नेपाली शब्दसमूह ४४ बी
बीज— ना॰ [सं॰] १. बीउ; बिजन । २. अव्यक्त सङ्ख्यासूचक सङ्केत (बीजगणित) । ३. देवता आदिलाई प्रसन्न पार्न जपिने मन्त्रको मुख्य अंश । ४. नाटक आदिको अन्तिम फलको मुख्य कारण । ५. व्याकरण, विज्ञान, दर्शन आदिका नियमलाई छोटकरीमा बुझाउन प्रयोग गरिने ध्वनि, शब्द आदिको सङ्केत; सूत्र; फर्मुला । > बीजक— ना॰ १. बीज; बीउ । २. पठाइएका मालमत्ताको विवरण लेखिएको कागत वा पुर्जा । — कोष— ना॰ १. भ्रूणको प्राथमिक चरणको सन्तानोत्पादन गर्ने कोष । २. बीज रहने फूलको अवयव । ~ गणित— ना॰ अक्षर, अङ्क आदिको प्रतीकात्मक उपयोगबारा कुनै अज्ञात राशि पत्ता लगाउने गणितीय शाखा (अलजेब्रा) । — पेशिका— ना॰ अण्डकोश । —
फेज— ना॰ अर्को रूखमाथि उम्रने, खैरो, कालो भावको, घिस्रने जरा भएको, हरिया पात र पातको मनि बीजको थैला हुने, कहिल्यै नफल्ने र नफुल्ने लहरोविशेष । ~ मन्त्र— ना॰ कुनै देवताको उपासना खातिर जपिने सङ्क्षिप्त मूल मन्त्र । > बीजाक्षर— ना॰ मन्त्रको पहिलो अक्षर ।
बीजाङ्कुर— ना॰ [सं॰] बीजबाट टुसाउने अङ्कुर वा बिरुवा । >
बीजाङ्कुरण— ना॰ बीज टुसाउने काम; बीजाङ्कुर हुने प्रक्रिया । ~ न्याय— ना॰ बीजबाट अङ्कुर बन्यो कि अङ्कुरबाट बीज भन्ने परम्परामा अडेको क्रमजस्तै संसारको अनादित्व सिद्ध गर्ने न्याय वा तर्कसिद्धान्त ।
बीजाणु— ना॰ [सं॰] १. एककोषीय जीव; जीवाणु । २. वनस्पतिको सन्तान उत्पादन गर्ने कोष ।
बीजारोपण— ना॰ [सं॰] १. बीज रोप्ने काम । २. कुनै काम– कुराको सूक्ष्म प्रारम्भ ।
बीजोत्पादन— ना॰ [सं॰] बीज पैदा गर्ने काम वा प्रक्रिया ।
बीडा— ना॰ अभिभारा ।
बीथि— ना॰ [सं॰] १. रूपकको एक भेद । २. पङ्क्ति; लहर । ३. बाटो; सडक । ४. बजार; हाट ।
बीभत्स— ना॰ [सं॰] १. साहित्यमा नवरसमध्ये दुर्गन्धी पदार्थको वर्णन गर्दा दिगमिगी र घीन उत्पन्न गराउने एक रस । २. घीनलाग्दो वस्तु । वि॰ ३. सडेगलेको वा कुहेको; घृणा उत्पन्न गराउने; घीनलाग्दो ।
बुँची— ना॰ सुँगुरको पाठो ।
बुँद— ना॰ [सं॰ बिन्दु] १. तरल पदार्थको थोपो; थोप्लो; बिन्दु; बूँद । २. पानी, तेल आदिको छिटो ।
बुँदा— ना॰ [सं॰ बिन्दु] १. वादविवादमा आ६नो पक्षको समर्थन वा प्रमाणका निम्ति प्रस्तुत गरिने मुख्य कुरा; गाँठी कुरो । २. कागतपत्र वा लेखमा लेखिने मुख्य कुरो; मूल विषय; प्रकरण ।
बुँदिया— ना॰ [बूँद+इयो जिलेबीका स्वादको, मकैका गेडाजत्रा ससाना दाना हुने एक जातको मिठाई; बुनियाँ ।
बुइँगल/बुइगल— ना॰ [नेवा॰ बइगे घरको सबैभन्दा माथिल्लो तला; छानामनिको तला । — बास— ना॰ अरूको धनमाल खाएर वा अन्य कारणले पक्राउको डर मानी बुइँगलमा लुकेर बस्ने काम ।
बुइसा— ना॰ [पु॰ ने॰] एउटै नाम भएका साथीलाई भनिने शब्द ।
बुई— ना॰ [नेवा॰] १. केटाकेटीलाई पीठमा बोक्ने काम; पिठिउँको बोकाइ । २. पिठिउँ (बालबोलीमा॰ ।
बुक— ना॰ [अङ्॰] १. रेल, विमान, खेलतमासा आदिमा पैसा तिरेर स्थान सुरक्षित पार्ने काम । २. मालसामान आदि चलान गर्न रेल्वे, डाकखाना आदिमा बुझाई रजिस्टरमा दर्ता गराउने काम । ३. पुस्तक; बही । ~ पोस्ट— ना॰ डाँकबारा कम महसुलमा पठाइने मुद्रित पत्रिका, पुस्तिका आदि । ~ बाइन्डर— ना॰ पुस्तक तथा पत्रपत्रिकाका पृष्ठ मिलाई, पट्याई सिउने र गाता हाल्ने काम गर्ने व्यक्ति; त्यस्तो काम गर्ने कर्मचारीको पद; जिल्दकार; जिल्दसाज । ~ बाइन्डिब— ना॰ पुस्तक, पत्रपत्रिका आदिका पृष्ठ मिलाई सिउने र जिल्द हाल्ने काम ।
बुकाइ— ना॰ [रू बुकाउ (+आइ॰] बुकाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बुकाइनु— क॰ क्रि॰ बुकाउने काम गरिनु ।
बुकाउ–नु— स॰ क्रि॰ [बुको+आउ+नु] मन परी वा नपरी चिउरा, सातु आदि फुको खानेकुरो फाँको मार्नु; फक्याउनु ।
बुकिब— ना॰ [अङ्॰] रजिस्टर वा किताबमा दर्ता गराउने काम ।
बुकिनु— अ॰ क्रि॰ [बुको+इ+नु] फाँको हालिनु; फुको, बुको वस्तु खाइनु ।
बुकी— ना॰ हिमाली लेकमा हुने, भेट्नुविनाका लामालामा नरम भुवादार बाक्ला पात तथा सेता नरम फूल हुने बुटी वा झार; त्यसैको फूल; बुके । ~ फुल— ना॰ बुकी । ~ सुन— ना॰ बुको सुन, धूलो सुन; त्यस्तो बुको सुन गलाएर तयार पारिएको तेजाबी वा साधारण सुन ।
बुकुनी— ना॰ बुको वस्तु वा पिँधेको मसिनु धूलो; छोप ।
बुकुनु— ना॰ १. सानो खालको कुनिउँ । २. सानो साँढे । वि॰ ३. पुड्को; होचो । > बुकुने— वि॰ बुकुनुजस्तो; पुड्को; ग्याँचे ।
बुकुरा— ना॰ थारू कमैया बस्ने घर ।
बुकुरो— वि॰ पुड्को; होचो; बुकुनु ।
बुकुल्टो— वि॰ [बुको+उल्टो] रसिलो नभएको; नमुछिएको, बुरबुराउँदो; फुको; बुगुल्टो ।
बुकुवा— ना॰ [बुको+उवो आबको मैलो फालेर चिल्लो पार्न मर्दन गरिने तोरी, रायो, बेसार आदि पिँधेर बनाइएको सुगन्धी पदार्थ । २. ब्रतवन्धमा बटुकले र विवाहमा दुलहाले बुकुबाको लेप घसेर नुहाउने माङ्गलिक विधि ।
बुके— ना॰ हे॰ बुकी; बुकीफूल ।
बुको— वि॰ बुरबुर गर्ने; बुरबुराउँदो; खहरो ।
बुक्ची— ना॰ [तु॰ बुकचे सूचीकारको सियो, धागो, कैँची आदि राख्ने वा थन्क्याउने थैली ।
बुक्याइ— ना॰ [रू बुक्याउ (+आइ॰] बुक्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बुक्याइनु— क॰ क्रि॰ बुक्याउने काम गरिनु ।
बुक्याउनु— स॰ क्रि॰ [बुकाउ+याउ+नु] बुको खानेकुरो फाँको हाल्नु; फक्याउनु; बुकाउनु ।
बुक्यान— ना॰ [बुकी+यान] बुकी घाँस प्रशस्त हुने लेकाली चौर ।
बुख— ना॰ [अङ्॰ बकरमे मलमलका ढाँचाको मसिनु र दह्रो जातको कपडाविशेष ।
बुख्याचा— ना॰ [नेवा॰] बालीनाली लगाएका खेतबारीका बीचमा राखिने, मानिसका आकारको तर्साउने वस्तु; जुलुङ्गो ।
बुगुल्टि–नु— अ॰ क्रि॰ [बुगुल्टो+इ+नु] बुगुल्टो हुनु ।
बुगुल्टो— वि॰ हे॰ बुकुल्टो ।
बुगुल्टयाइ— ना॰ [रू बुगुल्टि (+याइ॰] बुगुल्टिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बुगुल्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ बुगुल्टो पारिनु । बुगुल्ट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बुगुल्टो पार्नु ।
बुङ्ग— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुङ्+ग] एक्कासि धूलो उड्ने गरी ।
बुङ्गि–नु— अ॰ क्रि॰ [बुङ्गो+इ+नु] बुङ्गो हुनु; निर्वस्त्र हुनु; नाङ्गिनु; एक्लो पर्नु ।
बुङ्गे— वि॰ [बुङ्गो+ए] १. बुङ्गो भएको; बुङ्गोजस्तो । २. बुङ्गो । ~ चरो— ना॰ पहेँलो छाती र कालो पखेटा हुने, टाउको कालो भई त्यसमा नीलो रब भएको, शरीरको तुलनामा चुच्चो लामो हुने, पोथीचाहिँ अलि खैरो भएको, गुराँसको जङ्गलमा पाइने चरो ।
बुङ्गो— वि॰ १. श्रीसम्पत्ति वा जहान–परिवार केही नभएको; एक्लो; नाङ्गो; निर्वाङ्ग । ना॰ २. केराको गुभो वा फूल । ३. मकैको ठूलो खोस्टो ।
बुङ्ग्याइ— ना॰ [रू बुङ्गि (+याइ॰] १. बुङ्गिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बुङ्ग्याउ+आइ] २. बुङ्ग्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
बुङ्ग्याइनु— क॰ क्रि॰ बुङ्गो पारिनु; खोस्ट्याइनु । बुङ्ग्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. बुङ्गो पार्नु; नङ्ग्याउनु । २. पात, खोस्टा आदि छोडाउनु; खोस्ट्याउनु ।
बुङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुङ्+ब] बुङ्ग ।
बुङ्चे— वि॰ [बुङ्चो+ए] पुड्को; होचो; ग्वाँचे ।
बुङ्चो— वि॰ [तु॰ बुकचःे गठरो; पुडको; ग्वाँचे ।
बुबथिब— ना॰ लेप्चा जातिका झाँक्री, धामी ।
बुङ्बुब/बुङ्बुबती— क्रि॰ वि॰ धूलो, धूवाँ उड्ने गरेर ।
बुङ्लुङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुङ्लुङ्+ब] एकाएक लड्ने वा पछारिने गरी ।
बुचुनु— वि॰ [रू बुकुनु] सानो काँटीको; बुकुनु ।
बुचुरो— वि॰ [बुचो+उरो] बुकुरो; होचो; पुड्को ।
बुच्काबुच्की— ना॰ [बुच्को+बुच्को] सानातिना धेरै बुच्का; बुटाबुटी ।
बुच्को— ना॰ १. झारपात, बिरुवा आदिको झाम्टो; सानो बुटो । २. सानो थुम्को वा ढिस्को ।
बुच्चि–नु— अ॰ क्रि॰ [बुच्चो+इ+नु] १. नाक, कान आदि कुनै अङ्ग नभएको हुनु । २. गरगहना केही नहुनु वा लाएको गहना सबै फुकालिनु । ३. रूख, पोथ्रा आदिका हाँगाबिँगा छिमलिनु ।
बुच्चे— वि॰ [बुच्चो+ए] बुच्चो ।
बुच्चो— वि॰ [प्रा॰ विकुच्चे १. नाक, कान, टाउको, पुच्छरमध्ये कुनै एक अङ्ग नभएको वा काटिएको (मानिस, पशु) । २. बाहुला नभएको वा फेर छोटो भएको (दौरा, कमिज आदि) । ३. गहनागुरिया फुकालेको वा गहना नै नलाएको; रित्तो । ४. नाकमा फूली, मुन्द्री, बुलाकी आदि केही नभएको । ५. हाँगाबिँगा केही नभएको (रूखबिरुवा॰ ।
