नेपाली शब्दसमूह ४८ मशक

मुखपृष्ठ

मशक— ना॰ [सं॰] १. लामखुट्टे । २. पानी राख्नका लागि बनाइएको छालाको थैलो । ३. जीउमा निस्कने एक प्रकारको कोठी वा मुसो ।

मशान— ना॰ [सं॰ श्मशाने हे॰ मसान ।

मशाल— ना॰ [अ॰] हे॰ मसाल ।

मसक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मसक्+क] १. बलियो गरी बाँध्ने चालले; मस्कने वा मस्काउने गरी । २. कुनै कामकुरो एकाएक आँट्ने गरी; सहसा । ३. धाक वा लाज मान्ने चालले; सर्माएर ।

मसनद— ना॰ [अ॰] अडेसा लाग्ने आरामदायक ठूलो तकिया; बालिस्ट ।

मसमन्डी— क्रि॰ वि॰ बालीनाली, लुगाफाटो आदि चीजबीजलाई माड्ने र कुल्चीमिल्ची पार्ने गरी; खाँदखुँद पार्ने गरी छरेर ।

मसराइज— ना॰ [अङ्॰ मर्सराइज्डे कास्टिक सोडाजस्ता रासायनिक वस्तुबारा बलियो र रेसमी कपडाजस्तो चम्कने पारिएको सूती कपडा । (बेलायतका जे॰ मर्सर (१७९१–१८६६ इ॰) यस प्रविधिका आविष्कारक थिए॰ ।

मसल— ना॰ [सं॰ मांसले पाखुरा, छाती, पुट्ठा आदिमा भएको मासुको खाँदिएको भाग । — दार— वि॰ १. मसल भएको । २. कसरती ।

मसलन्द— ना॰ [अङ्॰ मिसलेनियसे कार्यालयको दैनिक कार्यसञ्चालनका लागि चाहिने कागत, कलम, मसी आदि वस्तु र यस्तै फुटकर कामका लागि छुट्ट्याइने खर्च वा रकम ।

मसला— ना॰ [अ॰ मसालेहे १. तिहुन, तरकारी आदि खाद्य परिकारलाई स्वादिष्ठ पार्न अनुपात मिलाई मिसाइने वस्तु; जीरा, धनियाँ, मरीच, ल्वाब, जाइफल आदि पदार्थ; मसाला । २. काजु, पेस्ता, किसमिस, सुपारी, नरिवल आदि सुकेका फलहरू; ल्वाब–सुपारी । ३. टर्च बाल्न र रेडियो आदि बजाउन भित्र हालिने विद्युत्तत्त्वीय एक रासायनिक पदार्थ; ब्याटरी । ४. कुनै विशेष कामकुराका निम्ति तयार पारिएका औषधी वा रासायनिक वस्तुहरूको मिश्रण । ५. ढलान गर्न वा इँटा, ढुङ्गा आदि जोर्न तयार पारिएको सिमेन्ट, बालुवा, गिट्टी आदिको आनुपातिक मिश्रण । ६. प्रायः चौडा सडकका छेउछेउमा लाइने, सेता भुवादार फूल फुल्ने र घण्टीका आकारका साना फल लाग्ने एक जातको सुगन्धी फूल । ७. हलक्क बढ्ने र अग्लो झुरो बोट हुने एक जातको रूख । — दार— वि॰ सुगन्धित मसला मिलाइएका (तिहुन–तरकारी, पुलाउ आदि) । ~ दोसा— ना॰ मसला हालेर तयार पारिएको, सुपसमेत राखेर खाइने दोसाको एक प्रकार ।

मसल्ची— ना॰ [मालिस+ची] मालिस गर्ने व्यक्ति ।

मसविदा— ना॰ हे॰ मसौदा ।

मसाइ— ना॰ [रू मास् (+आइ॰] मास्ने वा खर्च गर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मसाइनु— क॰ क्रि॰ मास्न लाइनु; खर्च गराइनु ।

मसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ मास्न लाउनु; खर्च गराउनु ।

मसाङ्ग्रि–नु— अ॰ क्रि॰ १. बिस्तारै सुकेर चाउरिनु; सुक्तै जानु; साँघुरिनु । २. लाज वा सरमले मस्कनु । ३. रोग आदि मत्थर हुनु वा कम हुनु । > मसाङ्ग्य्राइ— ना॰ मसाङ्ग्रिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । मसाङ्ग्य्राइनु— क॰ क्रि॰ मत्थर वा कम पारिनु ।

मसाङ्ग्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ मसाङ्ग्रिन लाउनु; मत्थर पार्नु ।

मसान— ना॰ [सं॰ श्मशाने मुर्दा जलाउने वा गाड्ने ठाउँ; मरेको मान्छेको सद्गत गर्ने ठाउँ; मसानघाट; चिहान; मशान । ~ घट्टा/घाट— ना॰ मुर्दा जलाउने वा गाड्ने ठाउँ । ~ चोक— ना॰ हे॰ कन्हेलचोक ।

मसाने— वि॰ [मसान+ए] १. मसानसँग सम्बन्धित; मसानको । २. मसानमा बस्ने (व्यक्ति॰ । ना॰ ३. धामीझाँक्री विद्या जान्ने व्यक्ति; झारफुके मान्छे । ~ भूत— ना॰ मसानमा बस्ने भूत–प्रेत आदि ।

मसान्त— ना॰ [सं॰ मासान्ते सौर मासको अन्तिम दिन; महिनाको सबैभन्दा पछिल्लो दिन ।

मसार्–नु— स॰ क्रि॰ [रू मुसार्+नु] १. हल्का किसिमले सुमसुम्याउनु; मुसार्नु । २. दाह्री, जुँगा, कपाल आदिलाई हातले बिस्तारै तह लाउनु; सम्म्याउनु । > मसाराइ— ना॰ मसार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । मसारिनु— क॰ क्रि॰ मसार्न लाइनु; मुसारिनु ।

मसाल— ना॰ [अ॰ मशाले चिराक; बल्दो आगो; मशाल । ~ जुलुस— ना॰ राती हातमा मसाल लिएर निस्कने जुलुस ।

मसाला— ना॰ [अ॰ मसालेहे हे॰ मसला ।

मसाले— वि॰ [मसाल+ए] १. हातमा चिराक लिएको; मसाल बोकेको । २. राँके ।

मसिन— ना॰ [अङ्॰ मेशीने मेसिन; यन्त्र ।

मसिनि–नु— अ॰ क्रि॰ [मसिनो+इ+नु] पहिलेभन्दा खिइनु; मसिनो हुनु ।

मसिनी१— ना॰ [मसी+इनी, सं॰ मषीधानी] मसी राख्ने भाँडो; मसीदानी; मस्यानी ।

मसिनी२— वि॰ [मसिनो+ई] १. मसिनो स्वरले बोल्ने (स्त्री) । २. नरम स्वाभावकी (स्त्री॰ ।

मसिनु/मसिनू/मसिनो— वि॰ [सं॰ मसृणे १. मोटो नभएको; झीनो; सानो; सूक्ष्म । २. तीखो र मिठास भरिएको; मधुर (स्वर) । ३. खस्रो नभएको; मिहिन; मसिनु । ४. कोमल; मृदुल; ना॰ नरम । ५. पातलो (कपडा) । ६. सानो दाना भएको र स्वादिलो धान, चामल आदि ।

मसिन्याइ— ना॰ [रू मसिन्याउ— (+आइ॰] मसिन्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मसिन्याइनु— क॰ क्रि॰ मसिन्याउन लाइनु; मसिनो पारिनु ।

मसिन्याउनु— स॰ क्रि॰ [मसिनो+याउ+नु] मसिनो तुल्याउनु वा पार्नु; मिहिन बनाउनु ।

मसी— ना॰ [सं॰] १. कलमभित्र भरेर वा कलमले चोपेर लेख्ने कालो, नीलो, रातो आदि रब । २. ब्लक, टाइप, लिथो आदिमा लगाएर छाप्ने कुनै पनि रब । ~ उद्योग— ना॰ मसी बनाउने र त्यसको बिक्री–वितरणको व्यवस्था मिलाउने उद्योग वा व्यवसाय । — जीवी— वि॰ लेख्ने काम गरेर जीविका चलाउने । — दान/दानी— ना॰ मसिनी; मसी हाल्ने भाँडो ।

मसुली— ना॰ १. तराईखण्डमा पानी कम हुने खेतमा लगाइने एक प्रकारको धान । २. एक किसिमको जडीबुटी ।

मसृण— वि॰ [सं॰] १. मुलायम; कमलो । २. चमकदार; टल्कने; चिल्लो । ३. मसिनु । ४. मधुर; मीठो ।

मसेल्लो— वि॰ १. नरम; कोमल । २. राम्रो ।

मसोट/मसौट— ना॰ [मास्+ओट/औट] १. मास्ने वा खर्च गर्ने काम । २. सरकारी धनमाल, तहबिल आदि मास्ने काम; हिनामिना ।

मसौदा— ना॰ [अ॰ मसवद्दहे १. निवेदन, पुनरावेदन, लेख ग्रन्थ आदिको प्रारम्भिक रूप; प्रारूप; खेस्रो; प्रालेख; मसविदा/मस्यौदा । २. पहिलो पल्ट सरसरती लेखिएको खेस्रा (रफ॰ । — कार— ना॰ मसौदा तयार पार्ने व्यक्ति; खेस्रा गर्ने व्यक्ति । ~ शैली— ना॰ पहिले मसौदा गरेर मात्रै अन्तिम रूप दिने लेखनप्रणाली ।

मस्क–नु— अ॰ क्रि॰ [मसक्क+नु] १. बेसरी कसिनु; टन्कनु; बाँधिनु । २. लाज वा सरमले मुस्कुराउनु; लजाउनु; मसक्क पर्नु; मसक्क मस्कनु । ३. मकै, ढिँडो आदि बेसरी पाक्नु ।

मस्करी— ना॰ [अ॰ मस्खरे ख्यालठट्टा; हँसीदिल्लगी; मनोरञ्जन ।

मस्काइ— ना॰ [रू मस्क (+आइ॰] १. मस्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [मस्काउ+आइ] २. मस्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मस्काइनु— क॰ क्रि॰ मस्कने पारिनु; कसेर बाँधिनु ।

मस्काउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. बेसरी कसेर बाँध्नु; टन्काउनु । २. खानेकुरा पकाएका भाँडाकुँडा सफा गर्न लुँडो आदिले मल्नु । ३. खुबसँग ओडाल्नु (ढिँडो, हलुवा आदि॰ ।

मस्को१— ना॰ [मसक+ओ] १. भाँडाबर्तन माझ्दा वा मस्काउँदा प्रयोग गरिने लुँडो । २. भाँडाबर्तन मस्काउने काम ।

मस्को२— ना॰ सोभियत रुसको राजधानी ।

मस्खरा— ना॰ [अ॰ मस्खरे ख्यालठट्टा वा हँस्सीमजाक गरेर अरूलाई मनोरञ्जन गराउने व्यक्ति; दिल्लगीबाज । > मस्खरी— ना॰ ठट्टा वा हँसीमजाक; दिल्लगी; ख्याल; मस्करी ।

मस्जिद— ना॰ [अ॰ मसजीदे मुसलमानहरूको नमाज पढ्ने वा उपासना गर्ने भवन वा स्थान; मुसलमानहरूको प्रार्थनागृह ।

मस्टा/मस्टो— ना॰ सुदूर–पश्चिमाञ्चल (भेरी, सेती, कर्णाली, महाकाली आदि॰ भेगका खसबाहुनले मान्ने परम्परागत कुलदेवता; कुलायन । (यस्ता मस्टा बाह्र भाइ छन्॰ ।

मस्त— वि॰ [फा॰] १. रक्सी आदिको नशामा डुबेको; मदोन्मत्त; मत्त । २. केही फिक्री नलिने; चिन्तामुक्त । ३. यौवनले मत्त; जवान; पट्ठो । ४. आनन्दित; हर्षित । ५. तृप्त; सन्तुष्ट; मनग्य; प्रशस्त ।

मस्तक— ना॰ [सं॰] १. शिर; टाउको; माथा, खोपडी । २. शिखर; चुचुरो ।

मस्तराम— वि॰ [फा॰] मस्त रहने; आनन्दी ।

मस्तामस्ती— ना॰ [मस्त+मस्त] १. परस्पर मस्त वा आनन्दित रहने काम; परस्परको खुसीयाली । २. मगनमस्ती; आनन्द ।

मस्तिष्क— ना॰ [सं॰] १. खोपडी; गिदी; दिमाग; मगज । २. बुद्धि; प्रतिभा; विचारशक्ति । ~ ज्वर— ना॰ गिदी सुनिने एक घातक रोग (इन्सेफलाइटिस॰ ।

मस्ती— ना॰ [फा॰] १. जाँडरक्सी आदि नशालु पदार्थको सेवनले प्राप्त हुने आनन्द; नशा; उन्माद । २. जवानीको जोस । ३. मद । ४. तुजुक; फुर्ती ।

मस्तुल— ना॰ [पोर्त॰] डुङ्गा वा जहाजमा पाल बाँध्नका निमित्त बीचमा उभ्याइने ठूलो खम्बा; लट्ठा ।

मस्तै— वि॰ [मस्त+ऐ] धेरै; ज्यादै; निकै ।

मस्याइलो— वि॰ [मास+याइ+लो] लस्सादार; लेस्याइलो ।

मस्याब— ना॰ [सं॰ मयुष्टे मासका ढबका पात हुने, बोडीका जस्ता लाम्चो र झीनो कोसा हुने, पहेँला फूल फुल्ने एक लहरा वा त्यसको कोसाभित्रको गेडा; सेतोकैलो रबको मासजस्तो दलहन ।

मस्यानी— ना॰ [मसी+यानी] हे॰ मसिनी१ ।

मस्यौटो— ना॰ [मास+यौटो] मास भिजाएर पिँधेको लेदो ।

मस्यौदा— ना॰ हे॰ मसौदा ।

मस्यौरा— ना॰ [मास+यौरो मस्यौटोमा मूला, आलु, काटेको कर्कलो आदि मिसाई सुकाएर तरकारी खानका निम्ति बनाइएको डल्लोडल्लो वस्तु वा बरी । > मस्यौरे— वि॰ मस्यौरा सुकाएको जस्तो देखिने गरी टिकाटिकी भई फिँजारिएको (बादल॰ ।

मस्सक— ना॰ [फा॰ मश्के सरसफाइ गर्दा पखाल्ने आदि काम गर्न पानी हालिने छालाको ठूलो थैलो ।

महँगी— ना॰ [महँगो+ई] १. महँगो हुनाको भाव वा अवस्था; महँगोपन । २. उपभोग्य वस्तुहरूको कमी; दुर्लभता ।

महँगो— वि॰ [सं॰ महार्घे १. उचित वा सुहाउँदोभन्दा बढी मूल्यको; धेरै मोल पर्ने । २. चाहिएजति नपाइने; दुर्लभ; दुष्प्राप्य । ३. बढी मोल पर्ने; बहुमूल्य; किम्मती ।

मह— ना॰ [प्रा॰ महु] फूलहरूबाट सारतत्त्व झिकेर माहुरीले चाकामा जम्मा पारिराख्ने गुलियो तरल पदार्थ; मधु ।

महक–नु— अ॰ क्रि॰ [महक+नु] १. महक आउनु; वास्ना चल्नु; सुगन्ध आउनु । २. बसाउनु ।

महक— ना॰ टाढासम्म फैलिने बास्ना; सुगन्ध । — दार— वि॰ सुगन्ध भएको; वासनायुक्त ।

महकाइ— ना॰ [रू महक (+आइ॰] महकने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] महकाउनु— अ॰ क्रि॰ १. सुगन्ध चल्नु; बास्ना आउनु । २. सडेगलेको नमीठो स्वादको वास चल्नु; वसाउनु । ३. गन्ध आउने पार्नु । महकिनु— अ॰ क्रि॰ महकनु । > महकिलो— वि॰ महक भएको; महकदार ।

महज्जन— ना॰ [सं॰] आदरभाउ गर्नुपर्ने व्यक्ति; ठूलाबडा मानिस ।

महत्— वि॰ [सं॰] १. ठूलो; महान्; विशाल । २. यथेष्ट; प्रशस्त । ३. व्यापक । ४. हृष्टपुष्ट; बलवान् । ५. प्रचण्ड; उग्र । ६. स्थूल; सघन । ७. महत्त्वपूर्ण; गुरुतर । ८. उन्नत; उच्च ।

महत— ना॰ नेपालका छेत्री जातिको एकथर ।

महतारी— ना॰ [सं॰ मातृ] आमा; माता; जननी ।

महती— ना॰ [सं॰] १. नारद मुनिको वीणाको नाम । २. महिमा; महत्त्व । वि॰ ३. महान्; ठूलो ।

महतो— ना॰ [था॰] १. थारूका बस्तीको नाइके । २. तराईको एक जाति वा वर्गको थर ।

महत्तत्त्व— ना॰ [सं॰] साङ्ख्यदर्शनअनुसार प्रकृतिको प्रथम विकार; बुद्धितत्त्व; जीवात्मा ।

महत्तम— वि॰ [सं॰] सबभन्दा ठूलो । ~ समापवर्तक— ना॰ दुई वा सोभन्दा बढी सङ्ख्याले भाग जान सक्ने सबभन्दा ठूलो सङ्ख्या ।

महत्तर— वि॰ [सं॰] १. परिमाण, गुण आदिका दृष्टिले दुई पदार्थमा ठूलो; अरू ठूलो । ना॰ २. प्रतिष्ठित व्यक्ति; मुख्य मानिस । ३. कञ्चुकी; राजभवनको प्रतिहार । ४. गाउँको मुखिया ।

महत्ता— ना॰ [सं॰] १. ठूलो वा महान् हुनाको भाव वा स्थिति । २. महत्त्व । ३. वैशिष्ट्य ।

महत्त्व— ना॰ [सं॰] १. महान् हुनाको भाव वा अवस्था; विशालता; महत्ता । २. आवश्यकता; जरुरत । ३. उत्तमता; श्रेष्ठता । ४. ऐश्वर्य । — पूर्ण— वि॰ पूरा महत्त्व भएको; विशेष महत्त्व भएको । श्र महत्त्वाकाङ्क्षा— ना॰ उच्च लक्ष्य प्राप्त गर्ने आकाङ्क्षा; कुनै ठूलो कामकुरा गर्ने चाहना; उच्चाकाङ्क्षा । महत्त्वाकाङ्क्षी— वि॰ महत्त्वाकाङ्क्षा राख्ने; महत्त्वाकाङ्क्षा भएको ।

महनीय— वि॰ [सं॰] सम्मान गर्न लायक; आदरणीय; प्रतिष्ठित; पूज्य ।

महन्त— ना॰ [सं॰ महन्तःे योगीसन्न्यासीका आश्रमको सर्वोच्च अधिपति; साधुसमाज वा मठको प्रमुख व्यक्ति; मठाधीश । >

महन्तिनी— ना॰ १. स्त्री महन्त । २. महन्तकी स्त्री । महन्त्याइँ— ना॰ महन्त हुनाको भाव; महन्तको पद वा अधिकार; महन्तले गर्ने काम ।

महफिल— ना॰ [अ॰] १. नाचगान हुने रमाइलो ठाउँ; मनोरञ्जन स्थल । २. बैठक; सभा; गोष्ठी ।

महरा— ना॰ छेत्रीको एउटा थर ।

महर्ग— ना॰ [प्रा॰ महग्घ < सं॰ महार्घे हे॰ महार्घ । ~ निवारण— ना॰ महँगी हटाउने काम; महँगीको निवारण ।

महर्लोक— ना॰ [सं॰] भूलोकभन्दा माथिका लोकमध्ये चौथो लोक ।

महर्वा— ना॰ [था॰] पश्चिम नेपालका थारूजातिमा प्रचलित एक थरी लोकनृत्य ।

महर्षि— ना॰ [सं॰] १. धेरै ठूला ऋषि । २. ब्रह्माका दस मानस पुत्र ।

महल— ना॰ [अ॰] १. सबै सुविधाले युक्त भवन; दरबार; प्रासाद । २. खाना; कोठा; खण्ड । ३. सिलसिला; क्रम । ४. मौका; अवसर । ५. भित्री कोठा; अन्तःपुर । — दार— वि॰ महल वा खण्ड भएको; खानावाल ।

महलदारी— वि॰ [महलदार+ई] महलदारसम्बन्धी; महलदारको । ~ सवाल— ना॰ साबिकको सवालमा बाधा पर्ने देखिएमा सो बाधा फुकाउने गरी अर्को सवाल गरिदिनुपथ्यो भने साबिक सवालका दफाहरू अदलबदल गर्नु, थाम्नु वा खारेज गर्नुपर्दा खडा गरिने अनेक महल भएको कागज ।

महला— ना॰ [मोहोलो खसीबाख्राका मुखमा आउने एक प्रकारको खटिरा; मोहोला ।

महलो— ना॰ १. खान हुने, गुलियो रातो फल फल्ने एक वृक्ष । वि॰ २. महजस्तो स्वादिलो; गुलियो ।

महल्ला— ना॰ [अ॰ महल्ले नगर वा गाउँको कुनै भाग; टोल; मुहल्ला ।

महसुर— वि॰ [अ॰ मशहूरे १. कुनै कुरामा वा कसैसँग पनि नडराउने; साह्रै आँटिलो । २. धूर्त; बदमास । ३. सिपालु; पोख्त । श्र महसुथ्याइँ— ना॰ महसुर हुनाको भाव वा अवस्था; आँटिलोपन; साहस ।

महसुल— ना॰ [अ॰ महसले १. सरकारी वा अन्य संस्थाबारा विशेष काम वा प्रयोजनका निम्ति उठाइने धन; भन्सार; जगात; कर । २. भाडा । ~ सुविधा— ना॰ महसुल लिँदा वा उठाउँदा दिइने सुविधा । > महसुली— ना॰ महसुल । महसुले— ना॰ पाखोलाई खेत बनाएर कमाई तिरो तिरी खाएको जग्गा ।

महसुस— ना॰ [अ॰ महसूसे १. अनुभव; आवश्यकताबोध । वि॰ २. अनुभव वा बोध भएको; विदित; हे॰ अनुभूत ।

महा— वि॰ [सं॰] १. ठूलो; महान् । ना॰ २. कुनै शब्दको अगाडि रहेर ठूलो, महान् आदि अर्थ बुझाउने विशेषणवाचक शब्दको रूप (जस्तै— महाकाव्य, महापुरुष आदि) । — कवि— ना॰ १. महाकाव्यका रचयिता वा ठूला कवि । २. शुक्राचार्य । — कष्ट— ना॰ १. ज्यादै ठूलो कष्ट; अति ठूलो वेदना वा पीडा । २. भुटो; चिन्ता; पीर । — काय— वि॰ १. ठूलो शरीर भएको; स्थूलकाय । ना॰ २. गणेश । ३. हात्ती । ४. शिव वा विष्णुको विशेषण । —

काल— ना॰ १. कुनाकुना परेका लामा भेट्ना र फर्सीका जस्ता पात हुने, चिचिन्डोका जस्ता फल फल्ने (कुकुर्बिटेसी समूहको॰ एक लहरो । २. प्रलयकर्ताका रूपमा प्रसिद्ध शिवजीको एक विकराल रूप; रुद्र । ३. काठमाडौंँको टुँडिखेलमा अवस्थित एक भैरव । ४. अनन्तकाल । — काली— ना॰ १. दुर्गाको एक भयङ्कर रूप; रुद्राणी । २. नेपालको पश्चिम सीमान्तमा बहने एक ठूलो नदी । — काली नाच— ना॰ भक्तपुरमा देखाइने एक प्रसिद्ध प्राचीन परम्परागत नृत्य । — काव्य— ना॰ काव्यशास्त्रअनुसार कथासूत्रमा आबद्ध, प्रख्यात विषयवस्तुमा आधारित र सर्गबद्ध तथा रसयुक्त ठूलो गहन काव्य । — गज— ना॰ पुरातत्त्वशास्त्रका अनुसार पुराप्रातिनूतनाश्ममा पाइने सुदूर पूर्वको हात्ती । — गुरु— ना॰ आमा, बाबु वा गुरुको समूह । — गौरी— ना॰ १. नौरथामा पूजा गरिने नवदुर्गामध्ये आठौँ दुर्गा । २. रातो देखिने एक प्रकारको बेत; पाखाबेत ।

