नेपाली शब्दसमूह ६० ष
ष— देवनागरी वर्णमालाको एकतीसौँ व्यञ्जन; नेपालीमा 'स' बाट व्यतिरेक नभएको; मूर्धन्य ष; पेट फाथ्यो ष ।
षट्— ना॰ [सं॰] १. 'छ'को सङ्ख्या वा अङ्क । वि॰ २. छवटा । — कर्ण— वि॰ भन्ने र सुन्नेबाहेक तेस्रो व्यक्तिले पनि सुनेको; छवटा कानमा परेको (कुरो) । — कर्म— ना॰ १. स्वधर्ममा रहनेका निम्ति ब्राह्मणले गर्नुपर्ने छवटा काम (पढ्नु, पढाउनु, दान दिनु, दान लिनु, यज्ञ गर्नु र यज्ञ गराउनु) । २. मानिसले गर्नुपर्ने छवटा कर्म (स्नान, पूजा, तर्पण, होम, जप र सन्ध्या) । ३. योगीहरूका छवटा कर्म (धौती, वस्ती, नेती, त्राटक, नौलिक र कपालभाती॰रू ४. तान्त्रिकहरूका छ वटा कर्म (मारण, उच्चाटन, स्तम्भन, वशीकरण, विबेष र शान्ति) । — कर्मा— वि॰ षट्कर्म गर्ने (ब्राह्मण, तान्त्रिक, योगी वा गृहस्थ) । — कोण— वि॰ १. छ कुना परेको; छकुने । ना॰ २. सरस्वतीको प्रतीक छकुने यन्त्रविशेष । — चक्र— ना॰ हठयोगका अनुसार मानिसका शरीरमा रहने छवटा चक्र (मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्ध र आज्ञा) । — दर्शन— ना॰ हिन्दूका तत्त्वज्ञानसम्बन्धी छ दर्शन वा शास्त्र (साङ्ख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, पूर्वमीमांसा र उत्तरमीमांसा) । — पद— वि॰ १. छखुट्टे (प्राणी॰ । ना॰ २. भ्रमर । — पदी— ना॰ छवटा चरण वा पाउ हुने छन्द । — शास्त्र— ना॰ वेदका छवटा अङ्ग; षडङ्ग । — शास्त्री— ना॰ वेदका छवटै अङ्गमा पारङ्गत व्यक्ति; षट्शास्त्रको ज्ञाता ।
षडङ्ग— ना॰ [सं॰] १. वेदका शिक्षा, कल्प, निरुक्त, व्याकरण, छन्द र ज्योतिष— यी छवटा प्रमुख अङ्ग वा शाखा । २. राजनीतिका सन्धि, विग्रह, ढुकाइ, आक्रमण, तटस्थता र शरण— यी छवटा मुख्य चाल । ३. शरीरका दुई खुट्टा, दुई हात, टाउको र धड— यी छवटा मुख्य अवयव । ४. गाईको गोबर, गहुँत, दूध, दही, घिउ र गोरोचनसमेत छ थरी उपयोगी पदार्थ ।
षडभिज्ञ— ना॰ [सं॰] बुद्ध ।
षडवन्त— ना॰ [सं॰] अग्निहोत्रका कर्ममा अग्निध्रलाई पुरोडाश दिने पात्र ।
षडानन— ना॰ [सं॰] छ मुख हुने कार्तिकेय; कुमार ।
षड्ऋतु— ना॰ [सं॰] वसन्त, ग्रीष्म, वर्षा, शरद्, हेमन्त र शिशिर गरी छवटा ऋतु ।
षड्गुण— ना॰ [सं॰] एउटा राज्यले अर्को राज्यसित मौकाअनुसार अँगाल्ने छवटा मुख्य नीति—सन्धि, विग्रह, यान (आक्रमण॰, आसन (विश्राम॰, बैधीभाव र संश्रय (बलियो राजा वा राज्यको आश्रय॰ ।
षड्ज— ना॰ [सं॰] सङ्क्षेपमा 'स' वा 'सा' भनिने, सङ्गीतको सप्तस्वरमध्येको पहिलो स्वर ।
षड्दर्शन— ना॰ [सं॰] हिन्दूहरूका छवटा आस्तिक दर्शन (साङ्ख्य, योग, न्याय, मीमांसा, वैशेषिक र वेदान्त॰ ।
षड्बिन्दु— ना॰ [सं॰] १. विष्णु । २. कमिलाका छाँटको एक प्रकारको कीरो । ३. कपाल दुख्ता लगाइने तिलको तेल, बाख्रीको दूध र भृङ्गीराजको रस मिलाएर बनाइएको आयुर्वेदीय तेल ।
षड्मुख— ना॰ [सं॰] शिवपार्वतीका पुत्र कुमार ।
षड्यन्त्र— ना॰ [सं॰] १. अरूको अनिष्ट गर्नका निम्ति गुप्त रूपले गरिने जालझेलको व्यवहार वा कारबाई; कपटपूर्ण आयोजन । २. मारण, मोहन, वशीकरण, स्तम्भन, विबेष र उच्चाटन गराउने छ प्रकारका यन्त्र । — कारी— वि॰ षड्यन्त्र गर्ने (मानिस॰; षड्यन्त्री । > षड्यन्त्री— वि॰ षड्यन्त्रकारी ।
षड्रस— ना॰ [सं॰] गुलियो, अमिलो, नुनिलो, पिरो, तीतो र टर्रो — यी छ प्रकारका रस वा स्वाद ।