बुच्च्याइ— ना॰ [रू बुच्चि (+याइ॰] १. बुच्चिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बुच्च्याउ+आइ] २. बुच्च्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
बुच्च्याइनु— क॰ क्रि॰ बुच्चो पारिनु । बुच्च्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बुच्चो पार्नु; नङ्ग्याउनु ।
बुजि–नु— अ॰ क्रि॰ [बुजो+इ+नु] १. कान आदिमा छेडिएको प्वाल बन्द हुनु; प्वाल थुनिनु वा टालिनु । २. बुजो लाग्नु ।
बुजी— ना॰ [बा॰ बो॰] डरलाग्दो कल्पित वस्तु; गुजी; हाउ ।
बुजो— ना॰ [प्रा॰ वुज्जणे १. ठेकी, चौँठी, डिब्वाजस्ता भाँडाको साँघुरो मुख वा प्वाल थुन्ने लुँडो; ठेडी । २. सागपात आदिको ठूलो गाँस ।
बुज्झकी— वि॰ ठीक–बेठीक कुरा बुझ्ने; समझदार; बुज्रुक; बुझक्कड । > बुज्झक्याइँ— ना॰ बुझ्नेपन; समझदारी ।
बुज्याइ— ना॰ [रू बुजि (+याइ॰] १. बुजिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बुज्याउ+आइ] २. बुज्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बुज्याइनु— क॰ क्रि॰ बुज्याउन लाइनु । बुज्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बुजिने पार्नु; टाल्न लगाउनु ।
बुज्रुक/बुज्रुग— वि॰ [फा॰ बुजुगे १. जानेसुनेको; जानिफकार; अनुभवी । २. समझदार; पाको; वृद्ध । > बुज्रुक्याइँ— ना॰ बुज्रुकमा रहने गुण वा योग्यता ।
बुझ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ बुध+नु] १. भएको वा भनेको कुरा जान्नु; थाहा पाउनु; सम्झनु । २. पत्ता लगाउनु । ३. विचार गर्नु; सोच्नु । ४. जिम्मा लिनु; असुल गर्नु ।
बुझ— ना॰ [प्रा॰ बुज्झ < सं॰ बुध्] १. अरूको आँतपेटको कुरा बुझ्ने, सम्झने वा थाहा पाउने शक्ति; समझ; ज्ञान । २. आशय; विचार; गौर; अन्दाज । ~ पचाहा— वि॰ बुझेर पनि नबुझेझैँ गर्ने; बुझ पचाउने । ~ पच्ची— ना॰ बुझ पचाउने काम । ~
पेलाहा— वि॰ जानीबुझीकन पनि वास्ता नगरेर काम गर्ने । ~
बुझारथ— ना॰ १. आ६नो पद वा स्थानबाट सरुवा–बढुवा हुँदा वा अवकाश पाउँदा कुनै कर्मचारीले आ६ना जिम्मामा रहेका सरकारी नगदी, जिन्सी मालसामानहरू हालवाला कर्मचारीलाई बुझाउने र हालवालाले बुझ्ने काम । २. कुनै काम–कुराका विषयमा यथार्थ ज्ञान हासिल गर्नका लागि सोधपुछ वा जाँचबुझ गर्ने काम ।
बुझक्कड— वि॰ [बुझ्+अक्कड] चाँडै बुझ्ने; जानिफकार; बुज्रुक ।
बुझाइ— ना॰ [रू बुझ् (+आइ॰] १. बुझ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ बुझाउ+आइ] २. बुझाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बुझाइनु— क॰ क्रि॰ बुझ्ने पारिनु । बुझाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. बोध गराउनु; स्पष्टसँग बताउनु । २. जिम्मा लगाउनु । बुझिनु— क॰ क्रि॰ थाहा पाइनु; जानिनु ।
बुट— ना॰ [अङ्॰ बुटे प्रायः फौजी जवानहरूले लाउने, गोलीगाँठाभन्दा माथिसम्म छोप्ने एक किसिमको जुत्ता । — जुत्ता— ना॰ बुट ।
बुटवल— ना॰ बुटौल; बटौली ।
बुटाबुटी— ना॰ [बुटो+बुटो] सानाठूला धेरै बुटा ।
बुटी— ना॰ [बुटो+ई] १. औषधीका काममा आउने झारपात आदि; वनौषधि; बूटी । २. केटाकेटीको रक्षाका निम्ति बाँधिने सानो जन्त्र । ३. फूल नफुलीकन फल लाग्ने एक जातको रूख । ४. गाँजा, भाब (शिव॰ ।
बुटे— वि॰ [बुटो+ए] १. बुटा भएको । २. सभ्यता थाहा नपाएको; जङ्गली ।
बुटेन— ना॰ [बुटो+एन] धेरै बुटा भएको ठाउँ; बुट्यान ।
बुटो— ना॰ [सं॰ विटपे १. बोटको सानो रूप; पोथ्रोभन्दा सानो बोट । २. जरोको पूरक, जस्तो— जरोबूटो ।
बुटौल— ना॰ लुम्बिनी अञ्चलअन्तर्गत रुपन्देही जिल्लामा पर्ने, तिनाउ खोलाको तीरमा रहेको, व्यापारका निम्ति प्रसिद्ध नगर; बुटवल, बटौली ।
बुट्टा— ना॰ कागत, कपडा, भित्ता आदिमा भरिने वा छापिने रूख, लहरा, फूल आदिको आकार । — दार— वि॰ बुट्टा भएको; बुट्टा भरिएको ।
बुट्टे— वि॰ [बुट्टा+ए] बुट्टा भएको; बुट्टादार । ~ नली— ना॰ बुट्टा भएको नली; बुट्टादार नली ।
बुट्यान— ना॰ [बुटो+यान] धेरै बुटा भएको ठाउँ; सानातिना रूख वा पोथ्रापोथ्री रहेको ठाउँ; शुष्क क्षेत्रमा उम्रने सानासाना बिरुवा; बुटेन ।
बुड्–नु— अ॰ क्रि॰ १. पानीमा शरीर चुर्लुम्म हुनु; डुब्नु । २. डुबुल्की मार्नु; गोता लाउनु । ३. सर्वनाश हुनु; बिग्रनु; बित्नु । >
बुडाइ— ना॰ बुड्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बुडाइनु— क॰ क्रि॰ डुबाइनु । बुडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. डुबाउनु; चोपल्नु । २. बिगार्नु ।
बुडिनु— अ॰ क्रि॰ डुबिनु । बुडुल्की— ना॰ डुबुल्की; गोता ।
बुडुवा— ना॰ दलदल भएको जग्गा; धाप भएको जमिन ।
बुड््यानी— ना॰ [बूढो+यानी] मानिसको शरीरमा प्रवेश गरी रोग पैदा गर्ने तथाकथित एक डाइनी ।
बुढन्ती— ना॰ [बूढो+अन्ती] बूढो अवस्थाको चिह्न, धार्मिक भावना वा चिन्तन ।
बुढा— वि॰ [रू बूढो] 'बूढो'–को आदरार्थी रूप । — काजी— ना॰ विशेषतः श्री ५ रणबहादुर शाह र श्री ५ गीर्वाणयुद्धविक्रम शाहका राज्यकालमा पश्चिमी क्षेत्र विजय गर्न गएका प्रसिद्ध काजी अमरसिंह थापालाई बुझाउने आदरपद । — नीलकण्ठ— ना॰ काठमाडौँको उत्तरी भागमा अवस्थित एक प्रसिद्ध नारायण । — बा— ना॰ बूढो मानिसलाई आदरपूर्वक सम्बोधन गरिने शब्द । — बाजे— १. बूढो व्यक्ति खास गरी बाहुनलाई सम्बोधन गरिने आदरवाचक शब्द । २. बूढा ससुरा । ३. बाजेका बाबु; बराज्यू । स्त्री॰ बूढीबज्यू । — बुढी— ना॰ १. वृद्ध नरनारी । २. लोग्नेस्वास्नी; पतिपत्नी । ~ मावली— ना॰ बाबु वा आमाका मावली ।
बुढिया— ना॰ [बूढो+इयो १. वृद्धा स्त्री; बूढी (श्रद्धाको अर्थमा) । २. घरकी माउ; घरवाली; पत्नी ।
बुढी१— ना॰ [रू बूढी] अदुवा, हलेदो आदि रोपेर उम्रिएपछि बोटबाट झिकिने त्यही बीउ; पुरानो गानु ।
बुढी२— वि॰ [बूढो+ई] १. उमेर पूरा भएकी (साधारणतः पचास नाघेकी॰; वृद्धा; पाकी । ना॰ २. त्यस्ती स्वास्नीमानिस । ३. स्वास्नी; पत्नी । ~ ओखती— ना॰ पाखनभेद । ~ औँलो— ना॰ हात वा गोडाको सबैभन्दा छोटोमोटो र जेठो औँलो । ~ कमिलो— ना॰ पुच्छरपट्टि कुप्रिएको र अलि ठूलो हुने, फुस्रो खालको कमिलो । ~ गण्डकी— ना॰ गोरखा जिल्लामा पर्ने लार्के र ग्याला भन्ज्याबक्षेत्रबाट प्रारम्भ भई धादिब जिल्लाको बेनीघाटमा पुगी त्रिशूलीमा मिल्ने एक प्रसिद्ध नदी । ~ गाँठो— ना॰ हातगोडाका बूढी औँलामा हुने गाँठो । ~ जाडो— ना॰ अल्छी मान्दा भनिने शब्द । ~ बजू— ना॰ १. बूढीबज्यै; वृद्धा नारी । २. धामीका एक देउता; बोक्सी । ~ बज्यै— ना॰ १. बज्यैकी आमा वा सासू । २. वृद्धा ब्राह्मणीलाई बोलाइने आदरको शब्द । ~ माउ— ना॰ १. घरकी सबभन्दा बूढी वा नाइके स्त्री । २. घरगृहस्थीको सबै कामको सञ्चालन गर्ने पाकी आइमाई । ~ मार्सी— ना॰ लामा, खस्रा मालाकार पात तथा लामालामा जुँघा वा झुस हुने, रातो रबको एक जातको धान वा त्यसैको चामल; जुँघेमार्सी । —
रूढि— ना॰ शास्त्रमा लेखिएको नभए तापनि अघिदेखि चलिआएको भनी मानिने रीतिरिवाज; पुर्खादेखिको चालचलन । — सासू— ना॰ सासूकी सासू ।
बुढेउली— ना॰ [बूढो+एउली] बुढ्यौली, वृद्धावस्था ।
बुढेत्रो— ना॰ [बूढो+एत्रो] टाटे सिमीजस्तो कोसा फल्ने जङ्गली लहरो वा त्यसैको फलविशेष ।
बुढेसकाल— ना॰ [बूढो+एस+काल] बूढो उमेर; वृद्धावस्था ।
बुढो— वि॰ [सं॰ वृद्धे १. धेरै उमेर पुगेको; आधा आयु खाएको वा पचास नाघेको; वृद्ध । ना॰ २. पति; लोग्ने । — खाडो— वि॰ धेरै वृद्ध र जीर्ण । — पाको— वि॰ धेरै दिन खाएर अनुभव पाएको; वृद्ध र परिपक्व । स्त्री॰ बूढीपाकी ।
बुढौती— ना॰ [बूढो+औती] वृद्ध अवस्था; बुढ्यौली ।
बुढ्याइँ— ना॰ [बूढो+याइँ] वृद्ध अवस्था; वार्धक्य; बुढ्यौली ।
बुढ्यौली— ना॰ [बूढो+यौली] १. बूढो अवस्था; बुढेसकाल । २. अघिका अनुभवपूर्ण उपदेशात्मक वचन ।
बुता— ना॰ कुनै काम गर्ने वा पार लाउने खूबी; सामर्थ्य; शक्ति; बुत्ता (उदा॰— आ६ना बुताले भेटेसम्म म यो काम अवश्य गर्नेछु॰ ।
बुताइ— ना॰ [रू बुताउ (+आइ॰] बुताउने क्रिया वा प्रक्रिया; बुत्याइ । [ > ] बुताइनु— क॰ क्रि॰ खाई सकिनु ।
बुताउनु— अ॰ क्रि॰ [बूता+आउ+नु] गाईबस्तु बगालिनु; लघारिनु ।
बुतिनु१— अ॰ क्रि॰ [बूत+इ+नु] १. गाईबस्तु गाभिनु हुनु; गर्भिणी हुनु । २. बगालिनु ।