महाजन— ना॰ [सं॰] १. ठूलो मानिस; प्रतिष्ठित व्यक्ति; प्रमुख व्यक्ति । २. व्यापारी; सेठ; साहूकार; कोठीवाल । ३. मानिसहरूको समूह । ४. धनी मानिस । > महाजनी— ना॰ व्यापारव्यवसाय; रुपियाँपैसाको कारोबार गर्ने पेसा ।

महाजाँच— ना॰ [महा+जाँच] जग्गाजमिनको विस्तृत जाँच वा सर्वेक्षण ।

महाजाल— ना॰ [सं॰] ठूलो जाल वा षड्यन्त्र; खतरापूर्ण योजना । श्र महाजाली— वि॰ महाजाल रच्ने; षडयन्त्रकारी ।

महाज्ञानी— वि॰ [सं॰] ब्रह्मज्ञानी; विबान्; उच्च ज्ञान प्राप्त गरेको ।

महातल— ना॰ तलतिरका सात लोक अतल, वितल, सुतल, तलातल, महातल, रसातल, पातालमध्ये पाँचौँ लोक ।

महात्मा— ना॰ [सं॰] १. महान् आत्मा भएको व्यक्ति; अति उत्तम स्वभाव वा विचार भएको व्यक्ति । २. साधुसन्त । ३. महापुरुष । ४. समदर्शी व्यक्ति । ५. परमात्मा; ईश्वर ।

महादशा— ना॰ [सं॰] १. लोकविश्वासअनुसार मानिसका भाग्यमा पर्ने प्रबल ग्रहको प्रभाव; मानिसका जीवनमा जन्मनक्षत्रका आधारमा ग्रह र योगिनीहरूले भोग गर्ने निर्धारित पूर्णकाल । २. ठूलो आपत् ।

महादान— ना॰ [सं॰] विशेष फलको प्राप्तिहेतु गरिने तुलादान, गजदानजस्ता महत्त्वपूर्ण ठूला दान । > महादानी— वि॰ साह्रै ठूला दानी ।

महादेव— ना॰ [सं॰] सबैभन्दा ठूलो देवता; शङ्कर; शिव । >

महादेवी— ना॰ १. पार्वती; दुर्गा । २. प्राचीन कालमा पटरानीका निम्ति प्रचलित उपाधि वा संज्ञा ।

महादेश— ना॰ [सं॰] पृथ्वीका प्रमुख र ठूलठूला सात भूक्षेत्र (एसिया, युरोप, अस्ट्रेलिया, अफ्रिका, उत्तर अमेरिका, दक्षिण अमेरिका र अन्टार्टिका॰ ।

महादेशीय— वि॰ [सं॰] महादेशसम्बन्धी; महादेशको । ~ ढाल— ना॰ महादेशीय तख्ताबाहिरको ढाल । ~ तख्ता— ना॰ ६०) फिटसम्मको समुद्री पानीको गहिराइमा परेको समभूमि ।

महाबीप— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार पृथ्वीका सात विभाग (जम्बू, प्लक्ष, शाल्मलि, कुश, क्रौञ्च, शाक र पुष्कर॰ ।

महाधिपति— ना॰ [सं॰] १. सर्वोच्च स्वामी वा अधिकारी । २. महाराज ।

महाधिवेशन— ना॰ [सं॰] राजनीतिक, सामाजिक आदि सङ्घ– संस्थाका सबै तह र स्थानका प्रतिनिधि वा सम्बद्ध व्यक्तिहरू भेला भई विधानअनुसार आयोजना गरिने ठूलो सम्मेलन (कन्फरेन्स॰ ।

महाधूप— ना॰ [सं॰] तलेजु, नरदेवी आदि नरबलि खाने विश्वास गरिएका देवदेवीलाई चढाउन मानिसको मासुसमेत मिसाइन्छ भन्ने कुरा स्विकारिएको एक धूप ।

महान्— वि॰ [सं॰] ठूलो; उच्च; विशाल; महत् ।

महानदी— ना॰ [सं॰] १. उद्गमस्थानदेखि समुद्रसम्म नसुकी आफ्नै नामले बहने नदी । ३. बङ्गालको खाडीमा मिसिने एक नदी ।

महानरक— ना॰ [सं॰] ठूलठूला एक्काइसवटा नरक (तामिस्र, अन्धतामिस्र, रौरव, महारौरव, नरक, महानरक, कालसूत्र, सञ्जीवन, महावीचि तपन, प्रतापन, संहात, काकोल, कुड्मल, प्रतिमूतिक, लोहशङ्कु, ऋजीष, शाल्मली, वैतरणी, असिपत्रवन र लोहदारक॰ ।

महानल— ना॰ [सं॰] १. ठूलो खालको देउनिगालो । २. ठूलो अग्नि ।

महानवमी— ना॰ [सं॰] आश्विन शुक्ल नवमी; दुर्गानवमी ।

महानाटक— ना॰ [सं॰] सबै अर्थप्रकृति, सन्धि, लास्याङ्ग, नाट्यालङ्कार तथा नाटकका लक्षणबारा आभूषित नाटक; हनुमन्नाटक ।

महानिद्रा— ना॰ [सं॰] देहावसान; मृत्यु; मरण ।

महानिद्रिका— ना॰ [सं॰] ज्यादा निद्रा लाग्ने औषधी ।

महानिम्ब— ना॰ [सं॰] एउटै भेट्नुमा नीमका जस्ता मसिना पात हुने, साना फूल फुल्ने र पहेँला लाम्चा फल लाग्ने (मोलिएसी समूहको॰ एक वृक्ष; बकाइनु ।

महानिर्वाचन— ना॰ [सं॰] प्रचलित शासनप्रणालीअनुसार राज्यप्रशासनका विभिन्न एकाइमा उचित प्रतिनिधित्वका लागि राष्ट्रव्यापी रूपमा गरिएको निर्वाचन; आमचुनाव ।

महानिर्वाण— ना॰ [सं॰] बौद्धमतअनुसार बुद्ध वा अर्हत्लाई मात्र प्राप्त हुने उच्चकोटिको निर्वाण; बौद्धदर्शनअनुसार व्यष्टि सत्ताको पूर्ण नाश हुने स्थिति ।

महानिशा— ना॰ [सं॰] १. आधारात; रातको दोस्रो वा तेस्रो पहर । २. प्रलयकालको समय ।

महानुभाव— ना॰ [सं॰] आफ्ना महान् गुणहरूको प्रभाव अरूमा पार्ने व्यक्ति; महापुरुष; महाशय ।

महाने— ना॰ माल, अमाल, वनजाँच आदि अड्डाको दैदस्तुर उठतीपुठती गर्ने र जग्गाजमिन, वनजङ्गलको रेखदेख गर्ने तल्लो दर्जाको कर्मचारी ।

महान्धकार— ना॰ [सं॰] ठूलो अन्धकार; ज्यादै अँधेरो ।

महान्यायाधिवक्ता— ना॰ [सं॰] राज्य, सरकार वा राष्ट्रको प्रमुख कानुन अधिकृत (एटर्नी जनरल॰ ।

महापण्डित— ना॰ [सं॰] ठूला विबान्; ठूला पण्डित; प्राज्ञ ।

महापत्तन— ना॰ [सं॰] महानगर ।

महापथ— ना॰ [सं॰] १. लामो चौडा सडक; राजमार्ग; राजपथ । २. मृत्यु; मरण ।

महापß— ना॰ [सं॰] १. सय पßबराबरको सङ्ख्या । २. नारदमुनि । ३. कुबेरका नौ निधिमध्ये एक । ४. धेरै पात हुने एक जातको सेतो कमल ।

महापातक— ना॰ [सं॰] १. जघन्य अपराध; पात । २. पाँच प्रकारका महान् पाप; पञ्च महापातक । > महापातकी— वि॰ पञ्च महापातक गर्ने; ठूलो पाप गर्ने ।

महापात्र— ना॰ [सं॰] मृतकका नाउँमा दान गरिएको वस्तु लिने ब्राह्मण; काट्टे; महाब्राह्मण ।

महापाप— ना॰ [सं॰] महापातक ।

महापुराण— ना॰ [सं॰] महर्षि व्यासबारा रचित अठार पुराणमध्ये कुनै एक ।

महापुरुष— ना॰ [सं॰] १. ठूला मानिस; पूज्य व्यक्ति । २. परमात्मा । ३. विष्णु ।

महाप्रतिहार— ना॰ [सं॰] माथिल्लो दर्जाको प्रतिहार; राजाका हजुरिया (इतिहास॰ ।

महाप्रबन्धक— ना॰ [सं॰] औद्योगिक वा व्यापारिक संस्थानका प्रमुख पदाधिकारी (जनरल म्यानेजर॰ ।

महाप्रभु— ना॰ [सं॰] १. भक्तिसम्प्रदायका प्रवर्तक सिद्ध पुरुष । २. परमेश्वर । ३. शिव । ४. विष्णु । ५. इन्द्र ।

महाप्रयाण— ना॰ [सं॰] मृत्यु; मरण ।

महाप्रलय— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार ब्रह्माको आयुर्दा सिद्धिँदा सम्पूर्ण सृष्टि नष्ट हुने ठूलो प्रलय; महाविनाश; कल्पान्त ।

महाप्रशासक— ना॰ [सं॰] सरकारी वा अर्धसरकारी कार्यालयमा प्रशासनको पूर्ण उत्तरदायित्व वहन गर्ने प्रमुख अधिकारी; प्रशासन– प्रमुख ।

महाप्रसाद— ना॰ [सं॰] १. ठूलो अनुग्रह वा कृपा । २. देवीदेवतालाई चढाइएको नैवेद्य, भोग आदि । ३. जगन्नाथजीलाई चढाइएको भात ।

महाप्रस्थान— ना॰ [सं॰] १. मृत्यु । २. भाषाविज्ञानअनुसार ख्, घ् आदिजस्ता श्वासातिरेकले युक्त वर्ण । ३. महाभारतका अनुसार हिमालयको बाटो गरी स्वर्ग जाने काम ।

महाप्राज्ञ— वि॰ [सं॰] १. ठूला विबान्; प्रकाण्ड विबान् । २. विशिष्ट ज्ञानी ।

महाप्राण— ना॰ [सं॰] १. भाषाशास्त्रअनुसार उच्चारणमा बढी श्वास खर्च हुने वर्ण; व्याकरणअनुसार स्पर्शवर्गका दोस्रा, चारौँ र उष्मवर्ण (ख, छ, ठ, थ, फ, घ, झ, ढ, ध, भ, स, ह॰ । वि॰ २. ज्यादै बलियो; शक्तिशाली । > महाप्राणीभवन— ना॰ भाषाशास्त्रअनुसार शब्दका अल्पप्राण ध्वनि महाप्राण ध्वनिमा परिवर्तित हुने प्रक्रिया । (जस्तै— पाश > फासो, बुस > भुस॰ ।

महाबल— वि॰ [सं॰] ज्यादै बलियो; बलिष्ठ; शक्तिशाली । > महाबला— ना॰ १. सहदेवी । २. पहेँलो बलु । ३. पीपल । > महाबलाध्यक्ष— ना॰ प्रधान सेनापति । महाबली— वि॰ साह्रै बलियो; शक्तिशाली ।

महाबाहु— वि॰ [सं॰] १. हात लामो भएको; आजानुबाहु । २. शक्तिशाली । ना॰ ३. विष्णु ।

महाबोधि— ना॰ [सं॰] १. बुद्धबारा अर्जिएको ज्ञान । २. बुद्धदेव ।

महाब्राह्मण— ना॰ [सं॰] १. ठूला वा महान् ब्राह्मण । २. मृतकका एघारौँको अन्न खाने वा मृतकका नाउँको दान लिने ब्राह्मण; महापात्र ।

महाभाग— वि॰ [सं॰] १. ज्यादै भाग्यवान्; सौभाग्यशाली । २. पूज्य; यशस्वी । ३. ज्यादै गुणवान् ।

महाभागवत— ना॰ [सं॰] श्रीमद्भागवत महापुराण ।

महाभारत— ना॰ [सं॰] १. भारतवंशको चरित्र तथा कौरव–पाण्डवका युद्धको वर्णन भएको, जम्मा अठार पर्वमा विभाजित, व्यासरचित एक प्रसिद्ध पूर्वीय आख्यान वा महाकाव्य । २. ठूलो परिश्रम । ३. कौरवपाण्डवका बीच अठार दिनसम्म चलेको प्रसिद्ध युद्ध । ४. ठूलो झगडा; महायुद्ध । ५. नेपालको शिवालिक पर्वतदेखि उत्तर र हिमालय पर्वतशृङ्खलादेखि दक्षिणपट्टि पूर्व–पश्चिम फैलिएको पर्वतशृङ्खला ।

महाभाष्य— ना॰ [सं॰] महर्षि पाणिनिका व्याकरणसूत्रको महर्षि पतञ्जलिले गरेको टीका; वृहद्भाष्य ।

महाभिनिष्क्रमण— ना॰ [सं॰] १. महान् वा महत्त्वपूर्ण धार्मिक कार्यका निम्तिको गृहत्याग । २. तपस्या गर्न जानका लागि गौतम बुद्धले गरेको गृहत्याग ।

महाभिरा— ना॰ बोट काट्दा दूधझैँ सेतो चोप निस्कने सिउँडीजस्तो एक वनस्पति ।

महाभूत— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वी, जल, तेज, वायु र आकाश — यी पञ्चभूतमध्ये कुनै एक । २. मूलतत्त्व । ३. परमेश्वर ।

महामण्डल— ना॰ [सं॰] १. धेरै ठूलो मण्डल । २. नुवाकोटको प्रमुख देवस्थल कालिका–मालिकास्थान ।

महामति— वि॰ [सं॰] महाप्राज्ञ; अति बुद्धिमान् ।

महामना— वि॰ [सं॰] १. उच्चमना; उदार । २. स्वाभिमानी ।

महामन्त्री— ना॰ [सं॰] कुनै सार्वजनिक सङ्घ–संस्थाको दैनिक कार्यसञ्चालन तथा पत्राचार आदि गर्ने प्रमुख अधिकारी; मन्त्री वा सचिवहरूमध्ये मुख्य; जनरल सेक्रेटरी ।

महामहिम— वि॰ [सं॰] १. ठूलो महिमा भएको; ठूलो प्रताप भएको; महिमाशाली । २. उच्च ओहदाका पदाधिकारी (राष्ट्रपति, मन्त्री, राजदूत आदि॰–लाई सम्बोधन गर्दा प्रयोग गरिने सम्मानार्थी शब्द ।

महामहोपाध्याय— ना॰ [सं॰] १. ठूला उपाध्याय अथवा विबान् । २. संस्कृतका विबान्लाई मानार्थ प्रदान गरिने एक उच्च उपाधि ।

महामांस— ना॰ [सं॰] १. मानिसको मासु; नरमांस । २. गाईको मासु; गोमांस ।

महामात्य— ना॰ [सं॰] मुख्य मन्त्री; प्रधान मन्त्री ।

महामानव— ना॰ [सं॰] १. जर्मन दार्शनिक नित्सेको दर्शनअनुसार विकासात्मक सङ्घर्षका निमित्त उत्सर्जित एक उच्च मानव (सुपरम्यान) । २. हे॰ महापुरुष ।

महामान्य— वि॰ [सं॰] ज्यादै मान्नुपर्ने; परम माननीय ।

महामाया— ना॰ [सं॰] १. जगत्की अधिष्ठात्री देवी; दुर्गा । २. प्रकृति । ३. सांसारिक मोह; प्रपञ्च ।

महामारी— ना॰ [सं॰] हैजा, प्लेग आदि सङ्क्रामक रोग; देसान ।

महामूर्ख— वि॰ [सं॰] ज्यादै मूर्ख; पटमूर्ख ।

महामृत्युञ्जय— ना॰ [सं॰] १. अकाल मृत्युको निवारणका निम्ति जपिने शिवको प्रसिद्ध मन्त्रसमूह । २. शिवको एक रूप ।

महामेदा— ना॰ [सं॰] अदुवाजस्तो देखिने ठूलो जातको मेदा बुटी ।

महायज्ञ— ना॰ [सं॰] पाँच ठूला यज्ञ (वेदाध्ययन, अग्निहोत्र, तर्पण, अतिथिसत्कार र भूतबलि॰ ।

महायात्रा— ना॰ [सं॰] १. काशीयात्रा । २. मृत्यु; मरण । ३. ठूलो

 तीर्थयात्रा ।

महायान— ना॰ [सं॰] बौद्ध धर्मका तीन प्रमुख यान वा सम्प्रदायमध्ये एक यान वा सम्प्रदाय । > महायानी— वि॰ १. महायानसम्बन्धी; महायानको । २. महायान सम्प्रदायको अनुयायी ।

महायुद्ध— ना॰ [सं॰] विश्वयुद्ध; महासमर; महासङ्ग्राम ।

महारकपादीष— ना॰ [सं॰] लिच्छविकालका राजाका उत्तरदायी कर्मचारीको एक पद ।

महारङ्गी— ना॰ [सं॰ महारङ्ग+ई] १. सेता साना टीकाटीका परेका लामा पात हुने, बीचमा चँवरजस्तो फूल फुल्ने र खैरा सानासाना फल फल्ने एक हिमाली बुटी; नलिका । २. तेलमा डुबाउँदा तेलको रब नै रातो पारिदिने, केश लामो बनाइदिने र कीरा मार्ने भनी प्रसिद्ध एक बुटी ।

महारथ— ना॰ [सं॰] १. ठूलो गाडी वा रथ । २. ठूलो योद्धा । श्र महारथी— ना॰ १. शाही सेनाको एक उच्च अधिकृत; मुख्य सेनापति; जनरल; जर्नेल । २. ठूलो योद्धा; महान् वीर । ३. कुनै विषयको विशेषज्ञ वा प्रकाण्ड विबान् । ४. ठूलो नेता ।

महारा— ना॰ १. साङ्केतिक स्थल । २. गौचर; गौचरन । ३. गाईबस्तु चराउने काम । (जस्तो— महारा लाग्नु; गोठालो लाग्नु॰ ।

महाराजा— ना॰ [सं॰] १. ससाना सामन्त र रजौटाहरूमाथिका शासन गर्ने महान् राजा; सम्राट्; श्रेष्ठ राजा । २. साधुसन्न्यासी वा राजाहरूलाई आदरपूर्वक सम्मान गर्ने शब्द । >

महाराजाधिराज— ना॰ १. राजाहरूका पनि राजा; राजाधिराज; बादशाह; सम्राट्; महाराज । २. सबभन्दा महान् राजा ।

महाराज्य— ना॰ [सं॰] विशाल राज्य; विशेष भूभाग ओगटेको ठूलो राज्य ।

महाराज्ञी— ना॰ [सं॰] महाराजकी प्रधान रानी; मुख्य रानी; पटरानी; महारानी ।

महारात्रि— ना॰ [सं॰] १. महाप्रलयको रात । २. अर्धरात्रिपछिको लगभग दुई मुहूर्तको समय । ३. महाशिवरात्रि ।

महारानी— ना॰ [सं॰ महाराज्ञी] १. ठूलो राज्य वा राष्ट्रकी रानी; महाराजकी पटरानी । २. युवराजाधिराज, युवराज, अधिराजकुमार आदिका रानीहरू । ३. राजकुमारीको सम्मानबोधक शब्द ।

महाराष्ट्री— ना॰ [सं॰] १. मरहट्ठी बुटी । २. महाराष्ट्रका अधिवासीहरूको भाषा । ३. एक मुख्य प्राकृत भाषा ।

महारुद्र— ना॰ [सं॰] महादेव; शिव । > महारुद्री— ना॰ एघार जना ब्राह्मणबारा प्रतिदिन एघार आवृत्तिका दरले एघार दिन लगाएर गरिने रुद्रीको पाठ ।

महारोग— ना॰ [सं॰] १. असाध्य मानिने आठ प्रकारका रोग (उन्माद, क्षय, दम, कुष्ठ, मधुमेह, पत्थरी, उदररोग र भगन्दर॰; महाव्याधि । > महारोगी— वि॰ महारोग भएको; ठूलो रोग लागेको -मानिस) ।

महारौद्र— वि॰ [सं॰] १. ज्यादै भयानक; डरलाग्दो । ना॰ २. शिव; महारुद्र ।

महारौरव— ना॰ [सं॰] महानरकहरूमध्ये एक ।

महार्घ— वि॰ [सं॰] १. महँगो । २. किम्मती; दामी । — ता— ना॰ महँगी । > महाघ्र्य— वि॰ धेरै मोल पर्ने; किम्मती ।

महार्चन— ना॰ [सं॰ मार्जने हातगोडा तथा मुख धुने काम; पञ्चस्नान ।

महार्णव— ना॰ [सं॰] १. महासागर । २. शिव । ३. पुराणअनुसार विष्णुले दाहिना हातबाट उत्पन्न गरेको एक दैत्य ।

महाल१— ना॰ [सं॰ मङ्गले चाड, व्रत, उपासना आदिको आरम्भमा मङ्गलका निम्ति गाइने एक लोकगीत; माहाल; माघल ।

महाल२— ना॰ मालसामान राखिने कुनै ठाउँ (जस्तो— काठमहाल॰ ।

महालक्ष्मी— ना॰ [सं॰] १. नारायणकी आदिशक्ति; लक्ष्मी । २. दुर्गापूजाको अवसरमा महालक्ष्मी बन्ने कन्या ।

महलदार— ना॰ जिमिदारी प्रथाभन्दा पहिले मालपोत उठतीपुठती गर्ने गैरसरकारी कामदार ।

महालय— ना॰ [सं॰] १. आश्विन कृष्णपक्ष; पितृपक्ष; सोह्रश्राद्ध । २. विष्णु । ३. बौद्ध विहार । ४. देवमन्दिर । > महालया— ना॰ आश्विन कृष्ण पक्षको औँसी ।

महालात— ना॰ [महाल+आत] कुनै पनि रकमको ठेक्कामा लाग्ने वा लगाइने दस्तुर ।

महालेखापरीक्षक— ना॰ [सं॰] सरकारी लेखापरीक्षणसम्बन्धी काम गर्ने–गराउने सर्वोच्च अधिकारी; महालेखा परीक्षक विभागको प्रमुख (अडिटर जनरल) । ~ विभाग— ना॰ सरकारी आयव्ययको लेखापरीक्षणसम्बन्धी काम गर्ने संवैधानिक कार्यालय ।

महावराह— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार विष्णुले वराहको रूप लिएको तेस्रो अवतार; वराह अवतार ।

महावला— कुनाकुना परेका खस्रा पात हुने, पहेँलो गुलाफी वा सेता फूल फुल्ने माल्भेसी समूहको कपासको बोट ।

महावाक्य— ना॰ [सं॰] १. गुह्य अर्थ वा महत्त्वपूर्ण अर्थ खुलाउने वाक्य; उपनिषत्का 'अहं ब्रह्मास्मि', 'तत्त्वमसि' आदि र यस्तै महान् वाक्य । २. लामालामा वाक्य । ३. कुनै महत्त्वपूर्ण वाक्य वा मन्त्र ।

महावाणिज्यदूत— ना॰ [सं॰] मित्र देशको प्रमुख वाणिज्यनगरमा नियुक्त गरिएका वाणिज्यदूतहरूमा मुख्य दूत (कन्सुलेट जनरल॰ ।

महावारुणी— ना॰ [सं॰] चैत्र कृष्ण चतुर्दशीका दिन शतभिषा नक्षत्र र शनिवार परेमा हुने गङ्गास्नानको एक योग वा पर्व ।