षड्राग— ना॰ [सं॰] सङ्गीतशास्त्रका अनुसार छ किसिमका राग (श्री, भैरव, मेघ, हिन्डोल, दीपक र मालकोश॰ ।
षड्रिपु— ना॰ [सं॰] मानिसहरूका काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद र मात्सर्य — यी छवटा जोडदार शत्रु ।
षड्विकार— ना॰ [सं॰] प्राणीहरूका मनमा हुने छवटा विकार वा परिणाम (जन्म, वृद्धि, बाल्यावस्था, यौवन, वार्धक्य र मृत्यु॰ ।
षण्ड— ना॰ [सं॰] १. नसुमरेको गोरु; बैल । २. नपुंसक; हिजडा ।
षण्ढ— ना॰ [सं॰] नपुंसक; हिजडा । स्त्री॰ षण्ढा ।
षण्मुख— ना॰ [सं॰] हे॰ षडानन ।
षष्टि— ना॰ [सं॰] साठी ।
षष्ठ— वि॰ [सं॰] छ सङ्ख्याको; छैटौँ । > षष्ठांश— ना॰ १. छ भागमध्ये एक भाग; छैटौँ भाग । २. प्राचीन कालमा राजा वा राज्यले कृषकसँग लिने उब्जाको छैटौँ भाग ।
षष्ठिका— ना॰ [सं॰] बालक जन्मेका छैटौँ दिनको रातमा पूजा गरिने देवी ।
षष्ठी— ना॰ [सं॰] १. शुक्ल वा कृष्ण पक्षमा पर्ने छैटौँ तिथि; खस्टी (कथ्य॰) । २. छैटी । ३. व्याकरणअनुसार प्रायः सम्बन्ध जनाउने विभक्ति; सम्बन्धषष्ठी । ~ तत्पुरुष— ना॰ सम्बन्धबोधक षष्ठी पूर्वपद हुने समास; तत्पुरुष समासको एक भेद (जस्तो— घरकाज, पुस्तकघर, राजदरबार आदि॰ ।
षाडव— ना॰ [सं॰] सङ्गीतमा सात स्वरमध्ये छ स्वर मात्र लाग्ने र एक स्वर वर्जित हुने एक राग । — औडव— ना॰ आरोहमा षाडव र अवरोहमा औडव हुने एक राग । — सम्पूर्ण— ना॰ आरोहमा षाडव र अवरोहमा सम्पूर्ण हुने राग ।
षाण्मासिक— वि॰ [सं॰] छ महिनाको; छमहिने; अर्द्धवार्षिक । ष
षोडश— ना॰ [सं॰] १. सोह्रको सङ्ख्या वा अङ्क; सोह्र । वि॰ २. सोथ्हौँ । ~ कला— ना॰ चन्द्रमाका सोह्रकला वा अंश (अमृता, मानदा, पूषा, तुष्टि, पुष्टि, रति, धृति, शशिनी,चन्द्रिका, कान्ति, ज्योत्स्ना, श्री, प्रीति, अङ्गदा, पूर्णा र अमृता) । — दान— श्राद्ध आदि कर्ममा एकसाथ गरिने सोह्र वस्तुको दान (भूमि, आसन, जल, वस्त्र, गाई, सुन, चाँदी, दीपक, अन्न, ताम्बूल, छत्र, सुगन्धी द्रव्य, फूलमाला, फल, शयया र खराउ॰ । ~ मातृका— ना॰ सोह्रवटी देवीको समूह (गौरी, पद्मा, शची, मेधा, सावित्री, विजया, जया, देवसेना, स्वधा, स्वाहा, माता, लोकमाता, शान्ति, पुष्टि, धृति र स्वस्ति) । ~ शृङ्गार— ना॰ स्त्रीहरूले शरीर सजाउन अँगाल्ने सोह्र प्रकारका शृङ्गार (बुकुवा लाउनु, स्नान गर्नु, वस्त्रधारण गर्नु, मिसी लाउनु, कपाल कोर्नु, गाजल लाउनु, सिउँदोमा सिन्दूर लगाउनु, माहुर लगाउनु, निधारमा टिको लाउनु, चिउँडा वा गालामा कोठी बनाउनु, तिउरी लाउनु, अत्तर आदि सुगन्ध छर्कनु, गहनाहरू लाउनु, फूलको माला पहिरिनु, पान खानु र ओठमा लाली लाउनु॰ । ~ संस्कार— गर्भाधादेखि मृत्युसम्ममा हुने बिजातिका यी सोह्र थरी संस्कार (गर्भाधान, पुंसवन, सीमन्तोन्नयन, जातकर्म, नामकर्म, निष्¬मण, अन्नप्राशन, कर्णवेध, विद्यारम्भ, चूडाकर्म, उपनयन, वेदारम्भ, केशान्त, समावर्तन, विवाह र अन्त्येष्टि॰ ।
षोडशा— ना॰ [सं॰] सोह्रवर्षे तरुनी; पट्ठी; षोडशी ।
षोडशी— ना॰ [सं॰] १. सोह्र वर्षकी पट्ठी; मस्त तरुनी । २. दस महाविद्यामध्ये एक विद्या । ३. सनातनीहरू मरेका एघारौँ दिनमा गरिने मासिकका निम्तिका सोह्रवटा श्राद्ध ।
षोडशोपचार— ना॰ [सं॰] कुनै देवताको पूजा गर्ने सोह्र अङ्ग वा रीति (आवाहन, आसन, अघ्र्य, आचमन, मधुपर्क, स्नान, वस्त्राभरण, यज्ञोपवीत, चन्दन, पुष्प, धूप, दीप, नैवेद्य, ताम्बूल, परिक्रमा र प्रणाम ।) ।