बुतिनु२— अ॰ क्रि॰ खाएर बाँकी नरहनु; खाएर सकिनु ।
बुत्ता— ना॰ हे॰ बुता ।
बुत्त्याइ— ना॰ हे॰ बुताइ ।
बुत्याउनु— स॰ क्रि॰ [बुति+याउ+नु] १. खाई सक्नु; जिनतिन खाएर सिद्ध्याउनु । २. मन परेका र नातागोता, कुलकुटुम्बलाई दिने वा तिनीहरूले पाउने गराउनु ।
बुत्यौनी— वि॰ [रू बूत+यौनी] गाभिनी; गर्भिणी ।
बुथ— ना॰ [अङ्॰] चुनावमा मतपत्र खसाल्न नियत गरिएको ठाउँ; निर्वाचनक्षेत्र । ~ क्याप्चर— एकपक्षले निर्वाचन क्षेत्र कब्जा गरी आ६नो पक्षमा मत खसाउने काम ।
बुथे— ना॰ [सं॰ बुध्+ए] १. बोधो अनुहारको मान्छेलाई होच्याएर भनिने शब्द । वि॰ २. बेढङ्गी ।
बुदी— ना॰ ससाना भाइबहिनी ।
बुदुना— ना॰ १. टाउको ठूलो हुने एक जातको माछो; बुधुना । २. मसिना केटाकेटी । > बुदुने— वि॰ १. बाक्ला जीउको (केटाकेटी) । २. अलिकति घुमेको र गहकिलो धार भएको (खुकुरी॰ ।
बुदौरी— ना॰ [बुदी+औरी] घोप्टा सिब भएको, सानो र कालो गाई ।
बुद्ध— वि॰ [सं॰] १. जान्ने–बुझ्ने; बुद्धिमान्; विबान् । २. बिउँझेको; जाग्रत् । ना॰ ३. नेपाल तराईको लुम्बिनीमा मायादेवीको गर्भबाट जन्मेका, शाक्यवंशज, बौद्ध धर्मका प्रवर्तक गौतम बुद्ध । ४. विष्णुका दस अवतारमध्ये एक । — त्व— ना॰ बुद्ध बन्ने काम; बुद्धपद । ~ धर्म— ना॰ बुद्धले चलाएको धर्म; बौद्ध धर्म । —
पुराण— बुद्धको माहात्म्य वर्णन भएको एक पुराण । ~ प्रेस— ना॰ काठमाडौँका दुरुकाजी भन्ने कुवेररत्न वज्राचार्यले १९४८ सालमा बनाएको फलामको हाते प्रेस । > बुद्धागम— ना॰ बुद्धले चलाएका धर्मको सिद्धान्त र यम–नियम भएको शास्त्र ।
बुद्धि— ना॰ [सं॰] १. बुझ; सोचविचार गर्ने तथा निर्णय गर्न सक्ने मानसिक शक्ति; ज्ञान; प्रज्ञा; मति । २. समझ; अक्किल । ~ कौशल— ना॰ बुद्धिको चलाखी वा सीप; चतुथ्याइँ । — गम्य— वि॰ बुझ्न सकिने; बुद्धिले भ्याउने; बोधगम्य । — चाल— ना॰ विभिन्न चालमा चालिने, दुई बेग्लै रबका आठ–आठ मोहरा र आठ–आठवटै प्यादा लिएर आठ–आठ कोठाका आठ लहर हुने चौसट्ठीकोटे थर्कीमा युद्धसञ्चालनको अनुकरण गरेझैँ गरी खेलिने एक खेल; सतरन्ज । — जीवी— वि॰ बौद्धिक काम गरेर जीविका चलाउने । ~ तत्त्व— ना॰ बुद्धिको प्रमुखता रहेको स्थिति, कारण वा सार । ~ परीक्षा— ना॰ खास व्यक्तिको बुद्धि वा बौद्धिक स्तर ठम्याउन तथा जाँच्नका निम्ति लिइने परीक्षा । ~ बर्गत— ना॰ बुद्धि र बल । — बल— ना॰ १. बौद्धिक शक्ति; बुद्धिको बल । २. बुद्धिचाल । — मत्ता— ना॰ बुद्धिमान् कहलाउन चाहिने मुख्य गुण । — मन्त— वि॰ बुद्धिमान् । — मान्— वि॰ असल बुद्धि भएको; समझदार । — मानी— वि॰ बुद्धिमान्मा रहने गुण; समझदारी । — वाद— ना॰ मनुष्यको ज्ञानको स्रोत एक मात्र बुद्धि मान्ने, ज्ञानमीमांसाको एक सिद्धान्त । ~ विनोद— बुद्धि बहलाउने काम । ~ सङ्गत— वि॰ चित्तबुझ्दो; तर्कसम्मत ।
बुद्धु— वि॰ [सं॰ बुद्ध+उ] १. बुद्धि कम भएको; केही नजान्ने; बोधो । २. साथ्है सोझो; पुबमाबे ।
बुद्धू— वि॰हे॰ बुद्धु ।
बुद्रुक्क— क्रि॰वि॰ [अ॰ मू॰ बुद्रुक्+क] उफ्रने वा हाम फाल्ने गरी ।
बुद्बुद— ना॰ [सं॰] १. पानीको फोको । २. पाँच रातको गर्भ ।
बुध— वि॰ [सं॰] १. बुद्धि भएको; ज्ञानी; विबान्; पण्डित । ना॰ २. नौ ग्रहमध्ये सातौँ र सूर्यको सबभन्दा नजिकै रहने ग्रह । ३. चन्द्रमाका छोराको नाम । — वार— ना॰ १. साताको चौथो दिन; मङ्गलवार र बृहस्पतिवारका बीचको वार । २. माहुरीहरूले घार सार्ने भनिएको एउटा वार । (उदा॰— बस बस माहुरी, बुधवार जाउली । नदिने बराजु बुधवार बार्छन् । लोकोक्ति) । — वासर— ना॰ बुधवार ।
बुधना— ना॰ हे॰ बुदुना । > बुधने— वि॰ बुदुने ।
बुधेलहरो— ना॰ गाईवस्तुलाई घाँस खुवाइने लहरोविशेष ।
बुन्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ वयन+नु] १. यन्त्र वा हाते साधनबारा लुगा तयार पार्नु; स्विटर, मोजा, पन्जा आदि बनाउनु । २. सुकुल, गुन्द्री, सोली, डोको आदि तयार गर्नु । > बुनाइ— ना॰ बुन्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बुनाइनु— क॰ क्रि॰ बुन्न लाइनु ।
बुनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बुन्न लाउनु ।
बुनियाँ— ना॰ जिलेबीका स्वादको स–साना मकैजस्ता दाना हुने मिठाई; बुँदिया ।
बुनियाद— ना॰ [फा॰] १. कुनै कुराको जड वा मूल । २. आधार; वास्तविकता । > बुनियादी— वि॰ मूल विषय वा कारणसित सम्बद्ध; आधारपूर्वकको ।
बुनोट/बुनौट— ना॰ [बुन्+ओट/औट] कपडा आदिका बुनाइको किसिम; बुन्दाको ढङ्ग; बुनाइ ।
बुन्थी— ना॰ गलो बढ्ने रोग; गाँड । > बुन्थुरो— वि॰ साथ्है होचो वा पुड्को (मानिस॰ । बुन्थे— वि॰ घाँटी वा गलो बढेको; गँड्याहा । स्त्री॰ बुन्थेनी ।
बुबा— ना॰ [रू बुबो बाबु; पिता ।
बुबु— ना॰ [बा॰ बो॰] १. दूध । २. जिबा । — ज्यू— ना॰ १. पिताज्यू । २. ससुरा ।
बुबू— ना॰ दूध खुवाउने धाई; धाईआमा; धात्री ।
बुभुक्षा— ना॰ [सं॰] खानाको इच्छा; भोक; क्षुधा । > बुभुक्षित— वि॰ भोकाएको; भोको; क्षुधित । बुभुक्षु— वि॰ क्षुधित; भोको ।
बुभुत्सा— ना॰ [सं॰] जान्ने वा बुझ्ने इच्छा; जिज्ञासा । > बुभुत्सु— वि॰ जान्न चाहने; बुझ्न खोज्ने; जिज्ञासु ।
बुरबुर— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुर्र+अ (बि॰)] फुको पदार्थ खस्ने गरी; बुरबुराउँदो हुने किसिमले । > बुरबुरती— क्रि॰ वि॰ लगातार धूलो पदार्थ खस्ने गरी । बुरबुराइ— ना॰ बुरबुर हुने क्रिया वा प्रक्रिया । बुरबुराइनु— अ॰ क्रि॰ बुरबुर होइनु । बुरबुराउँदो— वि॰ बुरबुर गर्ने; बुरबुरे । बुरबुराउनु— अ॰ क्रि॰ १. माटो आदिको धूलो बुरबुर खस्नु । स॰ क्रि॰ २. कुनै वस्तुलाई पिँधी– माडी धूलो पार्नु; बुरबुर हुने गरी झार्नु । बुरबुरिनु— क॰ क्रि॰ बुरबुर गरेर झारिनु । बुरबुरे— वि॰ बुरबुर गर्ने; सुक्खा र अति मसिनु (पीठो, धूलो आदि॰ ।
बुरुकबुरुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुरुक्+अ (बि॰)] लगातार उफ्रने गरी; बुर्लुकबुर्लुक ।
बुरुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुरुक्+क] दुवै खुट्टा साथै उचालेर उफ्रने गरी; बुर्लुक्क ।
बुरुच/बुरुज— ना॰ [फा॰ बुर्दे बट्टाईकै बाजी थापेर बट्टाई लडाउने खेल वा काइदा ।
बुरुस— ना॰ [अङ्॰ ब्रशे १. जुत्तामा पालिस लाउने, कोट आदि कपडाको धूलो झार्ने, दाँत माझ्ने, कपाल कोर्ने आदि काममा प्रयोग हुने रौँ, नाइलन, तार आदिबाट बनेको साधन । २. तस्बिर लेख्ने, रब भर्ने आदि काममा आउने एक प्रकारको हाते क¨ची ।
बुर्का— ना॰ [अ॰ बुर्के मुसलमान स्त्रीहरूले परपुरुषको दृष्टिबाट बच्न ओढ्ने, आँखा हेर्ने ठाउँमा जाली भएको, शरीरको खोलजस्तो प्रायः कालो पहिरन ।
बुर्की— ना॰ [सं॰ वर्णके मुर्दा घाटमा लैजाँदा बाटामा छरिने वा शवका छातीमा राखिने धान, लावा, चामल आदि ।
बुर्कुसी— ना॰ वेगसँग फट्का मारेर वा उफ्रीउफ्री दौडने काम ।
(उदा॰— हात्तीवनमा मृगहरू बुकुर्सी मारेर दौडिरहेका थिए॰ ।
बुर्चे/बुर्चो— वि॰ [रू बुचुरो] बढ्नुपर्नेजति बढ्न नसकेको; ठिँगुरो आकारको; बुकुर्न्चो; पुड्को ।
बुर्जा— ना॰ [अ॰ बुर्जःे घर, महल, किल्ला आदिको माथिल्लो तलामा चारैतिर खुला हुने गरी प्रायः गोलो किसिमले बनाइएको कोठा; धरहरा आदिको माथिल्लो अंश; गुम्बज ।
बुर्जुवा— वि॰ [फ्रे॰] अनुदार वा परम्परावादी विचार राख्ने; पुँजीपति वा उच्चकुलीन वर्गको ।
बुर्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुर्+र] मसिनु धूलो एक झड्कामा खस्ने वा झर्ने गरी ।
बुर्लुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बुर्लक्+अ] उफ्राइको चालसँग । —
बुर्लुक— क्रि॰ वि॰ खुसीले उफ्रेर; बुरबुर । > बुर्लुक्क— क्रि॰ वि॰ खुसीले खुट्टा उचालेर उफ्रने गरी; बुकुर्सी मार्ने चालले ।
बुलन्द— वि॰ [फा॰ बलन्दे १. खूबै राम्रो वा असल । २. टड्कालो; ठूलो; उच्च (स्वर॰ ।
बुलबुल— ना॰ [अ॰] जुरेली चरो । > बुलबुली/बुलबुले— ना॰ अघिल्तिरका रौँ लामा राखेर कपाल बनाउने वा काट्ने ढाँचा ।
बुलाकी— ना॰ [तु॰ बुलाके नाकको बीचको पर्दा छेडेर लगाइने हीरा, मोती आदि जडिएको सुनको मुन्द्रे गहना; सारङ्गीको फूली ।
बुलिन— ना॰ [अ॰ बुलियने जङ्गी पोसाकको कुममा लगाइने फलामे जाली ।