महाविद्या— ना॰ [सं॰] १. तन्त्रशास्त्रअनुसार मानिएका दस देवी (काली, तारा, षोडशी, भुवनेश्वरी, भैरवी, छिन्नमस्ता, धूमावती, बगलामुखी, मातङ्गी र कमलात्मिका॰ । २. दुर्गा; गङ्गा ।

महाविद्यालय— ना॰ [सं॰] माध्यमिक शिक्षाका तह पार गरेपछि उच्च शिक्षा दिने विद्यालय; क्याम्पस; कलेज ।

महाविद्यावारिधि— ना॰ [सं॰] डी॰ लिट्॰; विद्यावाचस्पति ।

महावीर— वि॰ [सं॰] १. ठूलो वीर वा योद्धा । ना॰ २. सिंह । ३. इन्द्रको वज्र । ४. हनुमान् । ५. विष्णु । ६. गरुड । ७. सेतो घोडा । ८. चौबीसौँ र अन्तिम जैनतीर्थङ्कर ।

महावेदी— ना॰ [सं॰] ठूलो वा मुख्य वेदी ।

महाव्याधि— ना॰ [सं॰] महारोग ।

महाव्याहृति— ना॰ [सं॰] सात व्याहृतिहरूमध्ये वैदिक अनुष्ठान र सन्ध्यावन्दन आदिमा प्रयुक्त हुने तीन व्याहृति (भूर्, भुवस् र स्वर्॰ ।

महाव्रत— ना॰ [सं॰] १. कठोर व्रत; ठूलो व्रत । २. बाह्र वर्षसम्म प्रायश्चित्तस्वरूपले गरिने कठिन व्रत । > महाव्रती— वि॰ १. महाव्रत लिने । ना॰ २. सन्न्यासी । ३. भक्त । ४. शिव ।

महाशक्ति— ना॰ [सं॰] १. ठूलो शक्ति । २. दुर्गाभवानी । वि॰ ३. ठूलो शक्ति भएको; धेरै शक्तिशाली ।

महाशङ्ख— ना॰ [सं॰] १. ठूलो आकारको शङ्ख । २. कनपट्टीको हाड; खप्पर; कपाल । ३. कुबेरका नौ निधिमध्ये एक । ४. सय शङ्ख सङ्ख्या ।

महाशय— वि॰ [सं॰] १. महान् आशय वा उच्च विचार भएको; महानुभाव । ना॰ २. उच्च उद्देश्य वा विचार भएको व्यक्ति; महापुरुष । ३. प्रायः समकक्षी वा सज्जन व्यक्तिलाई सम्बोधन गरिने आदरार्थी शब्द; महानुभाव ।

महाशाखा— ना॰ [सं॰] कुनै कार्यालयअन्तर्गतको प्रमुख तथा महत्त्वपूर्ण शाखा कार्यालय (डिभिजन॰ ।

महाशून्य— ना॰ [सं॰] आकाश ।

महाश्रमण— ना॰ [सं॰] बुद्ध ।

महाश्वेता— ना॰ [सं॰] १. विद्याकी अधिष्ठात्री सरस्वती । २. दुर्गादेवी । ३. चिनी । ४. बाणभट्टरचित संस्कृतको गद्यमहाकाव्य 'कादम्बरी'की उपनायिका; कादम्बरीकी सखी ।

महाष्टमी— ना॰ [सं॰] आश्विन शुक्ल अष्टमी; दुर्गा अष्टमी ।

महासङ्ग्राम— ना॰ [सं॰] महायुद्ध ।

महासचिव— ना॰ [सं॰] कुनै ठूलो संस्थाको अधिकारसम्पन्न मुख्य पदाधिकारी; महामन्त्री । महासन्धि विग्रहिक— ना॰ [सं॰] अन्य राष्ट्रका साथ शान्ति वा युद्ध गर्ने अधिकार पाएको युद्धसचिव वा परराष्ट्रमन्त्री ।

महासभा— ना॰ [सं॰] १. प्रजातान्त्रिक शासनपद्धतिमा संसद्को माथिल्लो सदन । २. संयुक्त राष्ट्रसङ्घका अधिकांश सदस्यहरूले भाग लिने विशेष खालको अधिवेशन । ३. ठूलो सभा ।

महासमर— ना॰ [सं॰] महायुद्ध ।

महासमिति— ना॰ [सं॰] विशेष गरेर राजनीतिक संस्थाका जिल्ला– जिल्लाका प्रतिनिधिहरूबारा आफूमध्येबाट निर्वाचित सदस्यहरूको सामूहिक सभा ।

महासमुद्र— ना॰ [सं॰] महासागर ।

महासर्ग— ना॰ [सं॰] महाप्रलय पछि हुने नयाँ सृष्टि ।

महासर्वदण्डनायक— ना॰ [सं॰] लिच्छविकालमा न्यायप्रशासनको मुख्य कार्यभार सँभाल्ने प्रमुख पदाधिकारी ।

महासागर— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वीका सतहको झन्डै एकहत्तर प्रतिशत भाग ढाकेको नुनिलो पानीयुक्त ठूलो समुद्र; महासमुद्र; महोदधि । २. उक्त महासागरका पाँच विभाग (प्रशान्त महासागर, हिन्द महासागर, आन्ध्र महासागर, सुमेरु महासागर र कुमेरु महासागर ।

महासामन्त— ना॰ [सं॰] लिच्छविकालमा सामन्तभन्दा उच्च ओहदामा रहेको शासनभार सँभाल्ने प्रमुख उच्चाधिकारी ।

महासाहसिक— वि॰ [सं॰] १. ठूलो साहस गर्ने; अतिसाहसी । ना॰ २. बलपूर्वक अर्काको धनमाल हरण गर्ने व्यक्ति; डाँक¨ ।

महासेनानी— ना॰ शाही सेनाको उच्च तहको एक पद; कर्णेल; कर्नेल ।

महास्नान— ना॰ [सं॰] १. विशेष अवसर वा पर्वमा वैदिक मन्त्रोच्चारण गरी पञ्चामृत आदिबारा देवमूर्ति, प्रतिमा आदिलाई गराइने स्नान । २. ऋषितर्पणीका दिन नदी आदिमा गएर महासङ्कल्पका विधिले गरिने स्नान ।

महाहार— ना॰ [सं॰] राजामहाराजाहरूले राजकीय वेशभूषाका साथ लगाउने विशेष प्रकारको रत्न वा हार ।

महिना— ना॰ [फा॰ महीने वर्षको बाह्र भागको एक भाग; प्रायः तीस दिन र घटबढ हुँदा उनन्तीसदेखि बत्तीस दिनसम्मको हुने अवधि; मास । — वारी— वि॰ १. महिनामहिनाको; प्रत्येक महिनाको । ना॰ २. मासिक स्राव हुने; नछुने । ३. मासिक वेतन; तलब । — मारी— वि॰ महिना पूरा भएपछि पाइने (तलब आदि॰ ।

महिमा— ना॰ [सं॰] १. माहात्म्य; प्रशंसा । २. कीर्ति; यश; ख्याति । ३. प्रभाव; प्रताप । ४. अष्टसिद्धिमध्ये एक । ५. उच्च पदवी; ठूलो मान । > महिमान्वित— वि॰ महिमाले युक्त भएको; महिमामण्डित । — मण्डितमय— वि॰ महिमा भएको; महिमायुक्त । — वान्— वि॰ महिमाले युक्त; महिमा भएको; गौरवशाली ।

महिला— ना॰ [सं॰] १. स्त्री; नारी; आइमाई । २. भद्र नारी । ३. प्रियंगु नामको लहरो । ४. एक सुगन्धित वृक्ष । ~ दीर्घा— ना॰ सभाघरहरूमा महिलावर्गका निम्ति बस्न बनाइएको ठाउँ । ~ सङ्गठन— ना॰ महिलाहरूको अधिकार तथा हितको संरक्षणका निम्ति बनेको, वर्गीय सङ्गठनको एक अङ्ग ।

महिष— ना॰ [सं॰] १. राँगो । २. महिषासुर दानव । ३. ठूलठूला कत्ला हुने मोटो खालको एक जातको माछो । > महिषासुर— ना॰ मार्कण्डेय पुराणका अनुसार दुर्गाले मारेको राँगाको आकारको एक दानव ।

महिषी— ना॰ [सं॰] १. राजाका साथ अभिषेक भएकी पटरानी; महाराज्ञी । २. भैँसी ।

मही१— ना॰ [प्रा॰ महिअ] दही, नौनी झिकिसकेपछि रहन गएको तरल पेय पदार्थ; मोही; छान्ना; मट्ठा ।

मही२— ना॰ [सं॰] १. धरती; पृथ्वी । २. माटो; भूमि । ३. भूसम्पत्ति । ४. राज्य; देश । — तल— ना॰ संसार; धरातल । मही तिघ्रे— वि॰ [मही+तिघ्रे] त्यसै पनि ठूलठूला तिघ्रा लागेको; भुसतिघ्रे ।

महीधर— ना॰ [सं॰] १. पहाड । २. विष्णु ।

महीप/महीपति— ना॰ [सं॰] पृथ्वीका अधिपति; राजा ।

महीपाल— ना॰ [सं॰] राजा ।

महीपुत्र— ना॰ [सं॰] १. भौम; मङ्गल ग्रह । २. खेतीवाल; कृषक । ३. नरकासुर ।

महीश— ना॰ [सं॰] राजा ।

महुवर— ना॰ [महुअरे सपेरा, इन्द्रजाली आदिले बजाउने तुम्बासमेत भएको एक किसिमको मुरली ।

महुवा— ना॰ [प्रा॰ महुओ सेता फूल फुल्ने, चिउलीजस्ता फल फल्ने, सालका जस्ता ठूलठूला पात हुने एक रूख वा त्यसको फल ।

महेन्द्र— ना॰ [सं॰] १. महान् इन्द्र । २. एक प्रसिद्ध पर्वत शृङ्खला । ३. नेता; प्रमुख व्यक्ति । — ताल— ना॰ नेपालको एक प्रसिद्ध ताल; रारादह । ~ प्रज्ञा ~ पुरस्कार— ना॰ तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबारा प्रत्येक दुई वर्षमा नेपालका कुनै एक उत्कृष्ट साहित्यकारलाई प्रदान गर्ने गरिएको नगद पुरस्कार । ~ प्रहरी अलङ्कार— ना॰ नेपालभित्र आन्तरिक अशान्ति मच्चिएका बखतमा सक्रिय रूपले कर्तव्य पूरा गर्ने तथा अबितीय बहादुरीका साथ जनधनको सुरक्षाका निम्ति काम गर्ने प्रहरी अधिकृतलाई प्रदान गर्ने गरिएको एक राष्ट्रिय अलङ्कार । ~

मल्ली— ना॰ मध्यकालीन राजा महीन्द्र मल्लले सर्वप्रथम प्रचलनमा ल्याएको मोहर; नेपाली मोहर । — माला— ना॰ १. विदेशी राज्यका गद्दीनसिन राजा वा गद्दीनसिन रानीलाई मात्र प्रदान गर्ने गरिएको मध्यमणिसहितको एक मानपदवी । २. पहिले जनक शिक्षा सामग्री केन्द्रबाट प्रकाशित भाग–भागमा विभक्त माध्यमिक तहसम्मका नेपाली विषयका पाठ्यपुस्तक । ~ रत्न ~ आभूषण— ना॰ राष्ट्रिय जीवनका कुनै क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण रचनात्मक कार्य गर्ने वा दैवी प्रकोप परेका बेलामा सक्रिय रूपले कार्य सम्पन्न गर्ने व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने गरिएको एक अलङ्कार । ~ रत्न ~

भूषण— ना॰ राष्ट्रिय जीवनका कुनै क्षेत्रमा प्रशंसनीय रचनात्मक कार्य गर्ने वा दैवी प्रकोप परेको बेलामा प्रशंसनीय कार्य गर्ने व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने गरिएको एक अलङ्कार । ~ रत्न ~

सुभूषण— ना॰ राष्ट्रिय जीवनका कुनै क्षेत्रमा प्रभावकारी ढङ्गबाट रचनात्मक कार्य गर्ने वा दैवी प्रकोप परेका बेला प्रभावकारी स्वयंसेवा गर्ने व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने गरिएको एक अलङ्कार । ~ राजमार्ग— ना॰ १०३० किलोमिटर भएको नेपालको सबभन्दा लामो राजमार्ग; पूर्व–पश्चिम राजमार्ग । ~ विद्या भूषण— ना॰ विद्यावारिधि गर्ने वा स्नातकोत्तर तहमा सर्वप्रथम हुने व्यक्तिलाई राजाका तर्फबाट प्रदान गर्ने गरिएको एक पदक । ~ वीरविक्रम

शाहदेव— ना॰ नेपालका शाह वंशका आठौँ राजा (जन्मः १९७७ — मृत्युः २०२८० ।

महेश— ना॰ [सं॰] १. महादेव । २. परमेश्वर ।

महेश्वर— ना॰ [सं॰] १. परमेश्वर । २. शिव । > महेश्वरी— ना॰ दुर्गा ।

महोत्तरी— ना॰ नेपाल अधिराज्यको जनकपुर अञ्चलअन्तर्गत पर्ने तराई भागको एक जिल्ला ।

महोत्सव— ना॰ [सं॰] धेरै ठूलो उत्सव; सजधजपूर्वकको विशेष समारोह ।

महोदधि— ना॰ [सं॰] महासागर ।

महोदय— ना॰ [सं॰] १. महान् उदय; ठूलो उन्नति । २. आफूभन्दा ठूला व्यक्ति वा मान्यजनलाई आदरपूर्वक गरिने सम्बोधन; महानुभाव ।

महोपाध्याय— ना॰ [सं॰] ठूला उपाध्याय; प्रधानअध्यापक ।

महौषध— ना॰ [सं॰] १. विशेष गुणकारी औषधी । २. सूठो । ३. पिपला । ४. लसुन । ५. वत्सनाभ ।

महौषधि/महौषधी— ना॰ [सं॰] १. विशिष्ट प्रकारको अमोघ औषधी; अचुक दबाई । २. दूबो । ३. अतिबला ।

मा१— ना॰ [सं॰] १. धनकी देवी; लक्ष्मी । २. 'आमा'–को छोटकरी रूप (सानीमा, ठूलीमा इ॰)ं ।

मा२— ना॰ [नेवा॰] चौकोसको ठाडो काठ ।

मा३— विभ॰ [सं॰ मध्ये अधिकरण कारक वा सप्तमी विभक्तिको चिह्न; कुनै शब्दका पछाडि जोडिएर त्यसभित्र, त्यसउपर आदि अर्थ बुझाउने प्रत्यय वा रूप (घरमा, कोठामा, रूखमा इ॰) ।

मांस— ना॰ [सं॰] १. प्राणीका शरीरमा छाला र हाडका बीचमा रहने नरम पदार्थ; मासु । २. फलफूलका बोक्रा र बियाँका बीचमा रहने नरम पदार्थ; गुदी । — क्षय— ना॰ शरीरको मासु क्रमशः सुक्तै जाने प्रक्रिया; सुकेनाश । — पट— ना॰ कलेजो, मुटु र फोक्सोलाई आन्द्राभुँडीसँग छुट्ट्याउने मांसपेशीको पातलो पर्दा । — पिण्ड— ना॰ मांसपेशी । — पुटिका— ना॰ शरीरको कुनै स्थानबाट निस्कने, एकातिर बन्द भएको तर अर्कातिर झोलीजस्तो आकारको मासुको थैली; मासुको लोती । — पेशी— ना॰ शरीरका विभिन्न भागमा रहने मासुका लोला; मांसपिण्ड; मसल । — भक्षी— वि॰ मासु खाने; मांसाहारी; मासभोजी । —

भोजी— वि॰ मांसभक्षी । > मांसल— वि॰ १. मासुको भाग धेरै भएको; मांसपूर्ण । २. मोटोघाटो; बलियो; हृष्टपुष्ट । मांसाहारी— वि॰ १. मासु खाने; मांसभोजी । २. मासु खाएर जीवननिर्वाह गर्ने; मासुकै आहारा भएको । ३. हिंस्रक । मांसोपजीवी— ना॰ मासुको बिक्री गरेर जीविका गर्ने व्यक्ति; बकरे ।

माइक— ना॰ [अङ्॰ माइक्रोफोने खास गरी विद्युत्तरङ्गबारा ध्वनिलाई ठूलो पार्ने एक यान्त्रिक उपकरणग् ध्वनिप्रसारक यन्त्र; माइक्रोफोन ।

माइकोराइजा— ना॰ [अङ्॰] बोटबिरुवाको जरामा ढुसी लागी हुर्कन बाधा पुथ्याउने रोगविशेष ।

माइक्रोफोन— ना॰ [अङ्॰] हे॰ माइक ।

माइक्रोवेभ— ना॰ [अङ्॰] १. जमिनको तल्लो तथा उपल्लो सतहको सूक्ष्म तरङ्ग । २. दूरसञ्चार–व्यवस्थाको सन्देश–प्रसारणको एक प्रणाली ।

माइजू/माइज्यू— ना॰ [सं॰ मातुली+ज्यू] मामाकी पत्नी; मातुली । ~ चेली— ना॰ मामाकी छोरी । ~ चेलो— मामाको छोरो ।

माइत— ना॰ [रू माइती] विवाहिता नारीको आमाबाबु वा दाजुभाइको घर; माइतीको घर; नारीको पितृगृह ।

माइती— ना॰ [प्रा॰ माइ+ती] विवाहिता नारीको बाबुआमाको घर; माइत ।

माइतो— ना॰ [माइत+ओ] पिब खेल्दा पाइतोसँग अनुप्रास मिलाउन चलाइएको माइत शब्दको रूप ।

माइल— ना॰ [अङ्॰] १७६० गजबराबरको रैखिक माप वा परिमाण; मिल । — खुट्टी— ना॰ एक निर्धारित स्थानबाट माइलमा दूरी देखाउन निर्धारित ठाउँहरूमा गाडिने ढुङ्गो वा स्तम्भ; कोसे ढुङ्गो (माइल स्टोन॰ ।

माइली— वि॰हे॰ माहिली ।

माइलो— वि॰हे॰ माहिलो ।

माई— ना॰ [प्रा॰ माइ < सं॰ मातृ] १. माता; आमा । २. आराध्या स्त्रीदेवता; देवी । ३. सन्न्यासिनी; जोगिनी । ४. शीतला; बिफर । — बेनी— ना॰ इलामका माई र जोगमाई दुई नदीका दोभानको माघभरि मेला लाग्ने स्थान ।

माउ— ना॰ [प्रा॰] १. आमा (पशुपक्षी, कीराफटेङ्ग्रा आदिको॰; पोथी पशुपक्षी । २. घरपरिवारको मुख्य मानिस, थकाली । ३. चित्रो, मान्द्रो, गुन्द्री आदि बुन्दा टिपिने तीनवटा चोया वा धागो । ४. ट्रली वा रेल तान्ने इन्जिन । ५. ऊनी लुगा, कागज आदि काट्ने कीरो । वि॰ ६. मुख्य; प्रमुख । ~ कस्तूरी— ना॰ कस्तूरीको माउ; पोथी कस्तूरी । ~ कुरो— ना॰ मातृभाषा; मातृबोली ।

माउते— ना॰हे॰ माहुते । माउ थलो— ना॰ [माउ+थलो] १. कुनै जाति, भाषा आदिको पहिलो मुख्य ठाउँ; मूल स्थान; उद्गमस्थल । २. मातृभूमि ।

माउर— ना॰हे॰ माहुररू

माउरी— ना॰ [रू माहुरी] माहुरी; मौरी ।

माउसुली— ना॰ [सं॰ मुसली] घरकोठाका दलिन र भित्ताभित्ता टाँसिएर दगुर्ने, भुसुना, कीरा आदि टिपेर खाने, छेपाराको जातको लाम्चो कीरो; घरछेपारो ।

माऊ— ना॰हे॰ माउ ।

माकल— ना॰ [सं॰ मर्कटे बाँदर; लङ्गुर । — टोपी— ना॰ चेहराबाहेक कपालको सम्पूर्ण भाग छोप्ने, न्यानो खालको बाँदरमुखे टोपी ।

माकुरा— ना॰ [सं॰ मर्कटे हे॰ माकुरो । — को जालो— ना॰ १. साह्रै फितलो जाल वा षड्यन्त्र । २. माकुराको जाल । ~ जाले— वि॰ माकुराको जालोजस्तो गोलागोला मसिना रेखा भएको (बुट्टा, पछ्यौरा आदि॰ ।

माकुरी— ना॰ [सं॰ माकुरो+ई] १. माडबारीका जस्तो आकारको, बीचमा यूँ जडिएको, कानमा लगाउने एक प्रकारको गहना । २. भाद्र शुक्ल पञ्चमीका दिन स्वास्नीमानिसहरूबारा सप्तर्षिलाई चढाइने एक प्रकारको फूल ।

माकुरे— वि॰ [माकुरो+ए] माकुरोजस्तो; माकुराका छाँटको । ~

यान— ना॰ वैज्ञानिकहरूले चन्द्रमामा पदार्पण गर्दा प्रयोगमा ल्याएको माकुराका आकारको यान (लुनार॰ ।

माकुरो— ना॰ [सं॰ मर्कटे शरीरको पछिल्लो भागबाट च्यापच्याप परेको ज्यादै मसिनो तन्तु निकालेर जाल बनाई झिँगा, भुसुना आदि ससाना कीराहरू अल्झाएर खाने एक जातको आठखुट्टे कीरो ।

माक्षिक— ना॰ [सं॰] १. मह; मधु । २. रूपामक्खी । ३. सुनामक्खी ।

माखा— ना॰ [माखोको ति॰ ।)] हे॰ माखो । ~ मुन्द्रो— ना॰ कानमा गहनाका रूपमा लगाइने माखाका आकारको गहना ।

माखे— वि॰ [माखो+ए] माखोजस्तो; माखाका आकारको । ~ साङ्लो— ना॰ १. दुईतिरबाट च्यापेर बीचमा अँठ्याउने काम वा काइदा । २. रहस्य वा मेसो थाहा नपाई फुकाउन नसकिने एक किसिमको साङ्ली । ३. त्यस्तै अप्ठेरो वा उम्कन नसकिने अवस्था; जटिल समस्या; असमञ्जस स्थिति ।

माखो— ना॰ [सं॰ मक्षिका > प्रा॰ मक्खिअ] १. झिँगो; मक्षिका । २. नाकमा लाइने एक प्रकारको गहना । ~ मुन्द्रो— ना॰ गरगहना ।

माख्ले— ना॰ धान कुटेर वा मकै पिनेर चामल, च्याँख्ला बनाउँदा आउने वस्तु; कनिका ।

माग्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ माग+नु] १. कुनै कुरो पाउनका निम्ति कसैसित प्रार्थना गर्नु; याचना गर्नु । २. गरिब वा दरिद्रले अन्न, वस्त्र, पैसा आदि पाऊँ भनेर प्रार्थना गर्नु; भिक्षा गर्नु । ३. अधिकार वा यस्तै कुनै कामकुरोका लागि प्रार्थना गर्नु; माग गर्नु ।

माग— ना॰ [माग+अ] १. माग्ने काम; याचना; प्रार्थना । २. आग्रह जनाएर गरिने अनुरोध; अधिकारपूर्वक मागिएको कुनै कुरो । ३. कुनै कुराको विशेष आवश्यकता वा खाँचो । — ढोल— ना॰ जे पाए पनि माग्ने काम; यताउति घुमेर माग्ने काम । ~ पूर्ति— ना॰ चाहनाको पूर्ति, खाँचोपूर्ति । — मुग— ना॰ माग्नेवर्ने काम; माबमुब ।

मागधी— ना॰ [सं॰] १. प्राकृत भाषाको एक भेद । वि॰ २. मगध देश; मगध देशसम्बन्धी । माग फाराम— ना॰ [माग+फाराम] कार्यालयहरूमा कागज, मसी आदि मसलन्द तथा अन्य सामग्रीहरू प्राप्त गर्न सामानको विवरण खोली भरिने एक प्रकारको फाराम ।