बुलु— ना॰ गुराँसका जस्ता पात हुने, पातको तल सेतो र टीका– टीका परेको ग्रन्थिबार हुने, गाढा रातो फूल फुल्ने, आयुर्वेदका अनुसार पात गाईबाख्राका निम्ति बिखालु मानिने दुईतीन मिटर अग्लो एक बोट ।
बुलेटिन— ना॰ [अङ्॰] सरकारी रूपमा वा सङ्घ–संस्थाबारा निकालिने सङ्क्षिप्त समाचारपत्र ।
बुलेन— ना॰ [अङ्॰ बुलियने सिक्री भएको एक प्रकारको गहना ।
बुल्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [बुलुक्क+इ+नु] बुलुकबुलुक हुनु; बढी चञ्चल हुनु; उत्तालिनु; मच्चिनु । > बुल्क्याइ— ना॰ बुल्किने काम वा किसिम । बुल्क्याइनु— क॰ क्रि॰ बुलुक्क पारिनु । बुल्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बुल्किने पार्नु ।
बुल्ला— ना॰ एक जातको माछोविशेष ।
बुवा— ना॰ [रू बुवो बाबु; पिता ।
बुवारी— ना॰ [सं॰ वीदाले एक जातको माछोविशेष ।
बुसर्ट/बुससर्ट— ना॰ [अङ्॰ बुशशर्टे कमिजको जस्तो कलर र बाहुला हुने, अगाडि खुला भई टाँक लगाइने कमिजका छाँटको वस्त्र ।
बुहारी— ना॰ [सं॰ वधूटी] १. छोरा वा भाइभतिजाकी पत्नी । २. भानिज, भदो आदि नाता पर्ने आफूभन्दा कान्छाकी स्त्री । ~
झार— ना॰ अमलाका जस्ता पात हुने, छुँदा खुम्चिने एक जातको झार; लज्जावती झार ।
बुहार्तन— ना॰ [रू बुहारी+सं॰ अर्तने १. बुहारीको काम वा अभिभारा । २. बुहारीले गर्नुपर्ने घरधन्दा । ३. बुहारीले सहनु– भोग्नुपर्ने, सासू–ससुरा आदिको कडा अनुशासन वा घरको पिरलो र सकस ।
बूँद— ना॰ हे॰ बुँद ।
बूटी— ना॰हे॰ बुटी ।
बूढा— वि॰ हे॰ बुढा ।
बूढी— वि॰ हे॰ बुढी ।
बूढो— वि॰ हे॰ बुढो ।
बृहत्— वि॰ [सं॰] १. विशाल; ठूलो; बडेमाको । २. बलिष्ठ; बलियो । श्र बृहती— ना॰ १. ठूलो वीणा; नारदको वीणा । २. नौ–नौ अक्षरको पाउ हुने एक वार्णिक छन्द । बृहत्कथा— ना॰ गुणाढ्य कविबारा पैशाची भाषामा लेखिएको कथाहरूको प्रसिद्ध ग्रन्थ; बड्डकहा ।
बृहस्पति— ना॰ [सं॰] १. देवताका गुरुको नाम; प्रसिद्ध वैदिक देवता । २. सौर जगत्को एक प्रसिद्ध ग्रह । — वार— ना॰ साताको पाँचौँ दिन; बुधवार र शुक्रवारका बीचमा पर्ने वार ।
बेँसी— ना॰ [सं॰ व्यासे पहाडपर्वतका फेदीको मलिलो र पनौतो जमिन वा फाँट; उपत्यका; बेसी; बिसी । — खेत— ना॰ पानी लाग्ने र धान हुने, खोलाछेउको जग्गा । — बाली— ना॰ बेँसीमा हुने धान, मकै, मास, भटमास, आलु आदि विभिन्न बाली ।
बे— पू॰ स॰ [फा॰] १. प्रायः नामवाचक शब्दका अगाडि लागेर अभाव, निषेध, विपरीत आदि अर्थ जनाउने एक उपसर्ग ।
(जस्तै— बेइलमी, बेकदर, बेकाइदा इ॰) । — अदप/अदब— वि॰ अदप वा अदब नभएको; मान्यजनको मानभाउ नराख्ने; बेसोमती । — अदबी— ना॰ काइदा–कदर नजान्ने स्थिति; अविनय; अशिष्टता । — इज्जत— ना॰ आवश्यकता वा योग्यताअनुसारको इज्जत नहुने अवस्था; अनादर; अपमान । — इज्जती— वि॰ इज्जत नभएको; लाजसरम केही नभएको । — इन्तजाम— ना॰ राम्रो प्रबन्ध नहुने काम; नराम्रो बन्दोबस्त । — इन्साफ— ना॰ इन्साफ नहुने स्थिति; अन्याय । — इन्साफी— वि॰ इन्साफ नगर्नेग् अन्यायी । — इमान— वि॰ इमान वा सच्चा व्यवहार नभएको; अविश्वासी । — इमानी— ना॰ छलकपटको व्यवहार; इमान वा धर्मको विचार नहुने स्थिति । — इलम— ना॰ इलम, उद्योग, सीप, रोजगार केही नभएर बरालिने स्थिति । — इलमी— वि॰ इलमउद्योग, पढाइलेखाइ केही नभएको; अनुद्योगी । — उजुर— वि॰ उजुर नलाग्ने; विनाउजुरको । — कदर— ना॰ कदर वा प्रतिष्ठा नहुने काम; अपमान; हेलाँ ।
बेकम्मा— वि॰ [रू बेकामे काम नलाग्ने; निकम्मा; रद्दी ।
बेकसुर— वि॰ [बे+कसूर] कसुर वा बिराम नभएको निर्दोष; निरपराध ।
बेकाइदा— ना॰ नियमविरुद्ध कामकुरो; बेकायदा ।
बेकाबु— वि॰ [फा॰ बे+काबू] कसैका काबू वा नियन्त्रणमा नआउने; ऐँचमा नबस्ने ।
बेकाम— ना॰ [बे+काम] १. काम नहुने स्थिति; विनाकाम; व्यर्थ । वि॰ २. काम नभएको; बेकार । > बेकामी— वि॰ काम नलाग्ने; बेकारको; बेकम्मा ।
बेकायदा— ना॰ हे॰ बेकाइदा ।
बेकार— वि॰ [फा॰] १. कुनै काममा नलागेको; रोजगार नभएको; बेइलमी । ना॰ २. काम नहुने स्थिति; बेकाम । क्रि॰ वि॰ ३. बिनाकाम; बिनसित्ति । > बेकारी— ना॰ बेकार हुने वा कुनै काम नपाउने स्थिति; बेइलम ।
बेकुफ— वि॰ [फा॰ बेवक¨फे बुद्धि, विचार, सोमत, काइदा केही नभएको; होसल्याब; बुद्धू ।
बेकुफी— ना॰ [फा॰ बेवक¨फी] बेकुफ हुने काम; असभ्य चाल; बुद्धूपना । ~ दण्ड— ना॰ केही सोचविचार नगरी कुनै काम गरेबापत लाग्ने दण्ड; हुस्सूदण्ड ।
बेक्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [व्यक्त+इ+नु] व्यक्त हुनु; प्रकट हुनु । >
बेक्त्याइ— ना॰ बेक्तिने क्रियाप्रक्रिया । बेक्त्याइनु— क॰ क्रि॰ व्यक्त गरिनु । बेक्त्याउनु— स॰ क्रि॰ व्यक्त गर्नु ।
बेख— ना॰ [अ॰ वक्फे पहिलेपहिले रिझाएबापत कसैलाई सरकारबाट दिइएको माफी जग्गा; माफी बिर्ता ।
बेखबर— वि॰ [फा॰] १. अत्तोपत्तो नभएको; बेपत्ता । २. होस वा सुर नभएको; अचेत । बेख बिर्ता— ना॰ मालपोत तिर्नुनपर्ने बिर्ता; माफी बिर्ता; बेख र बिर्ताको समूह ।
बेखर्ची— ना॰ [बे+खर्ची] खर्च नभएको; बेखर्ची ।
बेखुस— वि॰ [बे+खुस] खुसी नभएको; रिसाएको; अप्रसन्न; असन्तुष्ट । > बेखुसी— वि॰ खुसी नभएको; बिनाखुसीको ।
बेगर— ना॰ यो॰ [अ॰ वगैरे १. बाहेक; सिवाय; विना । वि॰ २. अतिरिक्त; भिन्न; बेग्लै ।
बेगल— वि॰ कुनै वस्तुदेखि भिन्न; अर्को; पृथक् । (उदा॰— अचेल तपाईँ भाइसँगै बस्नुभएको छ कि बेगल <॰ । > बेगलाबेगलै— क्रि॰ वि॰ बेग्लाबेग्लै ।
बेगार— ना॰ [फा॰] १. ज्याला नदिई वा नाउँ मात्रको ज्याला दिएर लगाइने काम । २. मन नलगाईकन गरिने काम । >
बेगारी— ना॰ बेगारमा गरिने काम; ज्यालाबिनाको खेतालो वा ज्यामी ।
बेगन्ती/बेगिन्ती— वि॰ [बे+गन्ती/गिन्ती] १. गनिनसकिने; अनगन्ती; असङ्ख्य । २. असाध्य; चौपट्ट ।
बेग्लाबेग्लै— क्रि॰ वि॰ [बेगलाबेगलै] सँगै नरहने गरी; अलग्गै; छुट्टै; भिन्नै ।
बेग्लो— वि॰ [सं॰ विलग्ने १. अरूसँग नरहेको वा नजोरिएको; बेगल; भिन्न; छुट्टो । २. कामको सुर नपाउने; अलमलिएको ।
बेग्ल्याइ— ना॰ [रू बेग्लि (+याइ॰] १. बेग्लिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बेग्ल्याउ+आइ] २. बेग्ल्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बेग्ल्याइनु— क॰ क्रि॰ अलग पारिनु; छुट्ट्याइनु । बेग्ल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बेग्लो पार्नु; छुट्ट्याउनु ।
बेच्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ विकृ+नु] मोल लिएर माल दिनु; बिक्री गर्नु; लिनुपर्ने द्रव्य वा वस्तु लिएर कुनै चीज आ६नो हकबाट अलग गर्नु । > बेचबिखन— ना॰ बेच्ने आदि काम; बिक्री ।
बेचाइ— ना॰ बेच्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बेचाइनु— क॰ क्रि॰ बेच्न लाइनु । बेचाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बेच्न लाउनु; बिक्री गराउनु ।
बेचाबेच— ना॰ परस्परमा बेच्ने काम; मेलैसँगको बेचाइ । बेचाहा— वि॰ बेच्ने स्वभावको; बिक्री गर्ने; बेच्ने । बेचिनु— क॰ क्रि॰ बेच्ने काम गरिनु । बेचुवा— वि॰ १. बिक्री भएको; बेचिएको । २. बेच्न बनाइएको; बेचिने ।
बेचैन— वि॰ [फा॰] १. चैन वा सुखशान्ति नभएको; अशान्त; व्याकुल । २. उराठलाग्दो; उदास । > बेचैनी— ना॰ १. चैन नहुने स्थिति; अशान्ति; व्याकुलता; बिसन्चो । २. उराठिलोपन; उदासी ।
बेच्छेउटो— ना॰ नुन, बेसार आदि हाल्ने काठको प्रायः पाँच खण्ड पारी बनाइएको भाँडो ।
बेछन्द— वि॰ [बे+छन्द] १. छाँटकाँट वा डिलडौल नमिलेको; छन्द न बन्दको । २. इच्छानुसार नभएको; भद्दा देखिने ।
बेजवाफ— वि॰ [बे+जवाफ] जवाफ दिन नसक्ने अवस्थामा पुगेको; जवाफ नभएको; विनाउत्तरको; नाजवाफ ।
बेजात— वि॰ [बे+जात] जात नमिल्ने; भिन्न जातको (रूख, काठ आदि॰ ।
बेजाफ्ता— वि॰ [फा॰ बे+अ॰ जाबीते १. ऐनसवालमा नमिल्ने वा नियमविरुद्ध; बेकाइदाको । ना॰ २. नियम वा काइदा नमिल्ने ढङ्ग; बेइन्साफ; अन्याय ।
बेजो— ना॰ १. साटो फेर्ने उद्देश्यले लिइने कुनै कुराको प्रतिक्रिया; बदला । २. नोक्सान भएबापतको भर्ना । ३. आम्दानी खर्च आदिको बराबरी ।
बेजिब— ना॰ [चि॰] जनवादी गणतन्त्र चीनको राजधानीको नाम; पेकिब ।
बेजोड/बेजोडा— वि॰ [बे+जोड/जोडो अर्को जोडा नभएको; अतुलनीय; अबितीय ।
बेठ— ना॰ [सं॰ विष्टि] ज्याला वा पैसाविनाको काम । — बेगार— करले बुझाउनुपर्ने दस्तुर वा ज्याला नपाई गर्नुपर्ने काम ।