मागल— ना॰ [सं॰ मङ्गले विवाह आदि मङ्गलकार्यमा गाइने गीत; महाल । > मागलिनी— ना॰ मागल गाउने कन्या र ऐभाँती नारी ।

मागिनु— क॰ क्रि॰ [माग्+ई+नु] याचना गरिनु; भिक्षा थापिनु ।

माग्ने— वि॰ [माग्+ने] १. माग वा प्रार्थना गर्ने । ना॰ २. घरघर मागेर जीवननिर्वाह गर्ने व्यक्ति; मगन्ते; भिक्षुक । ३. नामको पछिल्तिर जोडिई कार्यभागी भएको बुझाउने शब्द (भनाइमाग्ने पोलाइमाग्ने आदि॰ ।

माघ— ना॰ [सं॰] १. पुसपछि र फागुन अघिको महिना । २. कालिदास, भारविकै कोटिका संस्कृति साहित्यका ठूला कवि ।

माघे— वि॰ [माघ+ए] १. माघ महिनाको; माघ महिनासम्बन्धी । २. माघ महिनामा पर्ने वा हुने । ~ झरी— ना॰ माघ महिनामा पर्ने झरी । ~ ठिही— ना॰ माघ महिनाको ज्यादै ठिहिथ्याउने जाडो; अति जाडो । ~ सग्राँती— ना॰ चेलीतिहार ।

माङ्गलिक— वि॰ [सं॰] १. मङ्गलसूचक; मङ्गलसम्बन्धी; शुभ । २. सौभाग्यशाली । ना॰ ३. नाटक आदिमा प्रारम्भमै मङ्गलपाठ गर्ने पात्र ।

माङ्गल्य— वि॰ [सं॰] १. मङ्गलकारक; शुभ । २. भाग्यवान् । ना॰ ३. मङ्गल हुनाको भाव वा अवस्था ।

माबबा— ना॰ [भो॰ ब॰] लिम्बूजातिमा भूतप्रेत आदि मन्साउने पुरोहित ।

माच— ना॰ [सं॰ मञ्चे बस्तुभाउलाई खुवाउनका निम्ति घाँस, पराल आदि सुरक्षित राख्न बनाइने अग्लो टार; टौवा; मचान ।

माचाङ्गी— वि॰हे॰ मानचङ्गी ।

माछा— ना॰ ['माछो'को ति॰ ।)] हे॰ माछो । — कत्ले— वि॰ माछाको कत्लाजस्तो (बुट्टा, भुईँ आदि) । — काँडे— वि॰ माछाको काँडाजस्तो भएको; माछाको काँडाको आकारको (सियाको टाँका, बुट्टा, कपाल आदि) । — भाला— ना॰ माछा मार्ने एक प्रकारको भाला ।

माछो— ना॰ [ंसं॰ मत्स्य > प्रा॰ मञ्छे १. पानीभित्र रहने, चिसो रगत साथै प्रायः कत्ला पनि हुने विभिन्न आकारप्रकारमा पाइने, खाद्योपयोगी एक जलजन्तु; माछा । २. बन्द गरिएको झ्यालढोका अड्याउने एक किसिमको चुकुल ।

माजा— ना॰हे॰ माझा ।

माजु— ना॰ [फा॰ माजू] काँडैकाँडा हुने र भाँच्दा एक प्रकारको चोप वा गुँद निस्कने झारविशेष । ~ फल— ना॰ माजुबाट निकालिएको चोपको डल्लो; मायाफल ।

माझ्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ मज्झ्+नु] १. भाँडाबर्तन, दाँत आदिमा भएको कस वा मैलो फ्याँक्नु; मल्नु । २. सफासुग्घर गर्नु; स्वच्छ पार्नु । ३. पखाल्नु; धुनु ।

माझ— ना॰ [प्रा॰ मज्झ < सं॰ मध्ये १. दुई वस्तुका बीच रहने अन्तर । २. मध्य; बीच रू ना॰यो॰३. भित्र ।

माझमुझ— ना॰ [माझ् (बि॰)] भाँडाबर्तन आदि माझ्ने, पखाल्ने काम ।

माझा१— ना॰ [प्रा॰ मज्झे हात्तीको पिठ्यूँमा कसिने पछुवा अडिने डोरी; मादा ।

माझा२— ना॰ [सं॰ मज्जने चङ्गा उडाउने धागो बलियो तथा धारिलो पार्नका लागि लगाइने काँच, चरेस आदिको धूलो वा मसला; माजा ।

माझामाझी— ना॰ यो॰ [माझ+माझ] बीचोबीच; ठिक्क माझमा; माझनेर ।

माझाली— वि॰ [माझ+आली] १. माझमा बस्ने वा रहने । २. माझखण्डको; माझको । ना॰ ३. कर्णाली अञ्चलमा बोलिने नेपाली भाषिका; नेपाली भाषाको केन्द्रीय भाषिका; खसानी ।

माझिनु— क॰ क्रि॰ [माझ्+इ+नु] पखालिनु; टल्काइनु ।

माझी— ना॰ [प्रा॰ मज्झे १. पुर्ख्यौलीदेखि डुङ्गा खियाएर तथा माछा मारेर जीविका गर्ने एक जाति । वि॰ २. बीचको; माझको । ~ औँलो— ना॰ चोर औँलो र साहिली औँलाका बीचको औँलो । ~ किरो— ना॰ पानीमाथि रगरग खेल्ने, ठूलो भटमासको दिउलजस्तो कालो रबको एक कीरो । — टार— ना॰ १. माझीहरूको बस्ती भएको समथर जमिन । २. खोलामाथिको सम्म परेको कुलो नलाग्ने जग्गा । — बार— मदिसे सिउँडीका भन्दा ठूला पात लाग्ने लामा तीखा काँडा हुने एक वृक्षविशेष ।

माटमेट— ना॰ [(बि॰) मेट्] छिनाफाना; मारीमेटी ।

माटिनु— अ॰ क्रि॰ [माटो+इ+नु] १. ज्यादै पुरानो हुनु; बेकम्मा हुनु; सड्नु । २. मटिलो बन्नु; माटोजस्तो हुनु ।

माटी— ना॰ [माटो+ई] माटो । — कोरे— ना॰ १. किसान; खेतीवाल । २. पहरामा प्वाल पारेर गुँड लाउने, हरियो शरीर, रातो टाउको र तीखो चुच्चो हुने एक चरो ।

माटे— वि॰ [माटो+ए] १. माटोसम्बन्धी; माटाको । २. माटाको काम गर्ने । ३. माटो खाने बानी परेको वा माटो खाने इच्छा गर्ने । ना॰ ४. गहुँको सुक्खा रोटी ।

माटो— ना॰ [प्रा॰ मिट्टीआ < सं॰ मृत्तिको १. जमिनको माथिल्लो भागमा पाइने, ढुङ्गो, बालुवा, पानी, खनिज पदार्थ आदि बाहेकको, बोटबिरुवा, बालीनाली आदि उम्रने, जीवजन्तु आदि बस्ने र हिँड्ने, भाँडाकुँडा आदि बनाउने काममा प्रयोग हुने, लेउ, सडेपडेका वस्तु आदि मिलेर बनेको उर्वर, बुरबुराउँदो तथा कमलो, गन्धयुक्त वस्तु; मट्टी; माटी । २. खेतबारी; जमिन; जग्गा । ~ घिसाइ— ना॰ माटाको अपहरण; माटोक्षय । ~ क्षय— ना॰ माटोघिसाइ । ~ विज्ञान— ना॰ हे॰ मृत्तिकाविज्ञान ।

माड्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ मड्ड > माड्+नु] १. मर्दन गर्नु; अँठ्याएर रगड्नु; मालिस गर्नु; मिच्नु; मल्नु; दाब्नु । २. मथ्याकमुरुक पार्नु; कुल्चीमिल्ची गर्नु; थिचोमिचो गर्नु ।

माड— ना॰ [सं॰ मण्डे १. अन्नादिको पीठो पकाएर बनाइएको कागत आदि टाँसिने लेदो पदार्थ । २. भात पकाउँदा पाक्ने बेलामा निस्कने बाक्लो सेतो झोल । ३. लदरो पारी बनाइएको खाद्य पदार्थ; खोले ।

माडमुड— ना॰ [माड् (बि॰)] बेसरी माड्नेवर्ने काम; रगडाइ ।

माडा— ना॰ [सं॰ मण्डे लप्सी, आँप आदिको गुदी पकाएर पातलो पारी सुकाइएको अमिलो खाद्य पदार्थ ।

माडिनु— क॰ क्रि॰ [माड्+इ+नु] माड्ने काम गरिनु; मलिनु; रगडिनु ।

माडी/माडु— ना॰ [सं॰ मण्डले १. ठूलो फराक ठाउँ । २. पुण्य स्थल; धार्मिक उद्देश्यले मानिस जम्मा हुने ठाउँ; मेला; मण्डी ।

माडो— ना॰हे॰ माणो ।

माडौँ— ना॰ [माणो < सं॰ मण्डपे मण्डप भएको देवमन्दिर (जस्तो— काठमाडौँ ।)

माणक— ना॰ [सं॰] मानकन्द; बुटीविशेष ।

माणवक— ना॰ [सं॰] १. बालक; ठिटो । २. बाउन्ने । ३. मूर्ख मान्छे । ४. विद्यार्थी । ५. सोह्र गेडा भएको एक प्रकारको मोतीमाला ।

माणिक/माणिक्य— ना॰ [सं॰ माणिक्ये गुलाफी वा रातो रबको एक रत्न; पद्मरागमणि; लालमणि; मानिक ।

माणो— ना॰ [सं॰ मण्डपे विवाह मण्डप; दुलाहादुलहीले बिहामा घुम्ने जग्गे; माडो ।

माण्डलिक— ना॰ [सं॰] १. कुनै मण्डल वा प्रान्तको प्रमुख शासक; रजौटा । २. शासनकार्य । वि॰ ३. मण्डलसम्बन्धी; मण्डलको ।

माण्डव्य— ना॰ [सं॰] गोत्र–प्रवर्तक एक प्राचीन ऋषि । — गोत्र— ना॰ माण्डव्य ऋषिको कुल वा वंशबाट चलेर आएको वा सो कुल वा वंशको परिचायक नाम; ज्ञवाली, बजगाईँ आदि थर हुनेहरूको गोत्र ।

माण्डूक्य— ना॰ [सं॰] दस प्रसिद्ध उपनिषद्मध्ये एक ।

मात१— ना॰ [सं॰ मदे १. कुनै नशालु वस्तु वा लागू पदार्थ (रक्सी, जाँड, अम्मल इ॰) । २. धन, मान, यौवन, इज्जत आदिको घमन्ड; तमक । ३. लागू पदार्थको सेवनबाट हुने उन्माद वा असर; मद ।

मात२— ना॰ [अ॰] विशेषतः खेल, कुस्ती, भिडन्त आदिमा हुने हार वा पराजय; माथ । (उदा॰— हिजोको फुटबल खेलमा सङ्कटा एघारले ठमेल एघारलाई गजबले मात गरिदियो॰ ।

मातङ्ग— ना॰ [सं॰] १. हात्ती । २. नीच मानिस; चण्डाल । ३. किरात; भिल्ल । > मातङ्गी— ना॰ १. दस महाविद्यामध्ये एक (तन्त्र) । २. चाण्डाल जाति वा व्यक्तिकी स्त्री । ३. वसिष्ठकी पत्नी । ४. पार्वती ।

मातदिल— वि॰ [अ॰ माउतदिले न धेरै गर्मी न धेरै जाडो; समशीतोष्ण; मधुरो ।

मातवर— वि॰हे॰ माथवर ।

मातहत— वि॰ [अ॰] १. अरूको आश्रय, अधीन, खटन वा नियन्त्रणमा रहेको; अधीनस्थ । ना॰ २. हाता वा इलाका; अम्बल । ~ दर्जा— ना॰ प्रमुख अड्डाभन्दा मुनिका वा अधीनमा रहेका सम्बद्ध अड्डाका कर्मचारीको पद । > मातहती— ना॰ मातहत हुनाको भाव वा अवस्था; अधीनता; अख्तियारी ।

माता— ना॰ [सं॰] १. जन्म दिने स्त्री; आमा; मुमा; जननी; महतारी; इजा । २. कुनै आदरणीय पूज्य स्त्री । २. देवी (लक्ष्मी, सरस्वती आदि) । ४. सन्न्यासिनी; जोगिनी । ५. अन्न दिएर पाल्ने धर्ती । ६. दूध खुवाउने गाई । — पुला— ना॰ साह्रै पातलो सेतो लुगा ।

माति–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ मात्तिनु ।

मातुल— ना॰ [सं॰] मामा > मातुली— माइजू । मातुलेय— ना॰ मामाको छोरो ।

मातृ— ना॰ [सं॰] माता; जननी । > मातृक— वि॰ १. मातासम्बन्धी; माताको । २. माताका तर्फबाट प्राप्त हुने (व्यवहार, अधिकार इ॰) । मातृका— ना॰ १. आमा; माता; जननी । २. धाईआमा । ३. विवाह, व्रतबन्ध आदि माङ्गलिक कार्यको पूर्वाङ्गका रूपमा पूजा गरिने सोह्रवटी देवीहरूको वर्ग (गौरी, पßा, शची, मेधा, सावित्री, विजया, जया, देवसेना, स्वधा, स्वाहा, माता, लोकमाता, शान्ति, पुष्टि, धृति र स्वस्ति) । ४. तन्त्रशास्त्रका अनुसार सातवटी देवी (ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, इन्द्राणी, चामुण्डा र वाराही) । ५. पञ्चाशत् वर्णमातृका । ६. स्रोत; मूल । ७. जादुको शक्ति निहित रहने अक्षरहरूको खास प्रकारको रेखाचित्र । ~ कुल— ना॰ आमापट्टिको वंश; मामालीको कुल । ~

गण— सात वा सोह्र मातृकाको गण वा वर्ग (सप्तमातृका र षोडशमातृका) । ~ घातक/घाती— वि॰ आमाको हत्या गर्ने; आमालाई मार्ने । ~ तन्त्र— ना॰ माता नै गृहस्वामिनी मानिने र उनैले घरेलु व्यवस्था पनि गर्ने केही प्राचीन जातिमा तथा वर्तमानमा पनि कतैकतै प्रचलित एक सामाजिक व्यवस्था । — त्व— ना॰ माता वा आमा हुनाको गुण, अवस्था वा भाव । ~ पक्ष— वि॰ मातृकुलसँग सम्बद्ध पक्ष (मामा, मातामह आदि॰; मातृकुल । ~ भाषा— ना॰ आमाको काखमा बसेर सिकिने तथा आफ्ना वर्ग वा जातिमा बोलिने भाषा । ~ शिशु कल्याण केन्द्र— ना॰ स्वास्थ्यकार्यक्रमअन्तर्गत परिवार नियोजनका साथसाथै बच्चा र बच्चाको आमाको स्वास्थ्यसेवाका निम्ति खोलिएको केन्द्र । मातृ सत्ता— ना॰ [सं॰] १. परिवारमा आमाकै सत्ता सर्वोच्च तथा सर्वोपरि रहने सामाजिक व्यवस्था; मातृतन्त्र । २. आमाका नामबाट वंशपरम्परा चल्ने सामाजिक व्यवस्था । श्र मातृ सत्तात्मक— वि॰ मातृसत्ता प्रमुख भएको; मातृसत्ताका रूपमा चलेको ।

मात्त— क्रि॰ वि॰ [सं॰ मात्रे मात्र; खालि; केवल (उदा॰— म मात्त एक्लै त्यहाँ जान्न रूँ॰ ।

मात्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [मात+इ+नु] १. मत्त हुनु; माद चढ्नु; लागू पदार्थको नशा लाग्नु । २. धन, मन, यौवन आदिले गम्कनु; माथि पुगेर पनि चढेको हुनु; उन्मत्त हुनु । ३. पात्तिनु; पुलपुलिनु । ४. निहुँ खोज्नु; जोरी खोज्नु ।

मात्तै— क्रि॰ वि॰ [मात्त+नै] मात्र नै; मात्त ।

मात्र— क्रि॰ वि॰ [सं॰] केवल; खालि; एकलै; मात्रै; मात्तै ।

मात्रा— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुको एक पटकमा उपयोग गरिने मान; परिमाण । २. एक खेपमा खाइने ओखतीको परिमाण वा अंश । ३. व्यञ्जनका साथ जोडिने आकार, इकार, उकार आदि चिह्न (ा, ि, ु आदि) । ४. स्वरचिह्न । ५. अक्षरको उच्चारण गर्दा लाग्ने समय । ६. धनसम्पत्ति । ~ वृत्त— ना॰ मात्रिक छन्द ।

मात्रिक— वि॰ [सं॰] मात्रासम्बन्धी; मात्राको गणना गरिने । ~

छन्द— ना॰ मात्राहरूलाई ध्यानमा राखेर वा मात्राको गणनाबाट चरण मिलाइने छन्दविशेष ।

मात्रै— क्रि॰ वि॰ [सं॰ मात्र+नै] मात्र नै; मात्रै ।

मात्सर्य— ना॰ [सं॰] १. मत्सरको भाव वा अवस्था । २. अरूको उन्नति देखेर हुने डाहा; ईर्ष्या; डाढो; जलन ।

माथ१— ना॰ [सं॰ मस्तके टाउको; शिर; माथा ।

माथ२— ना॰हे॰ मात२ ।

माथवर— वि॰ [अ॰ मोतबरे १. पत्यार गर्न सकिने; भरपर्दो; विश्वासी; मातवर । २. भलादमी; सज्जन । ३. पुँजीवाल; धनाढ्य; सम्पन्न । — सिंह— ना॰ नेपालको इतिहासमा विक्रमको उन्नाइसौँ शताब्दीको अन्ततिर प्रधानमन्त्री बनेका थापा कुलका एक प्रसिद्ध व्यक्ति ।

माथा— ना॰ [सं॰ मस्तके शिर; टाउको; माथा । — पच्ची/पच्चिसी— ना॰ धेरै दिमाग खियाउनुपर्ने काम; गिदीपगालाइ ।

माथि— ना॰ यो॰ १. मास्तिर; उँभो; उपर । क्रि॰वि॰ २. उच्च श्रेणी वा कोटिमा । ३. अग्लो ठाउँमा; मास्तिर । ४. पहिले; अगाडि (लेख, वक्तव्य आदिमा) । ५. माथिल्लो ठाउँ वा भाग; चोटो । ६. अतिरिक्त; थप । — को देउता— ना॰ आकाशदेवी (केटाकेटीका सामु नाउँ नलिने चलनअनुसार॰ । > माथिल्लो— वि॰ १. मास्तिर वा उँभो रहेको; उपल्लो; माथिको । २. उच्च श्रेणी वा उपल्लो तहको (दर्जा, विभाग इ॰) ।

माद— ना॰ [सं॰ मदे १. मद; मात; नशा । २. अभिमान; घमन्ड । ३. प्रसन्नता; हर्ष ।

मादक— वि॰ [सं॰] १. मताउने; नशा लाग्ने; बेहोस पार्ने । २. आनन्ददायक । — ता— ना॰ मादक हुनाको भाव वा अवस्था । ~ पदार्थ— ना॰ मात लगाउने वस्तु (रक्सी, गाँजा, चरेस इ॰) । ~ फसल— ना॰ गाँजा, सुर्ती आदिको बाली वा उत्पादन ।

मादन— ना॰ [सं॰] १. मद; मात; नशा । २. कामदेव । वि॰ ३. नशामा लट्ठ पार्ने; मादक ।

मादल— ना॰ [सं॰ मर्दले १. रोटेपिबको दुई खाँबाका बीचमा रहने बलो । २. धुरा वा धुरी पस्ने रथ, बग्गी वा गोरुगाडाका पहियाका बीचको अवयव; नाउ । ३. दाहिनेतिर साँगुरो र देब्रेतिर केही ठूलो मुख भएको, तेर्सो पारेर कम्मरमा भिरी नाङ्गो हातले बजाइने छालाका खरीसहितको नेपालको अति लोकप्रिय तालबाजा । > मादलु— ना॰ मादल (कविता, गीत र लोकगीतमा प्रचलित॰ । मादले— वि॰ १. मादल भिर्ने वा बजाउने । २. मादलजस्तो । ३. ठूलो; बडेमाको । ४. रमाइलो गर्ने; रमिता देखाउने ।

मादा१— ना॰ [सं॰ मध्ये हात्तीका पीठमा कसिने पछुवा अड्ने डोरी; माझा ।

मादा२— वि॰ [फा॰] पोथी ।

मादी— ना॰ [भो॰ ब॰] १. अन्नपूर्णा हिमालका हिमनदीहरूबाट उत्पत्ति भई तनहुँ जिल्लाको दमौलीमा आई सेतीमा मिसिने एक नदी । २. कोसी अञ्चल सङ्खुवासभा जिल्लाअन्तर्गत पर्ने एक गाउँ ।

माधव— ना॰ [सं॰] १. विष्णु । २. वैशाख महिना । ३. वसन्त ऋतु ।

माधवी— ना॰ [सं॰] १. सुगन्धित सेतो फूल फुल्ने वासन्ती लता । २. तुलसी । ३. महबाट तयार पारिएको एक पेय पदार्थ । ४. सं॰ १९६५–मा मातृप्रसादका नाउँले स्व॰ राममणि आ॰ दी॰ बारा सम्पादित र काशीबाट प्रकाशित नेपाली साहित्यिक मासिक पत्रिका । ~ लता— ना॰ दसपन्ध्र सेन्टिमिटर लामा हरिया पात हुने, माथि पहेँलो र तल सेतो रबको सुगन्धित फल हुने सदाबहार एक लहरो ।

माधिमे— ना॰ [सं॰ मा+नेवा॰+धिमे] नाङ्गै हात र बेतको घुमेको गजाले बजाइने, धुन्या बाजासमूहको मुख्य तालबाजा; काठमाडौँ उपत्यकाको धिमे बाजाको ठूलो प्रकार ।

माधुरी— ना॰ [सं॰] १. मिठास; मधुरता । २. रक्सी ।

माधुर्य— ना॰ [सं॰] १. मीठोपन; मधुरोपना; मधुरता; सौन्दर्य; लावण्य । २. साहित्यमा सरस र सुगम हुने तथा पाठकलाई मनोहर लाग्ने पाञ्चाली रीतिसँग सम्बन्धित काव्यात्मक गुण ।

माध्य— वि॰ [सं॰] मध्यवर्ती; माझको; केन्द्रीय; बीचको ।

माध्यम— वि॰ [सं॰] १. मध्यवर्ती अंशसँग सम्बद्ध; केन्द्रीय; एकदम माझको । ना॰ २. कुनै काम सिद्ध गर्ने साधन वा उपाय; कुनै काम सम्पन्न गर्ने साधन वा व्यक्ति ।

माध्यमिक— वि॰ [सं॰] १. माझको; बीचको । ना॰ २. बौद्ध धर्मका चार सम्प्रदायमध्ये एक । ~ विद्यालय— ना॰ निम्न माध्यमिकभन्दा माथिल्लो, प्रवेशिका परीक्षाका तहसम्मको नियमित पढाइ हुने विद्यालय; आठौँदेखि दसौँ कक्षासम्म मात्र पढाइ हुने विद्यालय । ~ शिक्षा— ना॰ मध्यमिक विद्यालयमा दिइने वा पूरा हुने शिक्षा ।

माध्याह्निक— वि॰ [सं॰] मध्याह्नको; मध्यदिनको; मध्याह्न– सम्बन्धी ।

माध्व— वि॰ [सं॰] १. मधुबाट बनेको वा तयार भएको; मधुनिर्मित । २. मधुर; मीठो । ना॰ ३. मध्वाचार्यबारा चलेको एक वैष्णव सम्प्रदाय ।

माध्वी— ना॰ [सं॰] १. मधुबाट बनाइएको एक किसिमको रक्सी । २. माधवीलता । > माध्वीक— ना॰ १. महुवाको रक्सी । २. अङ्गुरको रक्सी । ३. अङ्गुर ।