बेठन— ना॰ [सं॰ वेष्टने १. पुस्तकपुस्तिका आदि बेर्नेबाँध्ने कपडा वा रुमाल; बासा; बस्ता । २. कसैका पछि लागेर जीविका चलाउने व्यक्ति; अनुचर ।
बेठिक— वि॰ [बे+ठिक] ठीक नभएको; बेमुनासिब; अनुचित ।
बेठी— ना॰ [प्रा॰ विट्ठि > सं॰ विष्टि] १. रैतानका बासिन्दाले जमिनदार वा थरी–मुखियालाई बुझाउने रकम वा खेतालापात । २. रोपाइँमा पन्चैबाजा बजाई, भोज खुवाई गरिने उत्सव ।
बेठीक— वि॰ हे॰ बेठिक ।
बेठेगान— वि॰ [फा॰ बे॰+ठेगान = हि॰ ठिकाने १. ठेगान नभएको; बेथितिको । २. अनगन्ती; असङ्ख्य ।
बेड— ना॰ [अङ्॰] बिछ्याउना; शयया । — सिट— ना॰ बिछ्याउनामाथि ओछ्याइने एकसरो कपडा; तन्ना ।
बेडा— ना॰ [सं॰ वेष्टे १. डुङ्गा वा जहाजहरूको समूह । (उदा॰— जङ्गी बेडा हलुङ्गो वितत जलधिको ह्वेल माछो हलुङ्गो । — लेखनाथ) । २. बिनसित्तिको झमेला; जन्जाल ।
बेडी— ना॰ [सं॰ वलये अपराधीका गोडामा झिक्न नसकिने पारी ठोकिने फलामे कल्ली; नेल ।
बेडौल— वि॰ [बे+डौल] छाँटकाँट वा रूपरङ्ग नमिलेको; नराम्रो ढाँचाकाँचाको; भद्दा ।
बेढङ्ग— ना॰ [बे+ढङ्ग] नहुने अवस्था; राम्रो थिति नभएको चाल; भद्दापन; कुरूपता । > बेढङ्गी— वि॰ कुनै कामकुरा गर्ने ढङ्ग नभएको; सीप वा चतुथ्याइँ पुथ्याउन नसक्ने; बेढङ्गको; अर्धङ्गी ।
बेढव— वि॰ [बे+ढव] १. अमिल्दो ढाँचाको; बनावट नमिलेको; नसुहाउँदो भद्दा । २. विचित्रको; अनौठो ।
बेढाइ— ना॰ [रू बेढाउ (+आइ॰] बेढाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
बेढाइनु— बेढाउने काम गरिनु ।
बेढाउ–नु— स॰ क्रि॰ [ब्याड+आउ+नु] १. बालीनालीमा बढी उम्रेका र बाक्ला भएका बोटबिरुवा छाँट्नु वा उखेल्नु । २. बालक जन्मेपछि नाल काट्नु । ३. काटमार गर्नु; छप्काउनु ।
बेत१— ना॰ [सं॰ वीते सुत्केरी हुनाको पटक; पशुको बियाउनाको पल्ट ।
बेत२— ना॰ [सं॰ वेत/वेत्रे १. बाँसका जस्ता पात र आँखा हुने, नफुल्ने, लामो र चाम्रो हुने, चोया र डन्ठीबाट मेच, सन्दुक, लौरो आदि उपयोगी वस्तु बनाइने एक जातको लहरो । वि॰ २. मेहनत गर्नका निम्ति दह्रिलो; बलियो; चाम्रो । — घारी— ना॰ धेरै बेत भएको ठाउँ; बेतको जङ्गल; बेतेनी ।
बेतलबी— वि॰ [बे+तलब+ई] तलब नपाइने वा तलबबिनाको; तलब नलिएर काम गर्ने; अवैतनिक । ~ बिदा— ना॰ अरू किसिमका बिदा सकिएर तलब नपाइने वा कट्टी हुने गरी लिने– दिने बिदा । बेत लौरी— ना॰ [बेत+लौरी] सेता फूल फुल्ने, अदुवाका ढाँचाका पात र कन्द हुने, लौरोजस्तो एउटै डाँठ हुने, पिसाब बन्द हुँदा तथा पेट पोल्ने रोगमा सेवन गरिने बुटे झार । बेत हान्नु— टु॰ [बेत+हान्नु] समय पुगेर पनि नबियाउनु ।
बेतार— ना॰ [बे+तार] तार नहुने अवस्था वा चाल; विनातार । — को तार— ना॰ तारको सहायताविना नै तरङ्गका माध्यमले विद्युत्शक्तिबारा पठाइने तार; आकाशवाणी ।
बेताल१— ना॰ [नेवा॰] खापाका बीचको, दिलापहरूलाई अलग्याउने र छुट्ट्याउने खसिपा ।
बेताल२— ना॰ [बे+ताल] १. सङ्गीतमा ताल नमिल्ने ढाँचा वा स्थिति; तालको चुकाइ । २. मुटुको सामान्य धड्कनभन्दा फरक ताल । वि॰ ३. ताल नमिलेको; बेछाँटको; बेढब । — को— वि॰ ताल वा ढङ्ग नमिलेको; बेछाँटको; बेताले; बित्पाते ।
बेतालुक— वि॰ [बे+तालुक] १. तालुकभन्दा बाहिरको; तालुकभित्र नपरेको । २. सरोकार नभएको; वास्ता नभएको । > बेतालुकी— वि॰ १. आफूलाई अख्तियार नभएको; तालुक वा अधिकारभित्र नपरेको । २. सरोकारविनाको ।
बेताले— वि॰ [बेताल+ए] सुरतालविनाको धेरै कुरा गर्न जान्ने; बेसारे; बित्पाते ।
बेते— वि॰ [बेत+ए] गाईबस्तु आदि बियाएका पटकको । (उदा॰— पाँचबेते भैँसी, छबेते गाई, तीनबेते बाख्रो इ॰) ।
बेतेनी— ना॰ [बेत+एनी] बेतको समूह; बेतघारी ।
बेतोड— ना॰ [बे+तोड] कुद्ने, हिँड्ने, हुर्रिने आदि शीघ्र गति वा ठूलो वेग; तोड ।
बेथा— ना॰ [सं॰ व्यथो १. व्यथा; ज्वरो आदि शारीरिक रोग । २. सुत्केरी हुने बेलाको कष्ट; प्रसववेदना । — हारी— वि॰ रोग लागिरहने ।
बेथिति— ना॰ [बे+थिति] थिति नमिल्ने चाल; अस्तव्यस्तता; नराम्रो प्रबन्ध ।
बेथु/बेथे— ना॰ [सं॰ वास्तुके खेतबारीमा उम्रने, बुँदेका जस्ता साना हरिया पात हुने; सेता फूल फुल्ने र दाना फल्ने, तरकारी वा अचार खाइने एक जातको साग ।
बेदखल— वि॰ [फा॰ बे+दख्ल] १. दखल नभएको वा दखल नगरिएको; अधिकारमा नरहेको । २. ऐँच, अधिकार आदिबाट हटाइएको । > बेदखली— ना॰ कुनै कुराको दखल, अधिकार आदिबाट वञ्चित हुने वा गराइने काम ।
बेदस्तुर— वि॰ [बे+दस्तुर] दस्तुरमा नभएको वा नमिल्ने; बेरीत
(उदा॰— बेदस्तुरको निवेदनमा कारबाई नहुनसक्छ ।) ।
बेदाग— वि॰ [बे+दाग] दाग वा खोट नभएको; कसुर नदेखिने; निष्कलङ्क; निर्दोष । > बेदागी— ना॰ दाग नलागेको; खोट नभएको; बेदाग ।
बेदाम— वि॰ [बे+दाम] मोल नकिटिएको वा विनामूल्यको; सित्तैँ पाइने । बेद्धा मानव— ना॰ नृतत्त्वका अनुसार श्रीलङ्कामा रहेका भनिएका कम विकसित मानव ।
बेध्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ व्यध्+नु] १. प्वाल पार्नु; छेड्नु । २. चोट लाउनु; रोप्नु; घोच्नु । ३. निसानामा लगाउनु; तारो हान्नु ।
बेधडक— वि॰ [बे+धडक] १. कसैको धक वा भय नमान्ने; निस्फिक्री । क्रि॰ वि॰ २. कसैको धक वा भय नमानीकन; निस्फिक्रीसित ।
बेधाइ— ना॰ [रू बेध् (+आइ॰] बेध्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
बेधाइनु— क॰ क्रि॰ बेध्न लाइनु । बेधाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बेध्न लाउनु ।
बेन— ना॰ [अङ्॰ बैन्डे बादशाही बाजा; ब्यान्ड बाजा ।
बेनामी— वि॰ [बे+नाम+ई] लेख्ने–पठाउनेको नाम, थर, वतन केही नभएको; गुमनाम (चिठी, जाहेरी आदि॰ ।
बेनी— ना॰ [सं॰ वेणी] १. कपालको चुल्ठो । २. कपालका आँठाको मेलले चुल्ठो बनेझैँ नदीहरूको सङ्गमले बनेको ठाउँ; नदीहरूको सङ्गम । ~ चम्पा— ना॰ चम्किला खैरा बोक्रा र डिम्बाकार पात हुने, नीला वा सेता फूल फुल्ने, बोक्रा जरोमा र जरा आउँमा उपचारका लागि प्रयोग गरिने एक बोट वा त्यसैको फूल ।
बेन्च— ना॰ [अङ्॰] १. काठ, फलाम आदिले बनेको धेरै जना बस्न हुने एक प्रकारको लाम्चो मेच । २. न्यायाधीशहरूको सभा वा आसन; न्यायाधीशहरूको समुदाय ।
बेन्चा— ना॰ [फा॰ बेलचःे जमिन भाग साह्रो पार्न ठोकिने, लामो बिँड हुने, चक्कादार फलामे साधन; धुर्पिस ।
बेन्जु/बेन्जो— ना॰ [अङ्॰ बेन्जो] चारवटादेखि आठवटासम्म तार भएको, गजाले रेटेर बजाइने एक प्रकारको तारबाजा ।
बेन्नु— ना॰ धानको बीउ राख्ने घ्याब; ब्याड ।
बेपत्ता— वि॰ [बे+पत्तो १. पत्ता वा ठेगाना नभएको; अत्तोपत्तो नभएको; बिपत्ता; बेखबर । २. छेउटुप्पो वा आदि–अन्त्यको केही भेउ नपाइने ।
बेपरवाह— वि॰हे॰ बेपर्बाह । > बेपरवाही— ना॰ बेपार्बाही ।
बेपर्दा— वि॰ [फा॰ बे–पर्दे १. पर्दा केही नभएको; मर्यादारहित; खुला; निर्लज्ज । ना॰ २. पर्दा वा लाज नहुने स्थिति ।
बेपर्बाह— वि॰ [फा॰ बेपरवाहे कुनै कुराको चासो वा वास्ता नभएको; मनमोजी; निस्फिक्र; बेपरवाह । > बेपर्बाही— ना॰ पर्बाह नगर्ने चाल; वास्ता वा चासो नलिने काम ।
बेपार— ना॰ [सं॰ व्यापारे मालमत्ताहरू उत्पादन वा खरिद गरी आफूलाई फाइदा हुने किसिमले बेच्ने काम; खरिदबिक्री; व्यापार; वाणिज्य । > बेपारी— ना॰ १. बेपारको पेसा लिएको मानिस; व्यापार गर्ने व्यक्ति । २. निबाराका जस्ता र बिखालु पात हुने रूखविशेष ।
बेफाइदा/बेफायदा— वि॰ [अ॰ बे–फायदे १. केही लाभ वा हित नहुने; फाइदा नभएको; व्यर्थको । ना॰ २. फाइदा नहुने स्थिति; हानि; नोक्सानी ।
बेफिक्र— वि॰ [फा॰] कुनै फिक्री वा चिन्तापीर नलिने; निश्चिन्त; बेत बेपर्बाह । > बेफिक्री— ना॰ कुनै फिक्री नहुने स्थिति वा चाल; निश्चिन्तता ।
बे६वाँक— क्रि॰ वि॰ [बे+६वाँक] बिनसित्ति; व्यर्थ; सित्तैँ । (उदा॰— यहाँ कामै नभएको भए बे६वाँकमा किन दुःख दिएको <॰ ।
बेमजा/बेमज्जा— ना॰ [बे+मजा/मज्जो मज्जा वा आनन्द नहुने स्थिति; नमज्जा; नरमाइलो ।
बेमतलब— वि॰ [बे+मतलब] मतलब नभएको; कुनै किसिमको फाइदा नहुने; निरर्थक ।
बेमनासिब— वि॰ [बे+मनासिब] बेठीक; बेमुनासिब ।
बेमरम्मत— वि॰ [बे+मरम्मत] मरम्मत नभएको वा नगरिएको; टुटेफुटेको ।
बेमाख— वि॰ [फा॰ बे–बाके कुनै अंश बाँकी नरहेको; सबै चुक्ता वा फछ्यौर्ट गरिसकिएको; बिमाख । > बेमाखी— ना॰ बेमाख हुने काम वा स्थिति ।
बेमार— वि॰ [फा॰ बीमारे बिमार; बिरामी । > बेमारी— ना॰ बिमारी ।
बेमुनासिब— वि॰ [बे+मुनासिब] मुनासिब नभएको; बेठीक; अनुचित ।
बेमेल— वि॰ [बे+मेले १. जोडा नमिलेको; मेल नखाने । ना॰ २. मेल नहुने काम; वैरभाव; फाटो ।
बेमोज— ना॰ [बे+मोज] बेस्वाद; बेमज्जा ।
बेमौका— ना॰ [बे+मौको मौका नपर्ने वा मौका नपरेको बेला; खराब समय; कुबेला; असमय ।
बेमौसम— ना॰ [बे+मौसम] मौसम नभएको बेला; भिन्न ऋतु; असामयिक समय । > बेमौसमी— वि॰ कुनै चीज हुनुपर्ने समयमा नभई अर्कै समयमा भएको; मौसम वा समयमा पैदा नहुने; बेबखतको (फलफूल आदि॰ ।
बेयरर— ना॰ [अङ्॰] चेक आदि लिएर आउने व्यक्ति; वाहक । ~ चेक— कुनै सर्त वा बन्देज नलगाइएको र वाहकलाई सीधा वा सरासर भुक्तानी दिने खालको चेक ।
बेयरा— ना॰ [अङ्॰] होटेल आदिमा काम गर्ने तालिमप्राप्त वा सधिएको परिचर, सेवक ।
बेर्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ वेष्टन+नु] कुनै चीज वा वस्तुलाई धागो, कपडा आदिले लपेट्नु; वेष्टन गर्नु; घेर्नु; जेल्नु ।
बेर— ना॰ [सं॰ वेलो १. बितिसकेको बेला; अवकाश बाँकी नभएको समय; अबेर; बियाँलो । क्रि॰ वि॰ २. पटक; खेर
(जस्तै— अलिबेर, उतिबेर, कतिबेर इ॰) ।
बेरबार— ना॰ [बेर्+बार्] १. बेर्ने र बार्ने काम । २. लपेट्ने वा घेर्ने काम ।
बेरबेरै— क्रि॰ वि॰ [रू बारम्बारे पटकैपिच्छे; बारम्बार । (उदा॰— सकल भनिसक्याँ बात् क्या भनूँ बेरबेरै । भानुभक्तीय रामायण॰ ।
बेरसिलो— वि॰ [बे+रसिलो] १. रस वा स्वाद नभएको; नीरस; खल्लो । २. बेमिजासको; रूखो ।
बेराइ— ना॰ [रू बेर् (+आइ॰] बेर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
बेराइनु— क॰ क्रि॰ बेर्न लाइनु । बेराउनु— प्रे॰ क्रि॰ बेर्न लाउनु; वेष्टन गराउनु ।
बेराजी— वि॰ [बे+राजी] राजी नभएको; बेमन्जुर; अप्रसन्न >
बेराजु— वि॰ बेराजी; बिराजी ।
बेरामी— वि॰ [बिरामी < फा॰ बीमारी] बिरामी ।
बेरिज— ना॰ स्रेस्तामा जिन्सीका धेरै कलमको आम्दानीखर्चको जम्माजम्मी अङ्क ।
बेरित— वि॰ [बे+रीत] १. रीत वा काइदा नमिलेको; बेथितिको । ना॰ २. रीत नपुगेको वा नमिलेको स्थिति; बेथिति; अनरीत । श्र बेरिति— ना॰ रीति वा कायदा नमिल्ने अवस्था; अनरीति ।
बेरिनु— क॰ क्रि॰ [बेर्+इ+नु] बेर्ने काम गरिनु; बेराइ पुग्नु ।
बेरीत— वि॰ हे॰ बेरित । > बेरीति— ना॰ हे॰ बेरिती ।
बेरुजु— वि॰ [बे+रुजू] १. रुजू गर्दा नमिलेको; रुजू नगरिएको वा नभएको । २. बेरीतसँग भएको वा रीतभाँत नमिलेको । ना॰ ३. आर्थिक कारोबार हेर्दा वा जाँच्ता लेखापरीक्षणले दर्साएको अनियमित कलम ।
बेरुवा— वि॰ [बेर्+उवो बेरेको वा बेरिएको; लपेटिएको; बेहुवा । ~ औँठी— ना॰ सुनको डोलो तारको दुई–तीन फेरो मारिएको औँठी ।
बेरोकटोक— क्रि॰ वि॰ [बे+रोकटोक] विनारोकटोक; नरोकीकन; सरासर ।
बेरोजगार— वि॰ [बे+रोजगार] इलमधन्दा केही नभएको; बिकामे ।
बेरोजगारी— ना॰ [बे+रोजगारी] रोजगारी नहुने स्थिति; बिकाम । ~ भत्ता— ना॰ विकसित मुलुकहरूमा रोजगार वा काम नहुने व्यक्तिहरूलाई निर्वाहका निम्ति दिइने भत्ता; निर्वाहवृत्ति ।
बेर्ना— ना॰ [रू बिरुवो काउली, रायो, खोर्सानी, फूल आदिको सार्ने अवस्थाको सानो बोट वा बिरुवा ।
बेर्नु— ना॰ [सं॰ वेष्टे दिसा बस्दा गुदबारबाट निस्कने आन्द्राजस्तो नली वा त्यस्तो नली निस्कने एक रोग ।
बेल्–नु— स॰ क्रि॰ [रू बेलन+नु] मैदा, पीठो आदि मुछेर ससाना डल्ला पारी बेल्नाले थिच्तै रोटी आदिको आकारमा बदल्नु; पथार्नु ।
बेल— ना॰ [सं॰ बिल्वे १. एक भेट्नामा तीनवटा पात हुने, सेता फूल फुल्ने, पात प्रायः शिवजीलाई चढाइने प्रसिद्ध एक काँडावाल वृक्ष वा त्यसैको गोलो साह्रो फल । [सं॰ बल्ली] २. वनस्पतिको लहरो; लता । ~ घारी— ना॰ बेलका रूखहरूको समूह; थुप्रै बेल भएको ठाउँ । — दार— वि॰ फूलपात, लहरा आदि आकारका बुट्टा भएको; बेलबुट्टा परेको ।
बेलन— ना॰ [सं॰ वेल्लने १. छापाखानाको टाइपमा मसी दल्ने बेलनाजस्तो साधन । २. रोडा आदि पेल्ने फलाम आदिको डोलो र ठूलो चक्का । ३. बेलना ।
बेलना— ना॰ [रू बेलने पीठो मुछेर रोटी बेल्ने वा पथार्ने काठको डोलो साधन; बेलन । — कार— ना॰ बेलनाका आकार वा ढाँचाको ।
बेलन्चे— ना॰ नाककोरेका जस्ता पात हुने र सिमसारमा उम्रने एक जातको झार; बेलान्जे ।
बेलपत्र— ना॰ [बेल+पत्र] बेलका पात; बेलपाती ।
बेलपाती— ना॰ [बेल+पाती] बेलका पात; बेलपत्र ।
बेलबटम— ना॰ [अङ्॰] ठूलठूला मोहोता हुने एक किसिमको पाइन्ट
(उदा॰— बेलबटम, काठमाडौँमा चल्यो रटन । — लोकगीत॰ ।
बेलबुट्टा— ना॰ कपडा, कागज, काठ, भित्ता आदिमा बनाइने लहरा, फूलपात आदिको बुट्टा । > बेलबुट्टे— वि॰ बेलबुट्टा परेको वा भएको (रुमाल, कपडा आदि॰ ।
बेलबुडाइ— ना॰ [बेल+बुड्+आइ] सूर्यास्त; घामडुबाइ । बेल विवाह— ना॰ [बेल+विवाह] कुण्डली आदिमा भएको वैधव्य दोषको निवारण आदिका निम्ति नेवारजातिका स्त्रीहरूको कमै उमेरमा बेलका साथ गरिने परम्परागत विवाह ।
बेला१— ना॰ [सं॰ वेलो समय; टाइम; वेला ।
बेला२— ना॰ लोहोटा, अम्खोरा आदि पानी हाल्ने भाँडो ।
बेला३— ना॰ [अङ्॰ भिओलो गजाले रेटेर बजाइने, चारवटा तार लागेको सारङ्गीका छाँटको पश्चिमेली एक बाजा ।
बेलाइ— ना॰ [बेल्+आइ] बेल्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
बेलाइत— ना॰हे॰ बेलायत ।
बेलाइनु— क॰ क्रि॰ [बेलाउ+इ+नु] बेल्न लाइनु ।
बेलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ [बेल्+आउ+नु] बेल्ने काम गराउनु; बेल्न लाउनु ।
बेलाडोना— ना॰ ६० देखि ८० से॰ मि॰ सम्म अग्लो हुने, मालाकार, साधारण तीखा टुप्पा भएका पात हुने, गुलाफी पहेँलो वा हरियो टीका–टीका परेका फूल हुने, जरा र पात निद्रा लगाउने तथा फलका निम्ति विष मानिएको बुटीविशेष ।
बेलान्जे— ना॰हे॰ बेलान्चे । बेला पञ्चाङ्ग— ना॰ [बेला+पञ्चाङ्गे शुभ–अशुभ मुहूर्त, शकुन, राशिफल तथा प्रश्न आदि भएको सामान्य ज्योतिषको काम दिने पात्रो वा पुस्तक; शकुनौती ।
बेलायक— वि॰ [बे+लायक] लायक नभएको; नालायक; बेमनासिब ।
बेलायत— ना॰ [बेलायते वि॰ पश्चिम युरोपको एक प्रसिद्ध देश; ब्रिटेन; इङ्गल्याण्ड; संयुक्त अधिराज्य; बेलाइत ।
बेलायती— वि॰ [बेलायत+ई] बेलायतको; बेलायतसम्बन्धी, बेलायतमा उब्जेको । २. राम्रो; असल । ~ बैठक— ना॰ विशेषतः विदेशीहरूको स्वागत–सत्कारका निम्ति बनाइएको काठमाडौँको सिंहदरबारस्थित प्रसिद्ध बैठक; राम्रो सिँगारिएको बैठक ।
बेलिनु— क॰ क्रि॰ [बेल्+इ+नु] बेल्ने काम गरिनु; बेलाइ पुग्नु ।
बेली— ना॰ १. मसिना पात हुने एक लहरोजस्तो बोट वा त्यसैको सेतो सुगन्धी फूल । २. भाँति वा किसिम जनाउने पूरक शब्द
(जस्तो— नागबेली, नालीबेली) । ~ चन्दा— ना॰ झन्डै फिलुङ्गेका जस्ता पात हुने, सेता फूल फुल्ने, राता अमिला केस्रा लाग्ने र अचार खाइने एक उद्भिद; राते । ~ बिस्तार— ना॰ सबै बेहोरा खुलाएर गरिएको वर्णन; पूरा बयान वा भनाइ ।
बेलुका— ना॰ १. घाम अस्ताउन खोजेको वा अस्ताइसकेपछिको समय; सायङ्काल । क्रि॰ वि॰ २. साँझपख; साँझतिर; सन्ध्याको; समयमा ।
बेलुकी— क्रि॰ वि॰ [बेलुका+ई] साँझमा; बेलुका । — पख— क्रि॰ वि॰ बेलुकातिर; साँझ–साँझमा ।
बेलुन— ना॰ [अङ्॰] भित्र हावा वा ग्याँस भरेर उडाइने र खेलिने, रबर आदिबाट बनेको विभिन्न आकारप्रकार हुने फुकुन्डो ।
बेले१— ना॰ [सं॰ वेलो १. धेरै वर्ष पुरानो पात्रो; वेलापञ्चाङ्ग । वि॰ २. बेला भएको ।
बेले२— वि॰ [बेलो+ए] १. बेलो भएको; लहरावाल (जस्तो— नागबेले॰ । ना॰ २. घुम्रिएका र गरादार सिब हुने भैँसीको नाम ।
बेलो— ना॰ [सं॰ वल्ली] नरम र सानासाना मुन्टा हुने लहरो; लता (फर्सीको बेलो, तरुलको बेलो, काँक्राको बेलो इ॰) ।
बेलौती— ना॰ अम्बा; लताम ।
बेल्चा— ना॰ कृषिकार्यमा आउने एक किसिमको औजार ।
बेल्ट— ना॰ [अङ्॰] १. प्रायः सैनिकले शरीरमा कपडामाथि बाँध्ने छाला वा पटारको फित्ता; कमरपेटी; लोता । २. भौगोलिक वा अन्य कारणलाई आधार बनाई निर्धारण भएको लामो साँध वा सिमाना; क्षेत्र ।
बेल्डा— ना॰ खस्रा पात हुने, खनियोजस्तो घाँसको बुटो; खस्रु; ओबारो ।
बेवकुफ— वि॰ [फा॰ बेवक¨फे नासमझ; मूर्ख; बेकुफ । > बेवकुफी— ना॰ बेवकुफ हुने पन; बेकुफी ।
बेवारिस— वि॰ [बे+वारिस] १. वारिस वा प्रतिनिधि नभएको । २. मालधनी वा हकवाला नभएको; अलपत्रिएको । > बेवारिसी— वि॰ बेवारिस ।