मान्–नु— स॰ क्रि॰ [मान+नु] १. भनेको कुरो टेर्नु; आज्ञापालन गर्नु । २. मान गर्नु; मानितो राख्नु; आदर वा श्रद्धा गर्नु । ३. पूजा वा भक्तिभावना गर्नु; सेवा गर्नु । ४. स्वीकार गर्नु; मन्जुर गर्नु; राजी हुनु । ५. ठीक ठान्नु; ठहराउनु । ६. चाडपर्व आदि मनाउनु । ७. विश्वास गर्नु; पत्याउनु ।

मान— ना॰ [सं॰] १. आदर; सत्कार; सम्मान; प्रतिष्ठा । २. अभिमान; अहङ्कार; घमन्ड । ३. दर्जा; पदवी । ४. नाप; तौल; परिमाण । ५. नायकले गरेको अपराध देखेर नायिका अप्रसन्न हुने काम वा स्थिति । ६. नक्सामा धरातलीय दूरी जनाउने हिसाब वा तथ्याङ्कीय परिमाण । > मानक— ना॰ विशिष्ट वस्तुको आकार– प्रकार, महत्त्व आदि जाँच्ने कुनै आधिकारिक स्तर, मानदण्ड वा रूप । — कन्द— ना॰ कर्कलाका आकारका ठूलठूला पात र गानु हुने, बुटी; माने । — गृह— ना॰ १. स्त्रीहरूले पति वा प्रेमीलाई घुर्क्याएर बस्ने घर; मानमन्दिर । २. प्रसिद्ध लिच्छवि राजा मानदेवले बनाएको, एक प्रसिद्ध भवन । (यस दरबारमा टाँगिएको तोरणको अर्को टुप्पो चाँगुनारायण मन्दिरको गजुरमा गाँसिएको उल्लेख अभिलेखहरूमा पाइएको छ॰ ।

मानचङ्गी— वि॰ सानो जातको (सुपारी वा नरिवल) । ~ नरिवल— ना॰ नरिवलकै छाँटका काण्ड, पात, फूल र फल लाग्ने सानो खालको नरिवल । ~ सुपारी— ना॰ सानो एक जातको सुपारीविशेष ।

मानचित्र— ना॰ [सं॰] पृथ्वीका सम्पूर्ण महादेश तथा महासागरको चित्र; नक्सा; भूचित्रावली; भूचित्र ।

मानदण्ड— ना॰ [सं॰] १. नाप्ने लट्ठी वा दण्ड; गज । २. योग्यता, गुण, वैशिष्ट्य आदि खास कुराको मूल्य निश्चित गर्ने वा आधार निर्धारित गर्ने स्वीकृत स्तर वा माध्यम ।

मानदेव— ना॰ [सं॰] प्रसिद्ध मानगृहका निर्माता लिच्छविकालीन एक प्रख्यात राजा ।

माननीय— वि॰ [सं॰] १. मान वा आदर गर्न योग्य; मान्य; आदरणीय । २. मन्त्री, संसदका सदस्य, कुलपति आदि र सोसरहका अन्य व्यक्तिलाई सम्बोधन गर्दा प्रयोग गरिने शब्द ।

मानपत्र— ना॰ [सं॰] अभिनन्दनपत्र । मान पदवी— ना॰ [मान+पदवी] आभूषण, अलङ्कार, प्रशंसापत्र आदि । मान भङ्ग— ना॰ [सं॰] अपमान; अप्रतिष्ठा; बेइज्जती; मानहानि ।

मानभाउ— ना॰ [मान+भाउ] मान र मर्यादा; मान र कदर; प्रतिष्ठा; इज्जत; मान; मानमनितो । मान मनितो— ना॰ [मान+मनितो १. आफ्ना कुलपरम्पराले मान्दै आएका देवदेवीको पूजाआजा । २. मानभाउ । मान मन्दिर— ना॰ [सं॰] १. स्त्रीहरू रिसाएर बस्ने घर; कोपभवन; मानगृह । २. ग्रहनक्षत्रहरूको निरीक्षण गर्ने यन्त्रहरू रहेको स्थान; वेधशाला । मान मर्यादा— ना॰ [सं॰] मानभाउ; मानमनितो । मान मिजास— ना॰ [मान+मिजास] १. मान र मिजास; आदरसत्कार । २. शिष्टाचार; सौजन्य ।

मानर— ना॰ तराई क्षेत्रमा प्रचलित, मादलका आकारको एक प्रकारको माटाको बाजा ।

मानव— ना॰ [सं॰] १. मनुका सन्तति; मनुष्य । स्त्री॰ मानवी । वि॰ २. मनुसँग सम्बन्धित; मनुको वंशमा उत्पन्न भएको; मनुसम्बन्धी । स्त्री॰ मानवी । ~ अधिकार— ना॰ संयुक्त राष्ट्रसङ्घले इ॰ १९४८ मा गरेको घोषणाअनुसार विश्वका मानवमात्रले पाउने आधारभूत सामाजिक, आर्थिक र नागरिक हक तथा स्वतन्त्रता ।

मानवता— ना॰ [सं॰] मानव हुनाको भाव वा विशेषता; मनुष्य बन्न चाहिने गुण; मनुष्यत्व । — वाद— ना॰ मानिसका प्रकृति, प्रतिष्ठा, आदर्श आदिमा विश्वास गर्ने मत वा सिद्धान्त, मानिसले मानिसप्रति गर्ने राम्रो व्यवहारको सिद्धान्त । — वादी— वि॰ मानवतावादमा विश्वास गर्ने; मानवतावादको सिद्धान्तको समर्थक वा अनुयायी ।

मानवती— वि॰ [सं॰] १. आफू मानमा रहन चाहने; अभिमानिनी; मानिनी (स्त्री॰ । ना॰ २. साहित्यमा नायकसित असन्तुष्ट वा रुष्ट भएकी नायिका । मानव धर्म शास्त्र— ना॰ [सं॰] मानवधर्मको विवेचना गरिएको शास्त्र; मनुस्मृति; मनुसंहिता । मानव पूर्वकाल— ना॰ [सं॰] नृतत्त्वशास्त्रअनुसार किनिया नर– वानर र त्यसभन्दा पहिलेको समय । मानव बस्ती— ना॰ [मानव+बस्ती] मानिसको बसोबास भएको भूक्षेत्र । मानव युग— ना॰ [सं॰] १. नृतत्त्वशास्त्रअनुसार पृथ्वीमा पहिलोपल्ट मानवको सृष्टि प्रारम्भ हुन थालेको युग; आजभन्दा पचासदेखि चालीस लाख वर्षपहिले प्रारम्भ भएको युग । २. प्रातिनूतनाश्मको समस्त भाग वा हिमकल्पको समस्त भागलाई भनिने युग । मानव शास्त्र— ना॰ [सं॰] १. मानवजातिको उत्पत्ति, प्रकार, गुण, स्वभाव, संस्कृति आदिको अध्ययन गर्ने एक शास्त्र; नृतत्त्वशास्त्र; नृवंशशास्त्र । २. मूलतः मानवजातिको उन्नतिप्रगतिमा सहायक हुने इतिहास, दर्शन, पुरातत्त्व, दर्शन, मनोविज्ञान, अर्थशास्त्र, राजनीति, साहित्य आदिसित सम्बन्ध राख्ने सबै शास्त्रविषय ।

मानवानुगुण— ना॰ [सं॰] नृतत्त्वशास्त्रअनुसार नरवानरानुगणभित्र पर्ने सङ्कीर्णनास भएकामध्ये अपुच्छको गणनामा आउने मानव र त्यससँग मिल्ने प्राणीको समूह ।

मानविकी— ना॰ [सं॰] शिक्षाशास्त्रीय वर्गीकरणका दृष्टिले मानिसका विचार, सम्बन्ध आदिसँग सम्बन्धित ज्ञानहरूमध्ये दर्शन, भाषा, साहित्य, कला, भूगोल, गणित, इतिहास आदिसँग सम्बन्धित शाखा । ~ र सामाजिक शास्त्र— ना॰ मानविकी र राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक आदि शास्त्रहरूको समुदाय । ~ र सामाजिक शास्त्र अध्ययन संस्थान— ना॰ उक्त समुदायको पठनपाठनसँग सम्बन्धित संस्था ।

मानवीकरण— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तुलाई मानवको रूप दिनाको भाव तथा प्रक्रिया वा मानवका रूपमा कल्पित तथा प्रस्तावित गर्ने काम ।

मानवीय— वि॰ [सं॰] १. मानवसम्बन्धी; मानव वा मनुष्यको । २. मानिस भएर गरिने; मनुष्योचित । ~ तत्त्व— ना॰ मानिसमा हुनुपर्ने गुण वा वैशिष्ट्य ।

मानस— ना॰ [सं॰] १. अनुभव र अनुभूति तथा विचार र संवेदना आदि हुने, मानिसमा रहेको आन्तरिक सत्ता; मन; हृदय । २. मानसरोवर । ३. तुलसीदासकृत रामायण (रामचरितमानस॰ । वि॰ ४. मनसँग सम्बन्ध राख्ने; मानसिक । ~ पुत्र— ना॰ इच्छाले मात्र उत्पन्न सन्तति; कल्पित पुत्र । ~ पूजा— ना॰ लौकिक विधि नअँगाली मनबारा नै सबै कृत्य गरिने पूजा ।

मानसरोवर— ना॰ [सं॰] १. हिमालमा कैलास पर्वतमुनि रहेको ठूलो र पवित्र तीर्थ मानिने एक प्रसिद्ध दह । २. हठयोगमा शरीरभित्र कल्पना गरिएको अमृतरूपी भावसरोवर वा सो रहने स्थान ।

मानसिक— वि॰ [सं॰] १. मनसम्बन्धी; मनसँग सम्बन्ध राख्ने; मानस; आत्मिक । ~ आघात— ना॰ १. मनमा परेको आघात वा चोट — ता— ना॰ मानसमा हुने भाव, गुण वा स्थिति; आत्मिकता ।

मानसी— वि॰ [सं॰] १. मनसम्बन्धी; मानसिक; मनको । २. मनैमन हुने (आराधना; पूजा इ॰) ।

मानहानि— ना॰ [सं॰] कसैको इज्जत, प्रतिष्ठा आदिमा क्षति पुथ्याउने काम; मानभङ्ग; बेइज्जती; अपमान ।

माना— ना॰ [सं॰ माने १. दस मुठीबराबरको अनाज आदि भर्ने भाँडो; मानु । वि॰ २. दस मुठीको परिमाण भएको ।

मानाङ्क— ना॰ [सं॰] लिच्छवि राजा मानदेवले प्रचलनमा ल्याएको टक; मानाङ्क–मुद्रा । ~ मुद्रा— ना॰ मानाङ्क । माना चामल— ना॰ [माना+चामल] १. कुनै विशेष स्थितिमा अरूलाई जीवननिर्वाह वा पेटपालोका निम्ति दिइने खर्च, वृत्ति वा सिधा; पेटिया । २. सरकारको सेवामा विशेष रूपले संलग्न भारदारका वंशज तथा उच्च खानदानका व्यक्तिलाई जीवन–निर्वाहका लागि दिइने र निजको मृत्युपछि सो जग्गा रैकरमा परिणत गरिने एक प्रकारको पुरानो बिर्ताप्रथा; खुवा बिर्ता । माना पाथी— ना॰ मानु र पाथी वा त्यति परिमाणको वस्तु ।

मानार्थ— वि॰ [सं॰] मानका निम्तिको; मानको खातिर । ~ उपाधि— ना॰ खास प्राज्ञिक आवश्यकताका लागि तयारी भएका पाठ्यांशहरू पूरा नगरी कुनै खास क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण सफलता हासिल गरेको व्यक्तिलाई सम्मान गर्न दिइने डिग्री वा उपाधि । ~ सदस्य— ना॰ मानार्थ दिइने सदस्यपद ।

मानिक— ना॰ [सं॰ माणिक्ये लालमणि ।

मानिका— ना॰ [सं॰] १. एक प्रकारको रक्सी । २. आठ पल वा साठी तोलाको तौल वा परिमाण । ३. लिच्छविकालीन प्रचलनमा एक मुरीजतिको नापो । ~ कर— ना॰ पूरा उब्जनीको छैटौँ भाग लिइने एक प्रकारको पुरानो भूमिकर ।

मानिता— ना॰ [सं॰ मान्यतो १. मान्यता; सम्मान; आदर; मानभाउ । २. स्वाभिमान; गौरव ।

मानिनु— क॰ क्रि॰ [मान्+इ+नु] मान गरिनु; पुजिनु ।

मानिस— ना॰ [सं॰ मानुषे जैविक जातिमा मस्तिष्क तथा बुद्धिबलका कारणले सबैभन्दा श्रेष्ठ, विकसित तथा चेतनशील रूपमा रहेको र श्रमलाई सरल तथा सुगम तुल्याउन आवश्यकताअनुसार हतियारको निर्माण तथा प्रयोगसमेत गर्ने स्तनपायीवर्गको दुईखुट्टे प्राणी; मनुष्य; मान्छे ।

मानी१— ना॰ [था॰] चार पाथीको परिमाण ।

मानी२— वि॰ [सं॰] १. कुनै मान वा कुराको अभिमान गर्ने, अभिमानी; अहङ्कारी; घमन्डी । २. मान भएको वा मान पाउने; प्रतिष्ठित; इज्जतदार ।

मानी३— वि॰ [सं॰ मान+ई] घट्टको माथिल्लो तथा जाँताको तल्लो फग्ल्याँटाका प्वालमा राखिने र घुम्न सजिलो पार्ने काठ, फलाम आदिको डन्डी; माने । ~ घर— ना॰ घट्ट; जाँतोको मानी छिराउने दुलो । ~ पाथी— ना॰ मानी बनाएबापत कामीले चलनअनुसार पाउने एक पाथी अन्न ।

मानु— ना॰ [सं॰ माने १. दस मुठी अन्न भरिने, अटाउने वा नाप्ने भाँडो; मानो । २. त्यति अन्नको परिमाण । ३. पेटपालोको साधन; दानापानी । ~ चामल— ना॰ हे॰ मानाचामल । ~ छुट्टिनु— टु॰ अंशबन्डा गरेर बेग्लै बस्नु; अलग घरजम गर्नु । ~ मुठी— ना॰ १. धेरथोर अन्नपात; अलिअलि अनाज; दुई–चार मुठी । २. विशेषतः असहाय व्यक्तिलाई वा सघाउनुपर्ने स्थितिमा दिइने अलिअलि अन्नपात वा खर्च । ~ मुरी— ना॰ खेती गर्दा एक मानाको एक मुरीका दरले फल्ने उब्जनी हुने धान आदि अन्न ।

मानुष— ना॰ [सं॰] मानिस; मनुष्य । > मानुषिक— वि॰ मनुष्यसम्बन्धी; मानिसको जस्तो; मानवीय । मानुषी— ना॰ आइमाईग् स्वास्नीमान्छे; स्त्री; महिला ।

मानूँ— संयो॰ [मान्+ऊँ] जस्तो; तुल्य; समान; मानौँ ।

माने१— ना॰ [सं॰ मानकन्दे खान हुने जङ्गली कर्कलो; मानकन्द ।

माने२— ना॰ [अ॰ मानी] अर्थ; आशय; अभिप्राय; मतलब; तात्पर्य ।

माने३— वि॰ [मानो+ए] १. मानुको; मानासम्बन्धी (परिमाण वा नापो) । २. मानाभर रहने, अटाउने, हालिने वा पाक्ने र त्यत्ति नै खाने वा खान सक्ने, जस्तो— एकमाने, तीनमाने, पाँचमाने (भाँडो, व्यक्ति आदि॰ ।

माने४— ना॰ [सं॰ मान+ए] जाँतोको तल्लो तथा घट्ट आदिका माझमा माथिल्लो फग्ल्याँटाका प्वालमा हालिने काठ वा फलामको डन्डी; हे॰ मानी पनि ।

माने५— ना॰ [सं॰ मणिपद्मे १. बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले हातमा लिएर घुमाउने 'ॐ मणिपद्मे हुँ' लेखिएको एक वस्तु । २. बौद्धधर्मावलम्बीहरूले चिहानमाथि ध्वजा गाडी बनाएको स्तम्भ । ~ गाउँ— ना॰ लामा, तामाबहरूको माने भएको ठाउँको बस्ती । ~ डाँडो— ना॰ माने थापना गरिएको डाँडो । ~ भन्ज्याब— माने रहेको भन्ज्याब । ~ मधौरु— ना॰ बिरामी भएको बहाना गरेर काम नगर्ने मानिस ।

मानो१— अव्य॰ मानूँ; मानौँ ।

मानो२— ना॰ [सं॰ माने दस मुठी अन्नबराबरको भाँडो; मानु ।

मानौँ— अव्य॰ [मान्+औँ] समान; तुल्य; मानूँ ।

मान्छे— ना॰ [सं॰ मनुष्ये मानिस; मनुष्य । — को भाँडो— ना॰ ठीक मानिस; लाजघिनको ख्याल भएको मान्छे (उदा॰— त्यो मान्छेको भाँडै होइन, जे मन लाग्यो त्यही गर्छ) । ~ खाने कुरा— ना॰ नबुझिने बोली वा भाषा (उदा॰— तिमी मान्छे खाने कुरा नगर, नेपालीमा भन॰ ।

मान्द्य— ना॰ [सं॰] १. मन्द हुनाको भाव वा स्थिति; मन्दता; सुस्ती । २. दुर्बलता; कमजोरी । ३. रोग; बिमारी । ४. न्यूनता; कमी ।

मान्द्रिलो— वि॰ [मान्द्रो+ईलो] मान्द्रो जस्तो ।

मान्द्रे— वि॰ [मान्द्रो+ए] १. मान्द्रो बुनेझैँ गरी बुनेको; मान्द्राको जस्तो बनोट भएको । २. बाक्लो र बलियो (राडी॰ । ना॰ ३. मान्द्रो बुन्ने र बेच्ने मानिस । ~ मेसो— ना॰ १. मान्द्रो बुन्दाको जस्तो मेसो वा सिलसिला; मान्द्रो बेरिएझैँ भएको रोल वा ताँती । २. राडीका बुनोटको एक मेसो । ३. मान्द्रो बेरेझैँ भई लुँडिँदै आएको छाल । क्रि॰ वि॰ ४. उपर्युक्त किसिमले; ताँतीका ताँती लागेर ।

मान्द्रो— ना॰ बाँसको चोयाबाट चित्रो बुनेझैँ चुल्ठेमेसो पारी बुनिने, तर चित्रोमेसोमा झैँ एक–एक पात नटिपी दुई–दुई पात टिपेर बुनिने, बिस्कुन सुकाउने, कठघरामा ओछ्याउने आदि काम लिइने वस्तु ।

मान्धाता— ना॰ [सं॰] अयोध्याका पुराणप्रसिद्ध एक सूर्यवंशी राजा ।

मान्य— वि॰ [सं॰] १. मान गर्न लायक; आदरणीय । २. मान्न योग्य; स्वीकार गर्न सकिने । — ता— ना॰ १. मान्य हुनाको भाव वा अवस्था; मनाइ । २. मान्ने काम; मान; इज्जत । ३. कुनै विचार, सिद्धान्त, कुरो आदिलाई मान्ने भाव वा प्रक्रिया । ४. काम–कुरो स्विकारी प्रमाणित गर्ने वा ठूलो संस्थाबारा सानो संस्था वा त्यसका कामकाजमा दिने स्वीकृति । — वर— वि॰ मान गर्न योग्य; आदरणीय ।

माप— ना॰ [सं॰ मापने १. नाप्ने काम; नापो; मापन । २. नाप्ने उपकरण ।

मापक— ना॰ [सं॰] १. नाप्ने उपकरण; माना, पाथी, गज, फुट आदिमध्ये कुनै एक साधन । २. ढक । वि॰ ३. माप गर्ने वा नाप्ने, (जस्तै— स्तरमापक, दुग्धमापक, वर्षामापक॰ ।

मापकुण्डिका— ना॰ [सं॰] अन्न, तेल आदि भर्ने मानो, पाथी, कुरुवा आदि ।

मापचोक— ना॰ [किरा॰] सम्पत्तिसम्बन्धी नियन्त्रण गर्ने तथा विवाहसम्बन्धी नियम लागू गर्ने लिच्छविकालीन एक अड्डा ।

मापन— ना॰ [सं॰] नाप्ने काम; माप । > मापनीय— वि॰ माप गर्न योग्य; नाप्न सकिने । माप विज्ञान— ना॰ [सं॰] आयतन नाप्ने एक विज्ञान ।

मापा— वि॰ [सं॰ नाल्प > प्रा॰ णप्पे कडा; जङ्गी । — को— वि॰ कडा मिजासको; रिसाहा; जङ्गी ।

माफ— वि॰ [अ॰ मुआफे १. माफी वा क्षमा दिइएको । ना॰ २. दोषी वा अपराधीलाई दिइने सजायको छुट; क्षमा । ३. लिनुपर्ने रकम छोड्ने काम; मिनाहा; छूट ।

माफा— ना॰ गाउँघरतिर प्रचतिल पाल्कीजस्तो एक प्रकारको सवारी साधन ।

माफिक— ना॰ यो॰ [अ॰ मुआफिके १. बमोजिम; मुताबिक; अनुसार । क्रि॰ वि॰ २. निर्धारित स्थिति, परिमाण, गति आदिमा; मर्यादामुताबिक । वि॰ ३. विरुद्ध नभएको; अनुक¨ल; उपयुक्त ।

माफिया— ना॰ कानून, राज्यव्यवस्थालाई हाँक दिने ठूलठूला अपराध कार्यमा संलग्न छß अपराधीसमूह ।

माफी— ना॰ [अ॰ मुआफी] १. दण्डसजाय आदिबाट मुक्ति दिने काम; क्षमा; माफ । २. मिनाहा; मुक्ति । वि॰ ३. रकमकलम वा तिरोभरो केही नलाग्ने; मिनाहा हुने । ~ छाप— ना॰ माफीबिर्ता । ~ बिर्ता— ना॰ तिरोभरो गर्नु नपर्ने गरी दिइएको बिर्ता ।

माम— ना॰ [बा॰ बो॰] भात ।

मामकी— ना॰ बौद्ध धर्मअनुसार पञ्चतारामध्ये एक; रत्नसम्भवकी पत्नी र रत्नपाणिकी आमा ।

मामलो— ना॰हे॰ मामिला ।

मामा— ना॰ [सं॰ मातुले १. आमाका दाजु वा भाइ । २. प्रहरी (लाक्षणिक अर्थमा) । ~ घर— ना॰ जेल । ~ चेलो— ना॰ मामाको छोरो ।

मामिला— ना॰ [अ॰ मुआमिले १. परस्परमा हुने कुनै काम वा व्यवहार; कामकारबाई; मामलो । २. झैझगडा; मामला; मुद्दा । ~ निक्सारी— ना॰ राणाकालमा प्रधानमन्त्रीले मुद्दा सुनी निकासा दिने अड्डा; कम्यान्डर–इन–चीफको दलानमा रहने अड्डा ।

मामुली— वि॰ [मामूली अ॰ मअमूले १. सामान्य साधारण । २. निम्न तहको; नगण्य; महत्त्वहीन ।