बेवास्ता— वि॰ [बे+वास्तो १. सरोकार वा वास्ता नभएको; सम्बन्ध वा सम्पर्क नभएको; विनामतलबको । ना॰ २. वास्ता वा प्रयोजन नहुने स्थिति; सम्बन्धको अभाव ।
बेस— वि॰ [फा॰ बेशे १. अर्को वस्तुसँगको तुलनामा राम्रो; असल; बढिया; उम्दा । २. सज्जन; भलो ।
बेसउर— वि॰ [फा॰ बेशऊरे अक्कल, ढङ्ग वा सोमत नभएको ।
बेसन— ना॰ [हि॰] चनाको छाँटाको पीठो । — को लड्डु— ना॰ बेसनबाट बनेको वा बनाइएको लड्डु ।
बेसमझ— वि॰ [बे+समझ] समझ वा विचार गर्ने शक्ति नभएको; विनासमझको; नासमझ ।
बेसम्भार— वि॰ [बे+सम्भार] सँभाल्न नसकिने; जतन पुथ्याउन नसकिने ।
बेसरम— वि॰ [फा॰ बे+शर्म] सरम वा लाज नभएको; नकच्चरो; निर्लज्ज । > बेसरमी— ना॰ लाज नहुने चाल; निर्लज्जता; नकच्चरोपन ।
बेसरी१— क्रि॰ वि॰ [बेस+गरी] ठीक हुनेभन्दा बढी हुने गरी; जोरसित; खूबसँग; राम्ररी; छ्यालब्याल; मनग्यै ।
बेसरी२— ना॰ [सं॰] नेपालका प्रसिद्ध वैयाकरण वीरेन्द्रकेशरीबारा रचित, 'सुन्दरी' पत्रिका (सं॰ १९६३० का विभिन्न अङ्कमा प्रकाशित अपूर्ण नेपाली लक्षण–ग्रन्थ ।
बेसाँध— वि॰ [बे+साँध] साँध वा सीमा नभएको; मर्यादारहित ।
बेसाइ— ना॰ [बेसाउ+आइ] बेसाउने क्रिया वा प्रक्रिया ।
बेसाइत— ना॰ [बे+साइत] नराम्रो साइत; कुसाइत ।
बेसाइनु— क॰ क्रि॰ [बेसाउ+इ+नु] बेसाउने काम गरिनु; किनिनु ।
बेसाउ–नु— स॰ क्रि॰ [बेसाहा+आउ+नु] १. धान, चामलजस्ता खाद्यान्न खरिद गर्नु; सौदा गर्नु । २. जानीजानी गर्न अयोग्य काम गरेर दुःख पाउनु; झन्झट मोल्नु । > बेसाउनी— ना॰ अन्न आदि किन्ने काम, बेसाउने काम । बेसाउरे— वि॰ आ६नो खेतीको अन्नले खान नपुगी किनेर खाने; बेसाएर खाने ।
बेसार१— वि॰ [बे+सार] कुनै सार नभएको; फोस्रो; बेकामको ।
बेसार२— ना॰ अदुवाका ढाँचाको बोट हुने र जमिनमनि त्यस्तै छाँटले फल्ने पहेँलो एक कन्द; दालतरकारीमा हालिने त्यसैको धूलो; हलेदो । > बेसारे— वि॰ १. चिप्लो कुरा गरेर रिझाउन सिपालु; लोलोपोतो गर्न जान्ने; चेप्य्राइँ पार्न सक्ने । (उदा॰— च्यान्टी त साह्रै बेसारे पो छ, कुराले ठिक्क पार्छे ।) २. बेसारजस्तो पहेँलो । बेसारो— ना॰ आकासमा पखेटा चालेर एकै ठाउँमा उडिरहने चीलजत्रो एक चरो । बेसाथ्याइँ— ना॰ बेसारेपन; ढाँट । ~ घस्नु— अ॰ क्रि॰ लोलोपोतो गर्नु ।
बेसाहा— ना॰ [बेसाउ+आहो दैनिक उपभोगका लागि बेसाइने अन्नपात आदि आवश्यक वस्तु; खरिद गरिने अन्नहरूको बजारभाउ ।
बेसाहारी— ना॰ [बेसाउ+आहारी] १. बेसाएको अन्नले जीविका गर्ने व्यक्ति । २. अनिकालका समयमा अन्न खोज्न आउने मानिस ।
बेसी१— ना॰ पहाडको फेदीको मैदानी भाग, बेँसी ।
बेसी२— क्रि॰ वि॰ [फा॰ वेशी] मात्रा वा आवश्यकताभन्दा धेरै; बढी बढ्ता ।
बेसुर१— वि॰ [बे+सुर] १. स्वर नमिलेको; बिनासुरको । सुर वा कुनु नमिलेको; टेढोमेढो; बाङ्गो । (उदा॰— डकर्मी काँचो परेछ, बेसुरको गारो पो लाइदियो ।) > बेसुरा— वि॰ १. विनास्वरको । २. दुई थरीका गलाको वा तारको आवाज नमिलेको; बेसुर भएको ।
बेसुर२— वि॰ [बे+सूर] १. होस नभएको; स्मरणशक्ति बिलाएको; बेहोस । २. अधबेस्रो ।
बेसुल्लो— ना॰ [वेश्या+उल्लो] गुन्डो; फुँडो ।
बेसोमत— ना॰ [बे+सोमत] १. सोमत नहुने ढाँचा वा स्थिति; असभ्य चाल । वि॰ २. बेसोमती । > बेसोमती— वि॰ सोमत नजान्ने; मर्यादा नबुझेको; असभ्य; अभद्र ।
बेसौटी— ना॰ [बेसाउ+औटी] बेसाउने काम; बेसाएको अन्नपात; बेसाहा । > बेसौटे— वि॰ १. खरिद गरेको; बेसाएको (अन्न आदि) । २. बेसाहारी । बेसौटो— ना॰ बेसाएको वस्तु ।
बेसौती— ना॰ [बेसाउ+औती] बेसाएको अन्नपात; बेसौटी ।
बेसौनी— ना॰ [बेसाउ+औनी] १. बेसाउने काम; बेसौटी । २. बेसाएको अनाज; बेसाहा ।
बेसौरी— वि॰ [बेसउर+ई] सउर नभएको; बेसउर; अशिष्ट ।
बेस्मारी— क्रि॰ वि॰ [बेस+मारी] चर्कोसँग; बेसरी ।
बेस्याहार— वि॰ [बे+स्याहार] स्याहार नगरिएको वा गर्न नसकिने; स्याहार नपुगेको ।
बेस्वाद— वि॰ [बे+स्वाद] १. स्वाद नभएको; बिरसिलो; खल्लो; नमीठो । २. स्वाद नहुने स्थिति; नमीठोपन; खल्ल्याइँ । >
बेस्वादिलो— वि॰ स्वाद नभएको; बेरसिलो; बेस्वाद ।
बेस्से— ना॰ [सं॰ वेश्यो १. वेश्या । २. आइमाईलाई गाली गर्दा प्रयुक्त हुने शब्द ।
बेहक— ना॰ [बे+हक] १. हक वा अधिकार नपुग्ने स्थिति । वि॰ २. हक नपुग्ने; अधिकार नभएको ।
बेहद— वि॰ [बे+हद] १. हद वा सीमा नभएको; विनाअवधिको । २. थाहा पाइनसकिने; धेरै; ज्यादा ।
बेहान— ना॰ [रू बिहाने बिहान । > बेहानी— बिहानीपख; बिहानी ।
बेहाल— वि॰ [फा॰] १. गएगुज्रेको अवस्थामा रहेको । २. व्याकुल; विकल ।
बेहिसाब— वि॰ [बे+हिसाब] १. हिसाब गरिनसकिने; अनगन्ती; थुप्रो । २. क्रमबद्ध नभएको; अस्तव्यस्त । ना॰ ३. अन्याय; बरबाद; जथाभाबी ।
बेहुली— ना॰ [बेहुलो+ई] विवाहकी कन्या; दुलही । ~ भतेर— ना॰ दुलही भियभयाएको भोलिपल्ट इष्टमित्र, दाजुभाइ भेला भई खाने चलनअनुसार दुलहीले पकाएको र पस्केको प्रीतिभोज ।
बेहोर्–नु— स॰ क्रि॰ [रू बेहोर+नु] १. भइपरिआएका दुःखसुख धैर्यपूर्वक सहनु; जस्तो परिआउँछ उस्तै भोग्नु वा खप्नु । २. कुनै कामका निम्ति हुने खर्चबर्चको जिम्मा लिनु; ऐभारा बोक्नु; अबभर गर्नु । ३. कुनै काम वा कुरो स्वीकार गर्नु; सकार्नु ।
बेहोर— ना॰ [सं॰ व्यवहारे १. मानिसमा हुने असल वा खराब बानी; चालचलन; स्वभाव । २. बानीको पूरक शब्द ।
बेहोरा— ना॰ [सं॰ व्यवहारे १. कुनै कुरा वा घटनाअन्तर्गतका हरेक बुँदा वा दफा; कुनै घटना वा क्रियाकलापसित सम्बन्धित प्रामाणिक कुरा । २. लेखाइको छाँट वा सिलसिला । ३. बेहोर ।
बेहोराइ— ना॰ [बेहोर्+आइ] बेहोर्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
बेहोरिणी— वि॰ [बेहोरा+ऋणी] ऋण लिने वा बेहोर्ने; ऋणीको बेहोरा उल्लेख भएको (जस्तै— धनबेहोरिणीका नाम— तमसुक, राजीनामा आदि कागतपत्रमा॰ ।
बेहोरिनु— क॰ क्रि॰ [बेहोर्+इ+नु] बेहोर्ने काम गरिनु; सहिनु; खपिनु ।
बेहोस— वि॰ [बे+होस] १. होस नभएको; अचेत अवस्थाको; मूर्च्छित । ना॰ २. होसको अभाव; अचेतनता । > बेहोसी— ना॰ १. बेहोस हुने स्थिति; होस नहुने चाल । वि॰ २. होस नराख्ने; होस नभएको ।
बेह्र–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ वेढाई+नु] हे॰ बेर्नु । > बेह्राइ— ना॰ बेराइ । बेह्राइनु— क॰ क्रि॰ बेराइनु । बेह्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ बेराउनु ।
बेह्रिनु— क॰ क्रि॰ बेरिनु ।
बेह्रुवा— वि॰ हे॰ बेरुवा ।
बैँस१— ना॰ प्रायः खोलाका छेउछाउ हुने लामालामा पात र लहराजस्ता तर्केका हाँगा भएको वृक्षविशेष ।
बैँस२— ना॰ [सं॰ वयस्] चढ्दो उमेरको अवस्था; यौवन; जोबन; जवानी । — दार— वि॰ बैँसालु । > बैँसालु— वि॰ यौवन भरिएको; चढ्दो बैँसको । बैँसे— वि॰ बैँस भएको; बैँसको ।
बैक— ना॰ १. लोग्ने; पति; पोइ । २. पुरुषजाति । > बैकिनी— ना॰ १. विवाहित युवती; बिहे भएकी तरुनी (प॰ ने॰) । २. स्वास्नी । ३. स्त्रीजाति; नारी ।
बैगनी— वि॰/ना॰हे॰ बैजनी ।
बैगुन— ना॰ [सं॰ वि+गुण] १. गुनको अभाव; नराम्रो वा खराब गुन; अवगुण । २. बेफाइदा गर्ने वस्तु; कुफत । > बैगुनी— वि॰ १. अरूले लाएको गुन वा उपकार बिर्सने; कृतघ्न । २. खराब गुण भएको; बेफाइदा गर्ने ।
बैङ्क— ना॰ [अङ्॰] ब्याज दिएर रुपियाँपैसा जम्मा गर्ने, मागेको बेलामा भुक्तानी वा सापटी दिने, लेनदेन, तेजारती आदि आर्थिक कारोबार गर्ने वाणिज्यसम्बन्धी सरकारी वा गैरसरकारी संस्था; ब्याङ्क । ~ कारबाई— बैङ्कले गर्ने काम; बैङ्कसम्बन्धी काम । ~ पासबुक— ना॰ बैङ्क हिसाबपुस्तिका ।
बैजनी— वि॰ १. रातो भन्टाको रबजस्तो; रातो र नीलो मिसिएका रबको; बैगनी । ना॰ २. त्यस्तो रब ।
बैठक— ना॰ [प्रा॰ विट्ठे १. मानिसहरूसँग भेट्ने, कुरा गर्ने विशेष कोठा । २. सभासमिति आदिका सदस्यको एक पटकको बसाइ; सभा; कचहरी (मिटिब) । ३. देवप्रतिमाहरू बसाउने आसन । ४. भाँडाकुँडा आदिको भुईँमा टेकिने पीँधको घेरो । ~ विवरण— ना॰ सभासमिति आदिको बैठकमा भएका छलफल, निर्णय आदिको बेहोरा । > बैठकी— ना॰ लगातार उठबसको अभ्यास गर्ने कसरतविशेष । बैठके— ना॰ बैठक सजाउने वा बैठकको सरसफाइसम्बन्धी काम गर्ने नोकर ।
बैठाई— क्रि॰ वि॰ [रू बैठाने मारेर; मिति पुथ्याएर (दिव्य॰) ।
बैठान— ना॰ [प्रा॰ विट्ठे १. उठान भएको कुरो पूरा गर्ने काम; टुङ्गो; समाप्ति । २. रहने ठाउँ; ठेगान; स्थिति । — कर— अन्य देशको विमान आ६नो देशको विमानस्थलमा आई बसेकोमा लाग्ने कर ।