माम्री— ना॰ [माम+री] भाँडामा डढेर खरो भएको भात, ढिँडो आदिको चाम्रो पाप्रो ।

माया— ना॰ [सं॰] १. मोहवश कसैका प्रति हुने हार्दिकतायुक्त अनुराग, प्रेम वा स्नेहको भाव; प्यार; प्रीति; ममता; ममत्व । २. कुनै प्रकारको भ्रमपूर्ण, अवास्तविक तथा मिथ्या धारणा वा आभास; धोका; छल; कपट । ३. कुनै छलपूर्ण काम वा कुरा (जादु–टुना, इन्द्रजाल, चटक आदि) । ४. वेदान्तका अनुसार सम्पूर्ण सृष्टि र प्रपञ्चको कारण मानिने ईश्वरको अलौकिक तथा अदृश्य शक्ति; लीला । ५. अविद्या; अज्ञान । ६. जीवनलाई बन्धनमा राख्ने मोहरूपी शक्ति । ७. धन; सम्पत्ति; दौलत । ८. कूटनीति; दाउपेच । (. लक्ष्मी; दुर्गा । ~ जाल— ना॰ १. मायारूपी जालो; मोहको बन्धन । २. गृहस्थीको जन्जाल । — देवी— ना॰ बुद्धकी माताको नाम । — पाश— ना॰ मायाजाल । ~ पिर्ती/प्रीती— ना॰ परस्परको अनुरागमय आकर्षण वा सम्बन्ध; माया र प्रेम । — पुरी— ना॰ मोक्षदायिनी सात पुरीमध्ये एक; हरिबार । ~ मारी— क्रि॰ वि॰ १. माया मारेर । ना॰ २. माया मार्ने स्वभाव वा चाल । ~ मोह— ना॰ १. माया तथा मोह । २. स्नेह; प्रेम । ३. ईश्वरीय मायाबाट पैदा भएको मानिने सांसारिक वस्तुप्रतिको आसक्ति । ४. असुरहरूको अन्त गर्नका लागि विष्णुका शरीरबाट पैदा भएको पुरुष । ~ युद्ध— ना॰ धोकापूर्ण युद्ध; छलपूर्वक गरिएको लडाइँ; इन्द्रजालपूर्ण युद्ध । ~ लाग्दो— वि॰ माया लाग्ने खालको; मायालु ।

मायालु— वि॰ [माया+आलु] माया पोखिने (पात्र॰; प्रेमी; प्रेमिका । ~

ज्यान— ना॰ एक जीउको प्रेमी; दिलेरी प्रिय ।

मायावाद— ना॰ [सं॰] ब्रह्मलाई सत्य र अरू वस्तुलाई असत्य मान्ने पूर्वीय दर्शनको एक सिद्धान्त; अबैतवाद । > मायावादी— वि॰ मायावादको अनुयायी; वेदान्ती; अबैतवादी ।

मायाविनी— वि॰ [सं॰] छलकपट गर्ने; मायावी (स्त्री॰ ।

मायावी— वि॰ [सं॰] १. मायाका रूपमा रहने वा हुने; मायासम्बन्धी । २. ठूलो कपटी वा धोकेबाज । ३. अवास्तविक; भ्रामक । ४. इन्द्रजाली; जादुगरी । ५. चतुर; धूर्त । ना॰ ६. परमात्मा ।

मायिक— वि॰ [सं॰] १. मायाबारा बनेको वा भएको; मायासम्बन्धी । २. अवास्तविक भएर पनि वास्तविकजस्तै देखिने; जादुगरीका छाँटको । ३. मायावी ।

मायी— वि॰ [सं॰] १. माया गर्ने वा माया देखाउने; मायावी । ना॰ २. जादुगर; चटकी ।

मार१— ना॰ [सं॰ मारणे १. मार्ने काम; हत्या; वध । २. आघात; चोट; प्रहार । ३. हप्की; खप्की । ४. पर्याप्तता; आधिक्य । ५. कामको भीड वा चटारो (मारामार॰ ।

मार२— ना॰ [सं॰] १. कामदेव । २. विष; बिख । ३. बाधा; विघ्न ।

मारक— वि॰ [सं॰] १. हत्या गर्ने; मार्ने; विनाशकर्ता । ना॰ २. कुनै घातक रोग; महामारी । ३. कामदेव । ४. बाज चरो । ~

दशा— ना॰ जन्मकुण्डलीको बितीय, सप्तम र अष्टम स्थानका स्वामीको दशा भएको अवस्था; मारकेश–दशा ।

मारकाट— ना॰ [मार+काट] १. एकले अर्कालाई मार्ने र काट्ने काम; काटमार; काटामार । २. भयङ्करको झगडा वा युद्ध ।

मारकिन— ना॰ [अङ्॰ नैनकीने १. एक प्रकारको छिपुवा जनाना धोती । २. खैरोखैरो सेतो रबको एक जातको बाक्लो सूती कपडा ।

मारकेश— ना॰ [सं॰] लग्नकुण्डलीमा बितीय, सप्तम र अष्टम स्थानका स्वामी ग्रह । ~ दशा— ना॰ मारक–दशा ।

मारङ्गी— ना॰ हिमाली भेकतिर उम्रने, जरो तेलमा हाल्दा तेलै रातो हुने एक बुटी ।

मारण— ना॰ [सं॰] १. मार्ने वा ज्यान लिने काम; हत्या; वध; विनाश । २. शत्रुलाई विनाश गर्न प्रयोग गरिने जादुटुनाको प्रयोग । ३. धातु आदिलाई भस्म पार्ने काम ।

मारताल— ना॰ [मार+ताल] जुवाखेलमा मार्ने वा जित्ने दाउ लागिरहेको अवस्था ।

मारपिट— ना॰ मार+पिट] पिटापिट; झगडा; मारकाट; मारामार ।

मारमुङ्ग्री— ना॰ [मार+मुङ्ग्रो+ई] १. पिटाइ; ठोकाइ; दनक । २. मारामार; मारपिट; मारकाट ।

मारवाडी— ना॰ [मारवाड (प्रदेश॰ +ई] १. भारतको मारवाड अर्थात् वर्तमान राजस्थानको निवासी; तिनैको वर्ग वा जाति तथा बोली । २. स्वास्नीमानिसले कानका लोतीमा लाउने मुन्द्राजस्तो बाटुलो र केही मोटो गहना ।

मारा— ना॰ [मार्+ओ १. नामशब्दको पछिल्तिर जोडिएर मार्ने, खतम गर्ने आदि अर्थ बुझाउने शब्द (जस्तो— ज्यानमारा, वनमारा, भाइमारा, बगलीमारा इ॰) । २. जुवा आदि खेलमा जितको भाव दर्साउन प्रयोग गरिने शब्द; मार्रा ।

मारामार— ना॰ [मार्+आ+मार्] १. आफुसमा पिटापिट गर्ने काम; मारपिट । २. मानिसहरूको अटाइनसक्नु घुइँचो; ठूलो भीड । ३. कामकाजको चेपाचेप । वि॰ ४. भरिभराउ; भरपूर; पर्याप्त; यथेष्ट ।

मारिनु— क॰ क्रि॰ [मार्+इ+नु] मार्ने काम गरिनु ।

मारिन्गे— ना॰ तीनचार मिटर अग्लो हुने, सेतो र चिल्लो बोक्रा हुने, हरिया ससाना फूल फुल्ने, कालो सिस्नुका झैँ फल लाग्ने (आर्टिकेसी समूहको॰ एक बोट ।

मारिष— ना॰ [सं॰] १. नाटकको सूत्रधार । २. नाटकमा आदरणीय वा सम्मान्य व्यक्तिलाई गरिने सम्बोधन ।

मारी— क्रि॰ वि॰ [मार्+ई] मारेर वा टुङ्ग्याएर; बिताएर (जस्तो— महिना मारी) । ~ मेटी— क्रि॰ वि॰ भएभरको सबै; सिरीखुरी । ना॰ २. लिनुदिनुको चुक्ती; छिनाफाना ।

मारु— ना॰ [सं॰] दीपक रागको एक प्रकार वा सो रागमा गाइने गीत ।

मारुत— ना॰ [सं॰] १. हावा; पवन; वायु । २. वायु वा पवनका अधिपति देवता । > मारुति— ना॰ १. हनुमान् । २. भीम । ३. भारतमा बनेको मोटरको एक प्रकार ।

मारुनी— ना॰ [सं॰ मारु+नी] आइमाईको भेषमा नाच्ने र गाउने व्यक्ति; नचुवी; नटुवी । ~ नाच— ना॰ मारुनीले नाच्ने, अरूले गानबजान गर्ने र ढुँटुवारेले स्वाब पार्ने प्रसिद्ध नेपाली लोकनाच ।

मार्क१— ना॰ जर्मनीको मुद्रा ।

मार्क२— [अङ्॰] चिनो; प्राप्ताÍ ।

मार्कण्डेय— ना॰ [सं॰] अष्टचिरञ्जीवीमध्ये एक तथा मृकण्डु ऋषिका पुत्र; एक प्राचीन प्रसिद्ध ऋषि । ~ पुराण— ना॰ मार्कण्डेय ऋषिबारा प्रणीत वा उनका नाममा प्रचलित एक पुराण ।

मार्का— ना॰ [अङ्॰ मार्के चिह्न; चिनु; छाप; निसान ।

मार्क्स— राजनीतिक साम्यवाद र दार्शनिक बन्बात्मक भौतिकवादका प्रणेता जर्मनीका एक प्रसिद्ध विबान् तथा क्रान्तिकारी नेता । (पूरा नाम कार्ल हेनरिच मार्क्सः १८१८–१८८३ इ॰) । — वाद— ना॰ निज विबान्बारा सहयोगी फ्रेडरिक एङ्गेल्सको साहचर्यमा औपचारिक रूपले प्रतिपादित राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक एवं दार्शनिक सिद्धान्त; हेगेलको बन्बात्मक सिद्धान्त र फेरवाकको भौतिकवादी सिद्धान्तको सम्मिश्रणका साथै निजले स्वयं आफ्ना मतहरूसमेत समाविष्ट गरी प्रतिपादन गरेको, राज्यव्यवस्थामा श्रमको यथोचित फल मिल्नुपर्छ र पुँजीवाद तथा सामन्तवादलाई सङ्घर्षबारा पल्टाएर वैज्ञानिक समाजवाद स्थापित गर्नुपर्छ भन्ने विचार भएको सोही सिद्धान्त । — वादी— वि॰ १. मार्क्सवादसित सम्बन्धित; मार्क्सवादको । २. मार्क्सवादको सिद्धान्तका समर्थक वा अनुयायी । — वादी समालोचना— ना॰ जीवन र जगत्का सम्बन्धमा मार्क्सबारा प्रतिपादित सिद्धान्त वा मान्यताअनुसार साहित्यको विवेचना गर्ने पद्धति ।

मार्ग— ना॰ [सं॰] १. आउनेजाने बाटो; सडक; पथ । २. सम्प्रदाय; धर्म । ३. कुनै उपाय; युक्ति; रीति । ४. तरिका; काइदा; ढङ्ग; चाल । ४. मङ्सिर महिना; मार्गशीर्ष । ४. मृगशिरा नामको नक्षत्र । — दर्शक— वि॰ अरू कसैलाई बाटो देखाउने; मार्ग– प्रदर्शक; पथ–प्रदर्शक । — दर्शन— ना॰ पथप्रदर्शन; बाटो देखाउने काम; नेतृत्व लिने कार्य । ~ निर्देशन— ना॰ बाटो देखाउने काम; पथप्रदर्शन । ~ रक्षक— वि॰ सडकको रेखदेख गर्ने; बाटामा पालोपहरा बस्ने । ~ रेखा— ना॰ खास कार्य वा प्रक्रियालाई ठीक बाटामा लैजाने निर्देशक बुँदा ।

मार्गशीर्ष— ना॰ [सं॰] पूर्ण चन्द्रमा मृगशिरा नक्षत्रमा पर्दा हुने महिना; मङ्सिर महिना ।

मार्गस्थ— वि॰ [सं॰] मार्गको; मार्गसम्बन्धी । ~ बिमा— ना॰ स्थलमार्गबाट आयातनिर्यात गर्दा गरिने वस्तुको बिमा ।

मार्गी— ना॰ [सं॰] १. मार्गमा हिँड्ने यात्री; बटुवा; पथिक । २. कुनै धार्मिक आदि मार्ग वा सम्प्रदायमा संलग्न (जस्तो— बौद्धमार्गी, वाममार्गी इ॰) । ३. मार्गसित सम्बन्धित; मार्गको ।

मार्च— ना॰ [अ॰] १. झन्डै फागुन आधाआधीदेखि चैत आधाआधीसम्म पर्ने, ग्रेगोरी पात्रोअनुसारको एकतीसदिने तेस्रो महिना । २. सैनिक टोलीको प्रस्थान; कबाज ।

मार्जक— वि॰ [सं॰] मार्जन गर्ने; माझ्ने; धोइपखाली गर्ने ।

मार्जन— ना॰ [सं॰] १. माझमुझ, धोइपखाली, नुहाइधुवाइ आदिबारा मैलो, फोहर र दोष हटाएर निर्मल तुल्याउने काम । २. आफूमाथि जल छर्केर गरिने शुद्धि । ३. दोष, त्रुटि आदिको परिष्कार । श्र मार्जनी— ना॰ बढारकुँढार गर्ने साधन; क¨चो वा झाडु ।

मार्जनीय— वि॰ मार्जन गर्न उचित वा आवश्यक; माझ्नुपर्ने ।

मार्जार— ना॰ [सं॰] बिरालो ।

मार्जित— वि॰ [सं॰] मार्जन गरिएको; माझिएको; स्वच्छ पारिएको ।

मार्जिन— ना॰ [अङ्॰] १. लेख्दा वा छाप्दा बायाँपट्टि छाडिने भाग; खाली किनारा । २. मूल्यनिर्धारण गर्दा स्फीतिलाई समेत ध्यानमा राखी कटाइने अंश ।

मार्तण्ड— ना॰ [सं॰] १. सूर्य; भानु । २. सुनामक्खी । ३. आँकको रूख ।

मार्तोल— ना॰ पेच कस्दा वा खोल्दा प्रयोग गरिने एक हतियार; पेचकस; घन; हथौडा ।

मार्दङ्गिक— वि॰ [सं॰] मृदङ्ग बजाउने; मृदङ्गिया ।

मार्फत— ना॰ यो॰ [अ॰ मारफते कसैका माध्यमबाट; बारा; तर्फबाट; हस्ते ।

मार्फा— ना॰ १. ट्याम्कोभन्दा ठूलो र दमाहाभन्दा सानो एउटै गजाले बजाइने एक तालबाजा । २ . टुकुचे बजार र जोमसोमका बीचमा पर्ने एक बस्तीको नाम ।

मार्बल१— ना॰ [अङ्॰] एक प्रकारको कडा र टल्कने सेतो वा रङ्गीन ढुङ्गो; सिङ्गमर्मर; सङ्गमर्मर ।

मार्बल२— ना॰ एक जातको शाली धान ।

मार्मिक— वि॰ [सं॰] १. मर्मसम्बन्धी; मर्मको । २. मर्मलाई छुने; हृदयलाई प्रभावित पार्ने; मर्मस्पर्शी रू ३. मर्म बुझ्ने वा मर्मको विचार गर्ने; मर्मज्ञ । — ता— ना॰ मार्मिक हुनाको भाव वा अवस्था ।

मार्रा— ना॰ [मार्+रो बाजी थापिने वा जूवा आदि खेलमा जित्नेले गड्केर भन्ने शब्द; मारा ।

मार्सल— वि॰ [अङ्॰] १. लडाइँका निमित्त उपयोगी; युद्धोपयोगी । २. फौजी; जङ्गी । ना॰ ३. फौजी कमान्डर । ४. संसद्को मर्यादापालक । ~ ल— ना॰ फौजी कानुन; जङ्गी कानुन; जङ्गी नियम वा व्यवस्था ।

मार्सी— ना॰ एक जातको असल धान वा त्यसको चामल ।

माल१— ना॰ [सं॰ मालो गाईगोरु, छेपारो आदिका घाँटीमा झुन्डिने छाला; गलकम्बल ।

माल२— ना॰ खिइएर वा घिस्सिएर ठाउँठाउँमा खाल्टाखुल्टी परेका वा पातलो भएका कलपुर्जामा पछिबाट थपिने धातुको रसायन ।

माल३— ना॰ [अ॰] १. व्यावहारिक जीवनमा उपयोग हुने तथा किनबेच गरिने कुनै पनि प्राकृतिक वा मानवीय श्रमबारा उत्पादित वस्तु; चीजबीज; जिन्सी सामान; जिनिस । २. धन; सम्पत्ति । ३. जग्गा–जमिनको तिरो तहसिल गर्ने अर्थ– मन्त्रालयअन्तर्गतको एक अड्डा; मालपोत कार्यालय; मालअड्डा । ४. मदेस; तराई । ५. गाँजा । ~ कागुनु— ना॰ लाम्चा पात हुने, मञ्जरीका आकारका साना फूल फुल्ने, केराउजत्रा पहेँला दाना फल्ने लहरो वा त्यसैको फल । — कोश— ना॰ सङ्गीतशास्त्रअनुसार ऋषभ र पञ्चम स्वर नरहने, गान्धार, धैवत र निषाद कोमल हुने, शास्त्रअनुसार रातको चौथो प्रहर र विशेष गरी शिशिर ऋतुमा गाइने औडवजातिको एक राग । — गाडी— ना॰ मालसामान ओसारपसार गर्ने रेलगाडी । — गुजार— ना॰ मालगुजारी बुझाउने जमिन्दार । — गुजारी— ना॰ जमिन्दारले सरकारलाई तिर्ने जमिनको तिरो; भूमिकर; जग्गाकर । ~ गोदाम— ना॰ व्यापारका मालसामान राख्ने घर वा ठाउँ; रेल, जहाज, भन्सार आदिको गोदाम । — चरी— ना॰ कथ्याबकुरुब; क्रौञ्च पक्षी । ~ जाँच— ना॰ आयात गरिएका मालसामानहरूको सम्बन्धित अधिकारी वा भन्सार आदिबारा गरिने जाँच ।

मालता— ना॰ भाले र पोथी अङ्ग भिन्नाभिन्नै फूलमा हुने, हाँगा, पात झर्दा सेतो चोप निस्कने, हिमाली भेकमा हुने एक रूख ।

मालताल— ना॰ [अ॰ माल (बि॰)] मालहरूको समूह; मालमत्ता ।

मालती— ना॰ [सं॰] १. दुई–दुई पात जोरिएको लाम्चा पात हुने, लाम्चै झुप्पा भएर सुगन्धित सेता फूल फुल्ने एक लहरो वा त्यसैको फूल । २. एक नगण, दुई जगण र एक रगणको योगबाट बन्ने (जगतीको भेद॰ एक वार्णिक छन्द । ३. जात्री वा जाइफलको वृक्ष । ~ फल— ना॰ जाइफल ।

मालदह— ना॰ [पोर्तु॰ ?] १. भारतको पश्चिम बङ्गालको असल जातको आँप हुने एक स्थान । २. सोही ठाउँबाट प्रसिद्ध हुँदै गएको उत्तम खालको कलमी आँप ।

मालदाम्लो— ना॰ [माल+दाम्लो] दाइँ गर्दा सबै गोरुलाई मियाको एउटै फेरोमा बाँध्नका निम्ति प्रयोग गरिने दाम्लो वा नारा ।

मालदार— ना॰ [अ॰ माल+ फा॰ दारे १. धनवान्; धनी; महाजन । वि॰ २. लुर्कन भएको (खसी, बोका आदि) । ३. भनेजस्तो; काइदामाफिकको ।

मालदिभ्स/मालबीप— ना॰ १. हिन्दमहासागरमा रहेको टापुदेश । २. सार्क देशहरूमध्ये सबैभन्दा सानो देश ।

मालधनी— ना॰ [माल+धनी] मालको स्वामी र हकदार; मालिक ।

मालनेटा— ना॰ १. सल्यान जिल्लाको एक प्रसिद्ध बजारको नाम । २. अदुवाका लागि प्रसिद्ध सोही ठाउँ ।

मालपुवा— ना॰ गुलियो पदार्थ र मसलाहरू हाली घिउमा पकाइएको, गहुँको थेप्चो बाटुलो आकारको रोटीविशेष ।

मालपोत— ना॰ [माल+पोत] सरकारमा बुझाइने जग्गा जमिनको तिरो; भूमिकर; मालगुजारी । ~ मिनाहा— ना॰ मालपोतको छुट ।

मालबाँस— ना॰ [माल+बाँस] एक जातको बाँस ।

मालभूमि— ना॰ [सं॰] १. पहाड वा पर्वतको फेदीको जमिन; बेँसी । २. टार; सम्म जग्गा ।

मालभोग— ना॰ [माल+भोग] १. असल जातको केरा । २. एक जातको गाढा पहेँलो धान वा त्यसको चामल ।

मालमदेस— ना॰ [माल+मदेसे खेतखेतै भएको मदेस । (उदा॰— हो हो बरदा, मालमदेसको सह ल्याऊ — दाइँगीत॰ ।

मालसिरी— ना॰ [सं॰ मालसी] हे॰ मालश्री ।

मालश्री— ना॰ [सं॰ मालसी] १. सङ्गीतशास्त्रका अनुसार सायङ्कालमा गाइने रागिनीको एक प्रकार । २. सोही रागमा रचिएको गीत; मालसिरी । ३. दसैँमा बिहानबेलुकी गाइने दुर्गादेवीको स्तुति भएको गीत ।

मालसामान— ना॰ [माल+सामान] मालमत्ता; मालताल; सरसामान ।

माला— ना॰ [सं॰] १. फूल, दूबो आदि एउटै सूत्रमा उनेर लाउन वा चढाउन तयार पारिने वस्तु; सुवर्ण वा चाँदीको सूत्रमा जोडेर मणिमाणिक्य आदि जडी बनाइएको हार । २. लहर; ताँती; पङ्क्ति; सिलसिला (पर्वतमाला, ग्रन्थमाला आदि) । ३. समूह; समुच्चय । > मालाकार— ना॰ १. माली । वि॰ २. मालाका आकारको । — दीपक— ना॰ साहित्यशास्त्रका अनुसार पहिले भनिएका कुरा पछिपछि क्रमशः उत्कर्षका कारण हुँदै जाने दीपक अलङ्कारको एक भेद ।

मालामाल— वि॰ [माल+माल] १. प्रायः अकस्मात् भएको धनी; धनधान्यले परिपूर्ण; साह्रै धनी; सम्पन्न । क्रि॰ वि॰ २. प्रशस्त धनसम्पत्ति कमाएर वा माल जोरेर ।

मालिक— ना॰ [अ॰] १. माल वा सम्पत्तिको स्वामी वा अधिकारी; मालधनी; धनी । २. पति; खसम; लोग्ने । ३. ईश्वर; ईश; अधिपति । ४. अन्नदाता; ।

मालिका— ना॰ [सं॰] १. सानो खालको माला । २. पङ्क्ति; लहर । ३. कण्ठहार । ४. एक प्रकारको चमेलीफूल । ५. देवी; भगवती ।

मालिक्नी— ना॰ [मालिक+नी] १. मालिककी पत्नी । २. स्त्री मालिक ।

मालिक्याइँ— ना॰ [मालिक+याइँ] मालिक हुनाको भाव वा अवस्था; मालिकको अधिकार; स्वामित्व; स्वामिता; प्रभुत्व; प्रभुता ।

मालिङ्गो— ना॰ लेकमा हुने; औँलाभन्दा केही ठूलो गोलाइ भएको, मेच, कुर्सी, मान्द्रा, भकारी आदि बुन्ने काममा प्रयोग गरिने बलियो खालको निगालो ।

मालिनी— ना॰ [सं॰] १. दुई नगण, एक मगण र दुई यगण मिली बन्ने सातआठ अक्षरमा यति हुने, पन्ध्र अक्षरको चरण भएको एक वार्णिक छन्द । २. चम्पानगरीको नाम । ३. स्वर्गङ्गा । ४. दुर्गा । ५. माली जातकी स्त्री; मालीकी पत्नी ।

मालिन्य— ना॰ [सं॰] १. मलिन हुनाको भाव वा स्थिति; मलिनता; मैलोपन । २. दुःख; कष्ट । ३. कालिमा ।

मालिस— ना॰ [फा॰] शरीरमा तेल, औषधी आदि मल्ने वा घस्ने काम; मर्दन; तेलारी ।

माली१— वि॰ [सं॰] १. माला लगाउने; माला पहिरने । ना॰ २. बगैँचासम्बन्धी काम गरेर वा फूल बेचेर जीविका चलाउने जाति वा व्यक्ति; मालाकार । ३. बागवान; बगैँचे ।

माली२— ना॰ [माले+ई] १. मान्यजनका जीउमा घस्ने, चिल्लो हालिने काठको भाँडो; पौरो । २. झालेमाले गाई ।

मालुम— वि॰ [अ॰ मअलुमे १. थाहा भएको; ज्ञात; विदित । २. प्रकट; स्पष्ट ।

माले१— वि॰ [सं॰ माल्मी] मालाकार बुट्टा भएको; टाटेपाङ्ग्रे; छिरबिरे; झालेमाले (बहर वा गोरु॰ ।

माले२— ना॰ मालदिभ्सको राजधानी ।

माले३— ना॰ मार्क्सवादी–लेनिनवादीको सङ्क्षिप्त रूप; नेपालको एउटा वामपन्थी पार्टी ।

मालोपमा— ना॰ [सं॰] साहित्यमा एक उपमेयलाई अनेक उपमानबारा वर्णन गरिने तथा प्रत्येक उपमानको भिन्नाभिन्नै धर्म हुने उपमा अलङ्कारको एक भेद ।

माल्का— ना॰ [सं॰ मालिके चर्खाको चक्का र सुइरोमा फित्ताका रूपमा लगाइने मोटो धागो ।

माल्टा१— ना॰ [अङ्॰] भूमध्यसागरको एउटा टापु, रातो गुलियो रस हुने मोसमका जातिको त्यस्तै फल तथा त्यसैको बोट ।

माल्टा२— ना॰ पाटन जिल्लाको दुर्गम र सुन्दर बस्ती ।

माल्य— ना॰ [सं॰] १. माला; हार । २. फूल । > माल्यार्पण— श्रद्धापूर्वक कुनै सम्मान्य पुरुष, प्रतिमा आदिमा माला चढाउने काम ।

मावल— ना॰ [प्रा॰ माउल < सं॰ मातृकुले मामाको घर; आमाको माइती; मावली ।

मावली— ना॰ [मावल+ई] १. मामा र मामाका वंश । २. मामाको घर; मावल । ~ दाजु— ना॰ मामाको आफूभन्दा जेठो छोरो । ~

बाजे— ना॰ आमाको बाबु । ~ भाइ— ना॰ मामाको आफूभन्दा कान्छो ।

माषपर्णी— ना॰ [सं॰] वनमास ।

मास्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ मृष्+नु] १. खर्च गर्नु; व्यय गर्नु; समाप्त पार्नु; सिद्ध्याउनु । २. ठूलो माल बिगारी सानो माल बनाउनु

(जस्तो— फाली मासी करुवा/सियो) । ३. सटही गर्नु; भजाउनु; साट्नु । ४. दास बनाउनु; कमारो तुल्याउनु । ५. निर्मूल पार्नु; नाश गर्नु; मार्नु ।

मास१— ना॰ [सं॰] महिना; मैन्हा ।

मास२— ना॰ [सं॰ माषे बाटुला किसिमका झुसिला पात हुने, पहेँला फूल फुल्ने र लामालामा कोसा फल्ने एक लहरो वा त्यसैका कोसाभित्रका दाल खाइने काला गेडा । — गेडी— ना॰ १. मासको नदलिएको सिङ्गो गेडा । २. सोही गेडाजस्तो, अक्षरका दाहिनातर्फ दिइने सानो थोप्लो; ब अक्षर चिनाउने शब्द; नाकाथोप्ली । ~ छर्न जानु— टु॰ मर्नु ।

मासतमास— ना॰ [मास+तमाम] से्रस्तामा महिनाभरको काम वा विवरण; महिनाको अन्त । मास मुसुरो— ना॰ [मास+मुसुरो] १. फलाहारमा नआउने तथा बर्त बस्दा खान नहुने दलहन; अन्न । २. मास र मुसुरो । मास लहरी— ना॰ [सं॰ मास+लहरो+ई] लाम्चा पात हुने, साना हरिया फूल फुल्ने एक प्रकारको भुईँझार ।

मासा१— ना॰ [फा॰ माशा, सं॰ माषे आठ रत्तीको तौल वा परिमाण ।

मासा२— ना॰ [मास+ओ मासको; महिने (जस्तो— चौमासा; बाह्रमासा॰ ।

मासान्त— ना॰ [सं॰] मासको अन्तिम दिन; मसान्त ।

मासि–नु— अ॰ क्रि॰ [मास्+इ+नु] १. खर्च हुनु; सकिनु । २. नष्ट हुनु । ३. कम हुनु; घट्नु । ४. जातिच्युत हुनु (ऐति॰) । क॰ क्रि॰ ५. खर्च गरिनु; नासिनु ।

मासिक— वि॰ [सं॰] १. माससँग सम्बन्धित; मासको; महिनाको । २. प्रत्येक महिनामा हुने; प्रतिमास हुने । ३. महिनामा एक पटक निस्कने वा प्रकाशित हुने (पत्रपत्रिका आदि॰ । ना॰ ४. महिनावारी; तलब । ५. मरेको वर्ष दिनसम्म वा बर्खी नफुकुन्जेल प्रतिमास मृत्युतिथिमा गरिने श्राद्ध । ६. स्त्रीहरूको मासिक धर्म; रजस्वला । ~ कट्टा— ना॰ १. महिनैपिच्छे साउँमा यति कट्टी हुँदै जाने भन्ने बोली परेको कागज वा तमसुक । २. सोअनुसार महिनावारी कट्टी हुँदै जाने ऋण वा मूल धन; महिनावारी कट्टी । ~ धर्म— ना॰ स्त्रीहरूको महिनैपिच्छे हुने रजस्राव; रजस्वला; नछुने । ~ पत्र— ना॰ महिनामहिनामा प्रकाशित हुने पत्र । ~ पत्रिका— ना॰ महिनामा एक पटक प्रकाशित हुने पत्रिका । ~ शुल्क— ना॰ महिना महिनामा लाग्ने दस्तुर; फी ।

मासी— ना॰ १. नलीहाडभित्र हुने गिलो पदार्थ; मज्जा । २. आउँ; आम । ३. खुबी; सामर्थ्य ।

मासु— ना॰ [सं॰ मांसे १. प्राणीका शरीरमा हुने हाड, नसा र छालादेखि भिन्न रक्त वर्णको नरम पदार्थ; मांस । २. फलका बोक्रा र कोयाका बीचमा रहने पदार्थ । ३. पोसाकमा सिउनीभित्र रहने जगेडा कपडाको भाग ।

मास्केवारी— ना॰ [सं॰ मास+पोर्तु॰ कावारे स्रेस्ताप्रणालीअनुसार महिनाभरि गरिएका कामको सङ्क्षिप्त फाँटवारी ।

मास्टर— ना॰ [अङ्॰] १. शिक्षक; अध्यापक; गुरु । २. सुजीकारको मानबोधक शब्द । ३. सङ्गीत, वाद्य आदिका विशेषज्ञ । >

मास्टरी— ना॰ मास्टरले गर्ने काम; मास्टरको पेसा वा काम; पढाउने वा सिकाउने इलम ।

मास्तिर— क्रि॰ वि॰ [माथि+तिर] माथिल्लो भागमा; उँभोतिर; माथितिर ।

माहात्म्य— ना॰ [सं॰] १. महिमा; गुणानुवाद; गुणगान; बखान । २. कुनै इष्ट देव वा दिव्य विभूतिका महत्त्वको वर्णन । ३. महिमा, गुण आदिको वर्णन गरिएको ग्रन्थ । ४. गौरव; महत्त्व ।

माहारा— ना॰ प्रेमी र प्रेमिकाको भेट गर्ने ठाउँ; मिलनस्थल ।

माहिली— क्रि॰ [माहिलो+ई] १. दिदीबहिनीहरूमा जन्मका क्रमले दोस्री; जेठी र साहिँलीका बीचकी; माइली । २. माहिलाकी (स्त्री) । ३. क्रम वा आकारमा पहिली वा ठूलीभन्दा पछिकी; दोस्री ।

माहिलो— वि॰ [प्रा॰ माज्झिल्ले १. दाजुभाइहरूमा जन्मका क्रमले दोस्रो; माइलो । २. माहिलीको (लोग्ने) । ३. दोस्रो स्तर वा श्रेणीको (जस्तो— माहिलो सुन) । ~ डोको— ना॰ घाँसपात गर्दा बोकिने मझौला खालको डोको । ~ भटमास— ना॰ कतै सेतो तथा कतै कैलो गेडा हुने एक जातको भटमास ।

माहुते— ना॰ [सं॰ महामात्रे हात्ती हाँक्ने मानिस; हात्तीवान; माउते; फिलवान ।

माहुर१— ना॰ [सं॰ मधुपर्के विवाहमा दुलहा तथा दुलहीले परस्परमा खुवाउने चिनी, घिउ र मह मिसाई तयार पारिएको पदार्थ; मधुपर्क ।

माहुर२— ना॰ विवाहमा पण्डित वा पुरोहितले वरवधूलाई दिइने आशीर्वादपत्र ।

माहुर३— ना॰ [सं॰ महावर्णे सधवा स्त्रीहरूले हात, गोडा र नबमा लगाउने, लाहाका फूलबाट तयार पारिएको पदार्थ; नखराग; माउर ।

माहुरी— ना॰ [सं॰ मधुकरे फूलका पराग र रस चुसेर मह तयार पार्ने, चार पखेटा हुने एक कीरो; माउरी; मौरी । ~ घर— ना॰ मह झिक्न सजिलो पर्ने गरी वैज्ञानिक ढङ्गबाट तयार गरिएको, माहुरी बस्ने घर; घार ।

माहुरे— वि॰ [माहुर+ए] माहुर अर्थात् मधुपर्कसम्बन्धी । ~ थाल— ना॰ विवाहमा दुलहा दुलहीले माहुर खुवाउन राखिने थाल ।

माहेन्द्री— ना॰ [सं॰] १. महेन्द्र अर्थात् इन्द्रको शक्ति । २. पूर्व दिशा । ३. गाई । ४. इन्द्राणी ।

माहेश्वर— वि॰ [सं॰] १. शिवको पूजा गर्ने; शैव । २. महेश्वरसम्बन्धी; महेश्वरको । ~ सूत्र— ना॰ महेश्वरबाट पाणिनिले प्राप्त गरेका अइउण् आदि चौध सूत्र । > माहेश्वरी— ना॰ १. दुर्गा । २. सप्त–मातृकामध्ये एक । वि॰ ३. महेश्वरसम्बन्धी ।

मिक्स्चर— ना॰ [अङ्॰] औषधालयमा विविध रासायनिक पदार्थको योगबारा तयार पारिएको झोलिलो औषधी ।

मिच्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ मर्दन+नु] १. शरीरमा हातले धेरै थिचेर तथा दलेर माड्नु; मल्नु; दाब्नु । २. थिचोमिचो गर्नु; दमन गर्नु; दबाउनु । ३. बेअदबी गर्नु; नटेर्नु; नमान्नु । ४. साँधसीमाको उल्लङ्घन वा अतिक्रमण गर्नु; गिजोल्नु । > मिचमाच— ना॰ धमाधम मिच्ने र थिच्ने काम; किचकाच । मिचाइ— ना॰ मिच्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । मिचाइनु— क॰ क्रि॰ मिच्न लाइनु; मिचाइमा पारिनु । मिचाउनु— प्रे॰ क्रि॰ मिच्न लाउनु; मिचाइमा पार्नु । मिचान— ना॰ मिच्ने काम; मिचाइ । मिचामिच— ना॰ १. धमाधम वा परस्परमा मिच्ने वा पेल्ने काम; पेलापेल; ठेलाठेल । २. कामकाजको घचारो; धेरै मिचो । मिचाहा— वि॰ १. अर्कालाई मिच्ने वा दबाउने स्वभाव भएको । २. भनेको कुरा नटेर्ने; हेपाहा; अटेरी । ३. पेलाहा; ठेलाहा । ४. चलनचाँजोको अतिक्रमण गर्ने । मिचिनु— क॰ क्रि॰ मिच्ने काम गरिनु; मलिनु; माडिनु ।

मिचो— ना॰ १. कामको चटारो वा चापाचाप; कामको बोझ; कामको भीड । २. घुइँचो; हूलमूल ।

मिचा— ना॰ [मग॰] कान्छो छोरो । — खान— ना॰ भिर्कोटे राजा भूपाल रायका कान्छा छोरा अजयसिंहको स्थानीय प्रचलित नाम ।

मिच्छि–नु— अ॰ क्रि॰ १. पाहुनापाछा, केटाकेटी आदिसँग झिजिनु । २. लुगाफाटा, गरगहना आदिको लगातार प्रयोगबाट झर्कनु । श्र मिच्छ्याइ— ना॰ मिच्छिने भाव क्रिया वा प्रक्रिया । मिच्छ्याइनु— क॰ क्रि॰ मिच्छिने पारिनु । मिच्छ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ मिच्छिन लाउनु; मिच्छिने पार्नु ।

मिजायसी— वि॰ [रू मिजासी] हे॰ मिजासिलो/मिजासी ।

मिजार— ना॰हे॰ मिझार । > मिजारे— ना॰ मिझारे ।

मिजास— ना॰ [अ॰ मिजाजे १. राम्रो बोलीवचन र मिष्ट व्यवहार; शिष्टाचार । २. बानीबेहोर; शीलस्वभाव; बानी; शील । >

मिजासिलो/मिजासी— वि॰ राम्रो वा असल मिजास भएको ।

मिझार— ना॰ १. सार्कीलाई शिष्टतापूर्वक सम्बोधन गर्दा प्रयोग गरिने शब्द; मिजार । २. गाउँको एक प्रकारको मुखिया; तालुकदारभन्दा तल्लो दर्जाको तिरो उठाउने व्यक्ति; मिझारे । श्र मिझारी— ना॰ मिझारले गर्ने काम; मिझारको पद; मिजारी ।

मिझारे— ना॰ मिझार; मिजारे ।

मिट— ना॰ [अङ्॰] मासु । — बल— भित्रपट्टि कुटेको वा थुबथुब्याएको मासु राखी बाहिर मैदाको आवरणले ढाकेर बनाइएको पकौडीका छाँटको डल्लो खानेकुरो । ~ मसला— ना॰ मासुका परिकारमा हाल्न तयार गरिएको विशेष प्रकारको फुको मसला ।

मिटर— ना॰ [अङ्॰] १. बिजुली, पानी आदिको गति तथा परिमाण नाप्ने र रेकर्ड गर्ने यन्त्र । २. मोटर (ट्याक्सी॰, टेम्पो, मोटरसाइकल आदिको भाडा आँक्ने यन्त्र । ३. मेट्रिक प्रणालीअनुसार विस्तार वा लमाइ नाप्ने नापो ।

मिट्टी— ना॰ [मट्टी] माटो; मट्टी ।

मिठा— वि॰ [मीठोको ति॰ ।)] हे॰ मीठो । ~ चपत— ना॰ स्नेहले वा जिस्किएर हल्का तवरले दिइएको चपेटा वा लपटो । ~

पानी— ना॰ फलफूलको रसबाट तयार पारिएको ठन्डा पेय; एक प्रकारको सर्बत ।

मिठाई— ना॰ [मीठो+आइ] गुलियो वा मीठो स्वादको रोटीविशेष; हलुवाई रोटी; मिष्टान्न ।

मिठास— ना॰ [मीठो+आस] मीठोपन; गुलियोपन; मधुरता; माधुर्य ।

मिठासे— वि॰ [मिठास+ए] स्वादे; जिबुल्के; मिठौरे; मीठोमीठो खान मन पराउने ।

मिठि–नु— अ॰ क्रि॰ [मीठो+इ+नु] १. अरूले मीठो खानेकुरा खाएको देखेर मुख रसाउनु । २. मीठो लाग्ने हुनु ।

मिठौरे— वि॰ [मीठो+औरे] मीठो खान रुचाउने; स्वादे; मिठासे ।

मीठु— ना॰ [मीठो+ऊ] स्नेहले बोलाइने एक नाम ।

मिठे— वि॰ [मीठो+ए] मीठो हुने; मीठो । ~ फापर— ना॰ गुलियो स्वाद हुने एक जातको फापर ।

मिठो— वि॰ [प्रा॰ मिट्ठ < सं॰ मिष्टे १. मह, चिनी आदिको स्वादजस्तो; गुलियो; मधुर । २. स्वादिलो; स्वादिष्ठ । ३. मन पर्ने; प्रिय । ४. राम्रो लाग्ने; रमाइलो । ना॰ ५. गुलियो स्वाद । ६. मनपर्दो स्वाद । ७. स्वादिष्ठ खानेकुरो । ~ मिठो— ना॰ १. सामान्य प्रकारको खानेकुरो । २. नमीठो बाहेकको खाना ।

मिठ्याइ— ना॰ [रू मिठि (+याइ॰] मिठिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

मिठ्याइनु— क॰ क्रि॰ मीठो वस्तु खाएर मुख मीठो पारिनु ।

मिठ्याउनु— स॰ क्रि॰ १. मीठो वस्तु खाएर वा चाखेर मुख मीठो पार्नु । २. अरूले खाएको देखेर वा आफूले खान पाउने आशामा मीठो खाने कुराको अनुभव गर्नु; मीठो स्वाद सम्झेर जिभ्रो खेलाउनु ।

मिडिल— वि॰ [अङ्॰] माध्यमिक (हाल निम्न माध्यमिक अर्थमा प्रचलित) । ~ स्कुल— ना॰ निम्न माध्यमिक विद्यालय ।

मिडिया— ना॰ [अङ्॰] माध्यम (सञ्चार क्षेत्रका॰ ।

मिडी— ना॰ [अङ्॰] पिडौँलासम्म मात्र पुग्ने, घेरादार फुकेको फेर भएको, कम्मरपेटी जोडिएको र लम्बाइमै चोलीसमेत जडिएको, केटीहरूले लाउने कपडा ।

मित१— ना॰ [सं॰ मित्रे कुनै दुई व्यक्तिका बीचमा विशेष औपचारिक विधिअनुसार पारस्परिक बन्धुभाव गाँसिएको हितैषी साथी; मित्र ।

मित२— वि॰ [सं॰] १. थोरै; ठिक्क; अलिकति । २. सीमाबद्ध; सीमित; परिमित । ३. नापिएको; नाप लिइएको ।

मितछोरो— ना॰ मीतको छोरो ।

मितबुहारी— ना॰ १. मीतकी बुहारी; मितेनी–बुहारी । २. मितिनीकी बुहारी; मितिनीबुहारी ।

मितबोलाइ— ना॰ मीत लाउने वाचा वा बोली ।

मितभाषिता— ना॰ मितभाषी हुनाको भाव ।

मितभाषी— वि॰ कम बोल्ने; अल्पभाषी ।

मितलगाइ— ना॰ विशेष विधिअनुसार मीत लाउने काम ।

मितव्यय— ना॰ [सं॰] आवश्यक काममा मात्रा पुथ्याएर गरिने खर्च; कम खर्च; किफायत; फारु; फारो; बचाउ । > मितव्ययिता— ना॰ मितव्ययी हुनाको भाव; आवश्यक काममा मात्र खर्च गर्ने काम । मितव्ययी— वि॰ कम खर्च गर्ने; चाहिनेभन्दा बढी खर्च नगर्ने; किफायती; कमखर्ची ।

मिता— ना॰ [मीत+ओ १. मित्र; मीत । २. सतारको आदरवाची शब्द ।

मितार्थ— ना॰ [सं॰] छोटो चाहिँदो अर्थ; सीमित अर्थ । > मितार्थक— वि॰ मितार्थ भएको ।

मिताहार— ना॰ [सं॰] १. परिमित तथा थोरै भोजन; स्वल्पाहार । वि॰ २. मिताहारी । > मिताहारी— वि॰ परिमित तथा थोरै भोजन गर्ने; स्वल्पाहारी ।

मिति— ना॰ [सं॰] १. दिन तोक्नाका लागि लेखिने वा व्यवहार गरिने अवधि वा समय (साल, महिना, गते, वार आदि॰; तारिख । २. समयको सीमा वा हद; म्याद; आयु (जस्तो— मिति पुग्नु, मिति पुथ्याउनु आदि) । ३. परिमाण; मान । ~ छाप— ना॰ साल, महिना, गते आदि भएको छाप । ~ पुथ्याउनु— टु॰ हद पुथ्याउनु ।

मितिनी— ना॰ [मीत+इनी] १. आइमाईले मीत लगाइएकी आइमाई; स्त्रीमीत; मितेनी । २. आइमाईकी आइमाई साथी; सँगिनी । ३. मीतकी पत्नी । ४. पत्नीले मीत लगाएकी सखी । ~ बुहारी— ना॰ मितिनीको बुहारी; बुहारीकी मितिनी ।

मितिबन्द— ना॰ [मिति+बन्द] स्याहा स्रेस्ता आदिमा लेख्नुपर्ने बेहोरा लेखिसकेपछि आखिरमा मिति लेखी गरिने समाप्ति वा टुङ्ग्याइ । मिति रेखा— ना॰ [सं॰] समाचारपत्र आदिमा मिति जनाउने पङ्क्ति (डेटलाइन॰ ।

मितु— ना॰ हे॰ मिता ।

मितेनी— ना॰ हे॰ मितिनी ।

मितेरी/मित्यारी— ना॰ [मीत+एरी/यारी] मीतको भाव; मित्रता; मैत्री; दोस्ती; मित्यारी । ~ साँघु— ना॰ अरनिको राजमार्गमा कोदारीनजिकै पर्ने, नेपाल–चीन सिमानामा रहेको प्रसिद्ध पुल । ~ साइनु— ना॰ मित्रताको सम्बन्ध; मीत लगाएर भएको साइनु ।

मित्र— ना॰ [सं॰] १. साथी; सखा; सँगी; दौँतरी; सँगाती । २. सूर्य; आदित्य । ३. सहयोगी; शुभचिन्तक । — ता— ना॰ १. मित्रको भाव; मैत्री; दोस्ती; मितेरी । २. मित्रको भाव, धर्म वा अवस्था । ~ द्रोह— ना॰ मित्रलाई घृणा गर्ने काम । ~ द्रोही— वि॰ मित्रद्रोह गर्ने । ~ भाव— ना॰ मित्रताको भाव; मितेरी । ~ भेद— ना॰ मित्रताको छुटाइ । ~ राष्ट्र— ना॰ मैत्री सम्बन्ध रहेको देश; सहयोगी राष्ट्र । ~ सम्मित— वि॰ मित्रले जस्तो; मित्रबराबर ।

मिथिला— ना॰ [सं॰] विदेह देशको राजधानीको नाम; जनकपुर ।

मिथुन— ना॰ [सं॰] १. स्त्रीपुरुषको जोडी; दम्पती; जोईपोइ । २. बाह्र राशिमध्ये तेस्रो राशि । ३. समागम; मैथुन; सहवास । —

गाई— ना॰ जङ्गली गाई ।

मिथ्या— वि॰ [सं॰] असत्य; ढाँट; झूटो; झूट; झुट्टो । > मिथ्याचार— ना॰ अनुचित आचरण; छलपूर्ण व्यवहार; गलत चाल ।

मिथ्याचारी— वि॰ मिथ्याचार गर्ने । ~ ज्ञान— ना॰ भ्रमपूर्णज्ञान; भ्रान्ति । ~ दृष्टि— ना॰ १. नास्तिकता । २. मतविरोध ।

मिथ्यापवाद— ना॰ झूटो आरोप; मिथ्याभियोग । ~ भाषी— वि॰ झूटो बोल्ने; असत्यवादी । मिथ्याभियोग— ना॰ मिथ्यापवाद । —

वादी— वि॰ झूटो बोल्ने; असत्यवादी; ढँटुवा ।

मिनट— ना॰ हे॰ मिनेट ।

मिना— ना॰ [फा॰ मीनो सुन, चाँदी आदिका गहनामा बुट्टा भर्ने एक प्रकारको रब । — कारी— ना॰ मिना भर्ने काम ।

मिनार— ना॰ [अ॰ मीनारे स्तम्भका आकारमा बनेको उच्च इमारत; धरहरा ।

मिनाहा— वि॰ [अ॰ मिनहो १. माफ गरिएको वा छोडिएको; छुट । २. घटाइएको; कम गरिएको । ना॰ ३. असुलउपर गर्नुपर्ने रकमको छुट; त्यस्तो छुट दिने काम । ~ मोजरा— ना॰ आयव्ययको हिसाबमा केही रकम नपुग वा घटीबढी भएमा केही माफी दिने र केही कट्टा गर्ने काम ।

मिनिस्टर— ना॰ [अङ्॰] मन्त्री; अमात्य । > मिनिस्टरी— ना॰ १. मन्त्रीको काम वा पद । २. मन्त्रिमण्डल; मन्त्रिपरिषद् ।

मिनी— वि॰ [अङ्॰] सानो; छोटो; होचो । ~ बस— ना॰ सानो आकारको बस गाडी । ~ स्कर्ट— ना॰ स्वास्नीमानिसहरूले लगाउने छोटो लमाइ भएको एक पोसाक । ~ मार्केट— ना॰ सानो बजार ।

मिनेट— ना॰ [अङ्॰ मिनिटे साठी सेकेन्डको समयावधि; एक घण्टाको साठी भागको एक भाग; मिनट ।

मिन्जालिका— ना॰ आबर्जेमा खर्चको रकम वा सो खर्च भएको गोस्वारा बोली ।

मिन्ट— ना॰ [अङ्॰] सिक्का बनाउने ठाउँ; टकसार; टकशाला ।

मिम— ना॰ [अङ्॰ मेडमे १. सभ्य श्वेत स्त्री; मीम । २. तासको बाह्रौँ फुट्टी; मिसी । ~ पोसाक— ना॰ युरोपेली स्त्रीहरूले लगाउने खास प्रकारको पोसाक; टाँक भएको ब्लाउज र फ्रक जोरेर बनाइएको एक प्रकारको जनाना पोसाक । ~ लहरी— ना॰ बाक्ला हरिया पात हुने, बीचबीचमा टपका आकारको फूलको झुप्पा हुने एक लहरो वा त्यसको फूल ।

मिमियाँ— ना॰ [फा॰ मोमियाई] शरीरमा चोटपटक लागेमा सेवन गरिने एक औषधी ।

मियाँ१— ना॰ १. धानको नाथ्री । २. चामलमा मिसिने कनिकाजस्तो भुस ।

मियाँ२— ना॰ [फा॰] मुसलमानको आदरवाची शब्द ।

मियो— ना॰ [सं॰ मेधि] १. दाईँ गर्न खलाका बीचमा बलियो गरी गाडिने लामो खम्बा । २. घर वा परिवारको मूली । ३. सङ्घ– संस्थाको प्रमुख व्यक्ति ।

मिर— ना॰ [फा॰ मीरे १. सरदार । २. प्रधान; मुख्य व्यक्ति । मिर उमराउ— ना॰ कार्याधिकारी पुरुषहरूका अगुवा; मुख्य सैनिकको एक पद ।

मिरगी— ना॰हे॰ मिर्गी ।

मिरजाब— ना॰ नक्खी ।

मिरमिच्चे— वि॰ [अ॰ मू॰] छरितो; पातलो; ख्याउटे ।

मिरमिर— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ मिर्+अ (बि॰)] १. भुईँमा उज्यालो खस्नखस्न खोज्ने गरी; अलिअलि उज्यालोका साथमा; रिमरिम; भुकभुक । ना॰ २. त्यस्तो उज्यालो हुने बिहानीपखको समय; झिसमिस । > मिरमिरे— वि॰ मिरमिर भएको; थोरैथोरै (उज्यालो॰; भुकभुकाउँदो । मिर मुन्सी— ना॰ पहिलेपहिले परराष्ट्रविभागको काम गर्ने मुख्य अधिकारी । मिर सुब्बा— ना॰ सुब्बाभन्दा माथि र सरदारभन्दा मनिको एक उच्च निजामती दर्जा ।

मिर्ग— ना॰ [सं॰ मृगे हरिण; मृग । > मिर्गाई— ना॰ मृगजस्तो देखिने एक थरी गाई; नीलगाई । मिर्गासन— ना॰ सन्ध्यावन्दन आदि पवित्र कार्यमा प्रयोग गरिने मृगका छालाको आसन; मृगासन ।

मिर्गी— ना॰ [सं॰ मृगी] छारेरोग ।

मिर्गौलो— ना॰ [सं॰ मेरु+गोलो रगतबाट खराब तत्त्वहरू अलग गरेर पिसाबका रूपमा बाहिर निकाल्ने शरीरभित्र मेरुदण्डका दायाँ–बायाँ रहने जोडी अवयव ।

मिर्धा— वि॰ [फा॰ मीरजो १. बहादुर; नायक । ना॰ २. नाइके हात्ती ।

मिल्–नु— ना॰ [मिल+नु] १. कुनै दुई वस्तु वा व्यक्ति एकै ठाउँ भेला हुनु; एकत्रित हुनु । २. जोडिनु; गाँसिनु; टाँसिनु । ३. भेट हुनु; भेटिनु । ४. प्राप्त हुनु; पाउनु । ५. बराबर हुनु; समान हुनु । ६. ठीक हुनु । ७. छ्यासमिस हुनु; गाभिनु; मिसिनु । ८. वरबधूको चिन्हा–टिप्पनअनुसार ग्रहगति अनुक¨ल हुनु । (. मेल वा मिलाप हुनु; मित्रता हुनु ।

मिल— ना॰ [अङ्॰ माइले तेल वा विद्युत्शक्तिका सहायताले अन्न आदि पिँध्ने यन्त्र; कारखाना; घट्ट ।

मिलजुल— ना॰ [मिल्+जुट] आफुसको आत्मीयता तथा सहयोग; मेलजोल; मित्रता; मेलमिलाप; मिलेमतो ।

मिलन— ना॰ [सं॰] १. सम्मिलित वा सम्मुख हुने काम; भेट; संयोग; मुलाकात । २. सम्पर्कमा आउने काम; भेला; बटुलो । ३. मिश्रण; मिलाइ । ४. मुकाबिला; सामना । — शील— वि॰ सबैसँग मेलजोल राख्ने; मिलनसार । ~ समारोह— ना॰ विशेष गरेर विद्यालयहरूमा पुराना र नयाँ विद्यार्थीहरू भेला भई मनोरञ्जनका साथ मनाइने समारोह वा भेटघाटको रमाइलो कार्यक्रम । —

सार— वि॰ मिलजुल गर्ने प्रकृतिको; सबैसँग मेल राख्ने; मिलनशील । — सारी— ना॰ मिलनसार हुनाको भाव वा अवस्था ।

मिलाइ— ना॰ [रू मिल् (+आइ॰] मिल्ने वा मिलाउने क्रियाप्रक्रिया । [ > ] मिलाइनु— क॰ क्रि॰ मिल्ने पारिनु । मिलाउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. दँजाउनु; दाँज्नु । २. ठीकठाक पार्नु; व्यवस्था गर्नु । ३. मिल्ने पार्नु वा गराउनु ।

मिलान— ना॰ [मिल्+आन] १. मेल; मिलाप । २. मिश्रण; मिसाइ । ३. तुलना; दँजाइ; भिडाउने काम; रुजु ।

मिलाप— ना॰ [सं॰ मिलापने १. मेल; संयोग; भेट । २. मित्रता; आत्मीयता । ३. मैत्री सम्बन्ध; हिमचिम ।

मिलापत्र— ना॰ कुनै मुद्दाका वादी तथा प्रतिवादी दुवैले परस्पर मिली झगडा छोडेर अड्डामा आई लेखिने सम्झौताको कागज ।

मिलावट— ना॰ [मिल्+आवट] १. मिलाउने काम; मिलान । २. राम्रानराम्रा अनेक थोक वा वस्तुको मिश्रण गरी बिगार्ने काम (जस्तो बेसारमा ढुटो, घिउमा चिउरीको तेल आदि॰; अपमिश्रण; छ्यासमिसेपन । ३. मिलाइने वस्तु; कसर ।

मिलिक— ना॰ [अ॰ मू॰ मिलिक्+अ] १. बिजुली चम्कँदाको वेग; झिमिक । २. एकै छिन; निमेष; पलक । चुलोमाथि बनाइने फल्याकको टाँड । ~ भरमा— क्रि॰ वि॰ १. पलकभरमा; एकै छिनमा । २. साह्रै छिटोसँग; चालै नपाई । ~ मिलिक— क्रि॰ वि॰ छिटछिटो बिजुली चम्कने वा ज्योति फाल्ने गरी । >

मिलिक्क— क्रि॰ वि॰ १. एकै छिन वा क्षणभर मात्र देखा पर्ने गरी; एक्कासि झुल्किएर, देखा परेर तुरुन्तै हराउने गरी; झिमिक्क । २. आँखा झिम्म पारेर ।

मिलिब— ना॰ धुनीमाथि दाउरा सुकाउनका निमित्त बनाइने टाँड ।

मिलिटरी— वि॰ [अङ्॰] कथ्य॰ मिल्ट्री । १. सैनिक; जङ्गी; फौजी । ना॰ २. सेना; फौजी ।

मिलित— वि॰ [सं॰] १. एक ठाउँमा राखिएको वा आएको; जोडिएको; संयुक्त । २. मिलेको; मिश्रित । ३. उस्तै वस्तु अर्कोमा दबिँदा हुने एक अर्थालङ्कार । ~ दृष्टि— ना॰ समान दृष्टि; केन्द्रित दृष्टि ।

मिलिनु— अ॰ क्रि॰ [मिल्+इ+नु] मिल्ने होइनु ।

मिलिन्द— ना॰ [सं॰] भमरो; भ्रमर; मधुमक्खी ।

मिलिसिया— ना॰ [अङ्॰] १. सङ्कटकालीन स्थितिमा जङ्गी सेवामा लगाइने, नागरिकहरूमध्येबाटै सङ्गठन गरिएको वा अल्प समयमा प्रशिक्षित भएको सेना । २. जिल्लाजिल्लामा सुरक्षाका लागि तैनाथ, त्यस्तो फौजी तालिमप्राप्त सेना ।

मिलीजुली— क्रि॰ वि॰ [मिलजुल+ई] आपसमा मिलजुल गरी; मेलजोल राखेर; मिलोमतो गरी ।

मिलीभगत— ना॰ प्रायः कुनै स्वार्थपूर्ण वा नराम्रो काममा मिलेमतो गरी वा साझेदारी भई लाग्ने स्थिति, काम वा प्रवृत्ति; गठबन्धन; गठजोड ।

मिलेमतो— ना॰ [मिल+ए+मत+ओ] १. परस्पर मिलेको वा मिलाएको मतो; आपसी मेल र कुराकानी; सरसल्लाह । २. कुनै गुप्त कुराको परामर्श; मतोजतो; षड्यन्त्र ।

मिल्क–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ मिल्लइ+नु] १. कुनै वस्तु नस्याहारी त्यसै अलपत्र रहनु; फालिनु; फ्याँकिनु । २. हुत्तिनु; हुर्रिनु । ३. त्याग्ने काम हुनु; छोडिनु । > मिल्काइ— ना॰ मिल्कने तथा मिल्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । मिल्काइधुल्काइ— ना॰ छरपस्ट तालले मिल्काउने, पोख्ने वा फ्याँक्ने क्रियाप्रक्रिया । मिल्काउनु— स॰ क्रि॰ १. आफल्नु; फ्याँक्नु; फाल्नु । २. छोड्नु; त्याग्नु । ३. हुत्त्याउनु; हुर्थ्याउनु । ४. अलपत्र पार्नु ।

मिल्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [मिलिक्क+नु] १. मिलिक्क गर्नु । २. त्यसरी बिजुली चम्किनु । ३. मिल्कनु । > मिल्क्याइ— ना॰ मिल्किने क्रिया वा प्रक्रिया । मिल्क्याइनु— क॰ क्रि॰ मिल्किने पारिनु ।

मिल्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ मिलिक्क पार्नु । मिल्क्याहट— वि॰ मिल्किने स्थिति, भाव वा क्रियाप्रक्रिया । मिल्क्याहा— वि॰ मिल्किने खालको; मिलिक्क देखा पर्ने । मिल्क्याही— वि॰ मिल्किने; मिलिक्क देखा पर्ने (स्त्री॰ ।

मिल्के— वि॰ पल्याकपुलुक–पल्याकपुलुक हेरिरहने; चुलबुले; झिल्के ।

मिल्ती— ना॰ [मिल्+ती] १. मेलको भाव; मिलन; मिलाप । २. सद्भावना । ३. मैत्री; एकता ।

मिल्दो— वि॰ [मिल्+दो] १. मिल्ने किसिमको; सुहाउँदो । २. ठीक; मुनासिब; उपयुक्त; अनुक¨ल । — जुल्दो— वि॰ १. परस्परमा मिल्ने खालको; मिल्दो । २. एकैनासको; झन्डै उस्तै । स्त्री॰ मिल्दीजुल्दी ।

मिश्र— वि॰ [सं॰] १. दुई वा धेरै पदार्थ एकै ठाउँ मिलाइएकोग् घोलिएको; मिश्रित । २. साथ लागेको; संयुक्त । ३. बहुविध; अनेक प्रकारको । ना॰ ४. ब्राह्मणवर्गको एक थर । > मिश्रण— ना॰ विभिन्न पदार्थ मिसाउने काम; मिसावट; मिलावट; घोल ।

मिश्रणीय— वि॰ मिश्रणयोग्य; मिसाउन हुने वा सकिने । ~

वाक्य— ना॰ अङ्गवाक्य र मुख्य वाक्य मिलेर बनेको वाक्यको एक प्रकार, जस्तो— जहाँ फल पाक्छ (अङ्गवाक्य॰ त्यहाँ चरी नाच्छ (मुख्य वाक्य॰ ।

मिश्रित— वि॰ [सं॰] १. मिसाइएको; घोलिएको; संयुक्त । २. मिलावट भएको (पदार्थ॰ । ~ अर्थ व्यवस्था— ना॰ सार्वजनिक तथा निजी दुवै क्षेत्रको मिश्रित पुँजीबाट सञ्चालित कारखाना, मिल, संस्थान आदिको अर्थ–व्यवस्था । ~ रूप— ना॰ दुई वा दुईभन्दा बढी धातुहरू मिलाइएको अवस्था । ~ रोपण— ना॰ एकै ठाउँमा विभिन्न किसिमका बोटबिरुवा आदि लगाइने विधि । ~ वन— ना॰ जातजातका रूखपात आदि मिश्रत भएको वा छ्यासमिस रूपमा उम्रेको वन ।

मिष्ट— वि॰ [सं॰] १. मीठो; स्वादिष्ठ । २. गुलियो । ३. मधुर । ~

भाषी— वि॰ मीठो बोल्ने; मधुर वचन गर्ने; मधुरभाषी । >

मिष्टान्न— ना॰ मीठो अन्न वा पकवान अर्थात् मिठाई; गुलियो रोटी आदि खानेकुरो ।

मिस्–नु— स॰ क्रि॰ [मिश्र+नु] दुई वा दुईभन्दा धेरै कुरा, वस्तु आदि एक ठाउँमा मिलाउनु; एकत्र गर्नु; जोड्नु ।

मिस१— ना॰ [अङ्॰] १. कुमारी; कन्न्या । २. विद्यालयकी शिक्षिका । ३. गल्ती; चूक; भूल ।

मिस२— ना॰ [मिस्+अ] १. मिसाउने काम; मिसाइ (जस्तो— छासमिस; मिसमास) । २. झिसको पूरक शब्द (जस्तो— झिसमिस॰ ।

मिसन— ना॰ [अङ्॰] १. कुनै संस्था वा सरकारका तर्फबाट विशेष उद्देश्यको प्राप्ति वा सेवाकार्यका निम्ति र महत्त्वपूर्ण कुराकानी गरेर नयाँ सम्बन्ध स्थापित गर्नलाई अर्को देश वा स्थानमा खटाई पठाइने प्रतिनिधिमण्डल । २. विशेषतः सङ्गठित रूपमा इसाई धर्मको प्रचारमा संलग्न रहेको संस्था । > मिसनरी— ना॰ १. लोकसेवाका भावनाले अर्को देश वा स्थानमा गएर बस्ने व्यक्तिसमूह । २. कुनै मिसनको सदस्यको रूपमा धर्मप्रचार गर्न विभिन्न देशमा जाने इसाई पादरी ।

मिसमास— ना॰ [मिस (बि॰)] नाना वस्तुको मिसावट; छासमिस; मिस्कट ।

मिसाइ— ना॰ [रू मिस् (+आइ॰] १. मिस्ने–मिसिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [मिसाउ+आइ] २. मिसाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] मिसाइनु— क॰ क्रि॰ मिलाइनु; सरोबर गरिनु; संयुक्त पारिनु ।

मिसाइल— ना॰ [अङ्॰] क्षेप्यास्त्र ।

मिसाउनु— स॰ क्रि॰ १. मिस्नु; मिलाउने काम गर्नु; एकत्र पार्नु; सरोबर गर्नु; छासमिस गर्नु । २. सहवास गराउनु । ३. संयुक्त पार्नु; जोड्नु ।

मिसाखत— ना॰ [नेवा॰] विवाह वा यौन सम्बन्धका विषयमा स्त्रीजातिले अनैतिक कार्य गरेको अभियोगमा लाग्ने खत ।

मिसावट— ना॰ [मिस्+आवट] मिश्रण; मिसौट; मिलावट । >

मिसावटी— वि॰ मिसावट गरिएको; मिसावट भएको; मिलावटी ।

मिसाहा— वि॰ [मिसाउ+आहो १. मिसिएको वा मिसाएको; छासमिस भएको । २. मिसाउने खालको ।

मिसिनी— ना॰ [अङ्॰ मिस+नी] प्रसव गराउने र स्त्रीरोगको सामान्य उपचार गर्ने नर्स वा त्यसभन्दा माथिल्लो तहको काम गर्ने स्त्री ।

मिसिनु— अ॰ क्रि॰ [मिस्+इ+नु] १. धेरै थरी वस्तु एकत्र वा छासमिस हुनु; मिसाइमा पर्नु । २. संयुक्त हुनु; जोरिनु । क॰ क्रि॰ ३. एकै ठाउँमा पारिनु; मिस्ने काम गरिनु ।

मिसिल— ना॰ [अ॰] एकसाथ नत्थी भएका वा राखिएका विषयका कारबाई, मुद्दामामिला, विवाद आदिसित सम्बन्धित कागजपत्र । ~ कागजात— ना॰ अड्डाखानाका स्याहा–स्रेस्ता र अन्य कागजपत्रहरू । ~ फाँट— ना॰ छिनुवा वा कार्यवाही टुङ्गिएका पुराना मिसिलहरू राख्ने, थन्क्याउने एक अड्डा ।

मिसी— ना॰ [फा॰] दाँत माझ्न वा चम्काउनका लागि लगाइने वस्तु; दाँतको शोभाका लागि दाँतका जोर्नीमा लगाइने कालो पालिस; बिरी ।

मिसोट— ना॰ [मिस्+ओट] मिसौट; मिसावट ।

मिसौट— ना॰ [मिस्+औट] १. मिसिएको वस्तु; मिसोट । २. मिस्नेमिसाउने काम; मिसाइ; मिसावट । > मिसौटी— वि॰ १. मिसौट भएको; मिसावटी । २. कपट गरिएको; कपटी । मिसौटे— वि॰ १. मिसौट भएको; मिसाइएको । २. मिसाउने ।

मिस्कट— वि॰ [अङ्॰ मिक्सडे मिसावट गरिएको; मिसावटी; मिसौटे ।

मिस्टर— ना॰ [अङ्॰] श्रीयुत; महाशय (नामका अगाडि प्रयुक्त हुने, जस्तै— मिस्टर शर्मा, मिस्टर रामजी आदि॰ ।

मिस्त्री— ना॰ [पोर्त॰ मेस्ट्रे] काठपात, रङ्गरोगन, धातु, यन्त्र आदिको काम गर्ने वा मर्मत गर्ने कर्मी; कारिगर, कालिगड ।

मिस्र— ना॰ [अ॰ मिसर = पुरोहित, सादृश्य सं॰ मिश्रे राजधानी कायरो भएको, उत्तरपूर्वी अफ्रिकाको एक देश; इजिप्ट देशको पुरानो नाम । > मिस्री१— वि॰ मिस्र देशको, मिस्र देशमा जन्मेको; मिस्र देशसम्बन्धी ।

मिस्री— ना॰ चिनीलाई पानीमा पकाएर जमाई ढिका पारिएको गुलियो वस्तु । ~ आँप— ना॰ मिस्रीजस्तो गुलियो हुने एक प्रकारको उत्तम आँप । ~ काँढा— ना॰ काल्फी मिस्रीलाई पानीमा बेसरी पकाएर तागतका निम्ति बिरामी वा व्रतालुहरूलाई खान दिइने पेय पदार्थ ।

मिस्रेली— वि॰ [मिस्र+एली] मिस्री; मिस्र देशको ।

मिहिन१— ना॰ नदीका बीचको पानी घुम्ने भाग ।

मिहिन२— वि॰ [सं॰ मसृणे १. मसिनु; मिहीँ; मिही । २. धूलो; मैदा । ३. सूक्ष्म । ४. कमलो; कोमल; नरम (स्वर, काम आदि॰ ।

मिहिर— ना॰ [सं॰] १. सूर्य । २. बादल; मेघ । ३. चन्द्रमा । ४. हावा; वायु । ५. बूढो मानिस ।

मिहीँ/मिही— वि॰ [मिहिने मिहिन; मसिनो ।

मीठा— वि॰ हे॰ मिठा ।

मीठू— ना॰ हे॰ मिठु ।

मीठे— वि॰ हे॰ मिठे ।

मीठो— वि॰ हे॰ मिठो ।

मीड— ना॰ [सं॰] एक सुरबाट अर्को स्वरको आवाज निकाल्ने तरिका; रेटेर वा पर्दामा रगेडेर विभिन्न स्वरको आवाज निकाल्ने क्रिया ।

मीन— ना॰ [सं॰] १. मत्स्य; माछो । २. बाह्रौँ राशिको नाम । ~

पचास— ना॰ १. मङ्सिरको एक्काइस गतेदेखि माघको दस गतेसम्म पचास दिनको जाडाको याम । २. शिक्षणसंस्थानहरूमा प्रायः सोही याममा दिइने बिदा; हिउँदे बिदा । — मेख— ना॰ १. खोट लगाउने काम । २. आनाकानी; नाइँनास्ति ।

मीम— ना॰हे॰ मिम ।

मीमांसक— वि॰ [सं॰] मीमांसा गर्ने; मीमांसाशास्त्रको ज्ञाता वा पण्डित ।

मीमांसन— ना॰ [सं॰] मीमांसा गर्ने काम वा भाव ।

मीमांसा— ना॰ [सं॰] १. भारतीय छवटा मुख्य दर्शनशास्त्रमध्ये मूलतः पूर्व मीमांसा र उत्तर मीमांसा दुई भागमा बाँडिएको एक दर्शन । २. अनुमान र तर्कवितर्कबारा कुनै विषयका मूल तत्त्व वा वास्तविकताको पत्तो लगाउने काम; सो सन्दर्भमा गरिने गम्भीर मनन वा विचार; तत्त्वनिर्णय; विवेचना । — कार— ना॰ मीमांसासूत्रका प्रणेता जैमिनि ऋषि । — मूलक— वि॰ मीमांसाको प्रधानता रहेको; मीमांसाका दृष्टिले हेरिने वा अध्ययन गरिने । > मीमांसित— वि॰ मीमांसा गरिएको वा भएको । मीमांस्य— वि॰ मीमांसा गर्न योग्य वा उचित ।

मीर— ना॰ हे॰ मिर ।

मील— ना॰ माइल ।

मीलन— ना॰ [सं॰] बन्द गर्ने काम; चिम्लाइ (आँखा॰; खुम्चिने काम; खुम्चाइ (फूल आदि॰ । > मीलित— वि॰ १. बन्द गरिएको; चिम्लिएको । २. खुम्चिएको; सङ्कुचित ।