बैठ्याइ— ना॰ [रू बैठ्याउ (+आइ॰] बैठ्याउने काम वा किसिम । [ > ] बैठ्याइनु— क॰ क्रि॰ बैठ्याउने काम गरिनु ।
बैठ्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [बैठान+याउ+नु] १. उठ्नै नसक्ने गरी पिट्नु; बजाउनु; ठोक्नु । २. मिति पुथ्याउनु; मार्नु । ३. मजैसित धनमाल हातलागी गर्नु । ४. खूब खानु ।
बैतडी— ना॰ नेपालको सुदूर पश्चिमाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र पर्ने महाकाली अञ्चलको एक पहाडी जिल्ला ।
बैतर्नी— ना॰ [रू वैतरणी] यमलोक जाँदा बीचमा तर्नुपर्ने भनिएको दुस्तर नदी; वैतरणी ।
बैता— ना॰ नाउमा चढेर जाने काम ।
बैदार— ना॰ [रू बहीदारे हे॰ बहीदार । > बैदारी— ना॰ बैदारको काम ।
बैना— ना॰ [अ॰ बैआने किन्ने, बनाउने आदि कामकुराको पक्कापक्की तथा विश्वासका निम्ति पहिले नै दिइने रकम; अग्रिम मूल्य; पेस्की । ~ पत्र— ना॰ बैना वा बैनाबट्टा गरिएको कागत । — बट्टा— ना॰ घरजग्गा आदि खरिदबिक्री गर्दा लिनेदिनेका बीचमा कुरा मिलेपछि पक्का गर्न दिइने अग्रिम मूल्य; पेस्की रकम ।
बैनी— ना॰ [रू बहिनी] बहिनी; भगिनी । ~ जुवाइँ/ज्वाइँ— ना॰ बहिनीको लोग्ने बहिनी–जुवाइँ ।
बैने— वि॰ [बैनी+ए] बैनीसँग सम्बन्धित; बैनीको । — जुवाइँ/ज्वाइँ— ना॰ बैनीजुवाइँ; बैनीज्वाइँ । > बैनेउलो— ना॰ दिदीबहिनीको छोरो; सानीआमा वा ठूलीआमाको छोरो ।
बैन्ड— ना॰ [अङ्॰] बादशाही बाजा; बेन ।
बैयुँकेरा— ना॰ मालभोग केराको जस्तै बास्ना आउने, लामा र ठूला कोसा हुने एक जातको केरा । बैरब चिठी— ना॰ [अङ्॰ बाइरब+चिठी] टिकटविना पठाइएको र पाउनेले नै टिकटखर्च बेहोर्नुपर्ने चिठी ।
बैल— ना॰ [सं॰ बलीवर्दे बयल; गोरु । ~ गाडा— ना॰ बैलले तान्ने गाडा । ~ गाडी— ना॰ बैलगाडी ।
बैला— वि॰ [सं॰ वन्ध्यो यौवन परिपक्व भएर पनि गर्भधारण नगर्ने; सन्तान नजन्माउने; कहिल्यै नबियाउने; बाँझी; थारी ।
बैलिनु— अ॰ क्रि॰ [बैला+इ+नु] मस्त तरुनी भएर पनि पेट नबोक्नु; बैला हुनु; बराँठिनु । > बैल्याइ— ना॰ बैलिने क्रिया वा प्रक्रिया । बैल्याइनु— क॰ क्रि॰ बैलिने पारिनु । बैल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बैलिने पार्नु ।
बैसाखी— ना॰ [हि॰] लँगडाले काखीमा च्यापी टेकेर हिँड्ने लट्ठी; खर्ल्याबखुट्टी ।
बोक्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ बोज्झ+नु] १. कुनै भारी वा बोझा अन्यत्र लैजान उठाउनु; बुई चढाउनु; काँध हाल्नु; उचाल्नु । २. अभिभारा वहन गर्नु; जवाफदेही लिनु । ३. गर्भधारण गर्नु । >
बोकाइ— ना॰ बोक्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बोकाइनु— क॰ क्रि॰ बोक्न लाइनु । बोकाउनी— ना॰ बोकानी । बोकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बोक्न लाउनु । बोकानी— ना॰ बोक्ने काम; बोकेको ज्याला ।
बोकाबोक— ना॰ पालैसित एकले अर्कोलाई बोक्ने काम । बोकाहा— वि॰ अरूको मुद्दा वा झगडिया बोकेर हिँड्ने; काँधे । बोकुवा— वि॰ बोक्ने बानी भएको; बोकिने; बोक्ने ।
बोके— वि॰ [बोको+ए] १. बोकाका ढाँचाको; बोकोजस्तो । २. पुड्को; ग्याँचे । ना॰ ३. बोको । ४. लाम्चा पात तथा पाँचवटा लामा र घुमेका केस्रा हुने, खैरा फूल फुल्ने, लाम्चा फल फल्ने र गनाउने खालको लहरो वा त्यसैको फल । ~ जिरा— ना॰ सेतो खालको ठूलो जातको जीरा । ~ टिमुर/टिम्मुर— ना॰ बाटुला ठूला दाना हुने एक जातको टिमुर । ~ दाह्री— ना॰ बोको जस्तो चिउँडोमन्तिर मात्रै हुने झुस्स परेको दाह्री । ~ लहरो— ना॰ एक जातको लहरोविशेष; बोके ।
बोको— ना॰ [प्रा॰ बोक्कडे बाख्रीको भाले; नसुमरेको पाठो; बोके ।
बोकोर— ना॰ थकाली जातिमा पाँचदेखि बाथ्ह वर्षभित्रका केटाहरूको बिजोर वर्ष पारेर गरिने, ब्राह्मणजातिको चूडाकर्मजस्तै एक कर्म ।
बोक्चो— ना॰ [तु॰ बुकचे सूचीकारको सिउने मालमत्ता राख्ने थैली; सुजेरो; बुक्ची ।
बोक्मेरो— ना॰ तन्त्रमन्त्रबारा गरिने उच्चाटन; वशीकरण ।
बोक्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [बोक्रो+इ+नु] १. गुदी फेला नपर्नु; फोस्रो हुनु । २. इच्छा गरेको चीज नपाउनु; हिस्सिनु, ठगिनु । ३. निराश हुनु ।
बोक्रे— वि॰ [बोक्रो+ए] १. गुदी वा सार नभएको; निस्सार । २. आडम्बर मात्र देखाउने; ढाँचावाल; देखौवा । ३. बोक्रा मात्र भएको; बोक्राको । ~ धाक— ना॰ देखौवा धाक; फोस्रो ढाँचा; आडम्बर । ~ निम्तो— ना॰ देखावटी रूपमा गरिएको निम्तो; देखीनिम्तो । — पन— ना॰ देखावटी चाल; देखौवापन । ~ मिजास— ना॰ हृदयैदेखि नभएर बाहिरी रूपमा मात्र गरिने मिजास; मुखको मात्र बोलचाल वा लोलोपोतो ।
बोक्रो— ना॰ [सं॰ वल्कले १. बोटबिरुवाको बाहिरी तह; रूखको छाला । २. फलको गुदीभन्दा बाहिरको भाग ।
बोक्सा–बोक्सी— ना॰ [बोक्सो+बोक्सी] बोक्सो र बोक्सीको समूह ।
बोक्सी— ना॰ [बोक्सो+ई] १. बोक्सेरो जान्ने वा टुनामुना गर्ने स्त्री; डङ्किनी; डाइनी । २. दुष्टा स्त्री । ~ काँडो— ना॰ तीखो एक किसिमको काँडो । — को सास— ना॰ -रिसको बोलीमा) हुरी वा बतास । ~ घाँस— ना॰ लज्जावती झारका जस्ता मसिना पात हुने, गुलाफी सेता फूल फुल्ने, टाटे खालका फल लाग्ने एक जातको काँडे झार । ~ बुढी— ना॰ बोक्से बूढाको स्त्री–रूप । ~
मन्त्र— ना॰ बोक्सीको मन्त्र । ~ रुख— ना॰ वरिपरिका रूखहरूलाई बाधा पार्ने गरी बढेको रूख । ~ सितारा— ना॰ पत्रे ढुङ्गामा झलल्ल झल्किने सिताराजस्ता अभ्रक कणको समूह ।
बोक्से— वि॰ [बोक्सो+ए] बोक्सेरो जान्ने; बोक्साबोक्सीसम्बन्धी । ~
बुढो— ना॰ नजाती र खराब आचारविचार भएको बूढो मान्छेलाई भनिने शब्द; त्यस्तो शब्दमा गरिने गाली । ~ भिर— ना॰ ठूलो डरलाग्दो भीर; मानिस लडेर मर्ने भीर ।
बोक्सेरो— ना॰ [बोक्सो+एरो] बोक्सीको मन्त्र–प्रयोगसम्बन्धी विद्या; बोक्सीविद्या; टुनामुना वा व्यभिचारसम्बन्धी काम ।
बोक्सो— ना॰ [प्रा॰ बोक्कसे १. बोक्सेरो वा टुनामुना जान्ने व्यक्ति; टुन्याहा । २. सार्कीले जुत्ता सिउँदा प्रयोग गर्ने साधनविशेष ।
बोजो— ना॰हे॰ बोझो ।
बोझ— ना॰ [प्रा॰ बोज्झे १. बोकिएको वा बोकिने गह्रौँ वस्तु; भारी; भार; बोझा । २. कार्यभार; जिम्मेदारी । — दायी— वि॰ बोझिलो; विशेष गहुङ्गो । > बोझा— ना॰ बोझ । बोझिल— वि॰ बोझिलो । बोझिलो— वि॰ बोझ भएको; गह्रौँ । बोझे— ना॰ अरूको बोझ सघाउने काम; पर्म ।
बोझो— ना॰ [सं॰ वचो सिमसार जमिनमा उम्रने, अदुवाका जस्ता लामा–लामा पात र घोगाका आकारका फूल हुने, गन्धवाला कन्द फल्ने, औषधीमा प्रयुक्त हुने एक झार; बोजो ।
बोट— ना॰ [सं॰ विटपे १. प्रायः फलफूल, अन्नपात आदिको सानोतिनो रूख; पोथ्रो; बिरुवा । २. रूख; वृक्ष । ३. मूलधन; साउँ; जिलो । ४. वंशका प्रथम पुरुष; आमाबाबु । ~ धयेँरो— ना॰ अम्बाका जस्ता खस्रा कुप्रा पात हुने, खैरा खालका सेता फूल फुल्ने, काला सिलटिमुरजत्रा फल फल्ने, सरकारले रोक्का गरेका तेह्र जातमध्ये एक जातमा पर्ने, पहेँलो भावको सेतो चुरो हुने बलियो एक वृक्ष । बोट न बिरुवा नौ मुरी तोरी (उखान॰ रू
बोटी— ना॰ [सं॰ वण्टे १. खेतीमा उब्जेको मोही र तल्सिबले पाउने हरेक भाग । २. भाग; खण्ड; अंश ।
बोटे— ना॰ [अङ्॰ बोट+ए] घाटमा डुङ्गा खियाउने व्यक्ति; माझी ।
बोडी१— ना॰ [सं॰ वरवटी] रब–रबका फूल फुल्ने तरकारी जातको लहरोविशेष र त्यसै लहरामा फल्ने लामालामा कोसा वा कोसाभित्रको दलहन अन्न ।
बोडी२— ना॰ पुरानो नापतौलको प्रणालीअनुसार धार्नीको आठौँ भाग; नेपाली तौलको न्यूनतम मात्रा (२.५ पोलको मात्रा॰ ।
बोतल— ना॰ [अङ्॰ बटले लामो खालको ठूलो सिसी । — ची— वि॰ बोतलबाज । — बाज— वि॰ रक्सीबाज; रक्स्याहा; बोतलची ।
बोता— ना॰ [सं॰ पोते उँटको बच्चो ।
बोतो— ना॰ हे॰ बोहोतो ।
बोद्धव्य— वि॰ [सं॰] बुझ्नु वा जान्नुपर्ने; ज्ञातव्य ।
बोद्धा— वि॰ [सं॰] सुनेको वा पढेको कुरा बुझ्न सक्ने; जान्ने (व्यक्ति॰ ।
बोध— ना॰ [सं॰] १. सुनेर, पढेर बुझ्ने क्षमता वा सीप; जान्ने वा बुझ्ने काम; समझ; ज्ञान; जानकारी । २. सान्त्वना; धैर्य । श्र बोधक– वि॰ बोध वा ज्ञान गराउने; बुझाउने; जनाउने । — गम्य— वि॰ बुझ्न सकिने वा समझमा आउने; सजिलो ।
बोधन— ना॰ १. बोध वा ज्ञान गराउने काम; बुझाउने काम । २. जाग्रत् गराउने काम; बिउँझाइ । बोधनीय— वि॰ बोध वा ज्ञान गराउन योग्य; बुझाउन लायक । बोधयिता— वि॰ बुझाउने; बोधक ।
बोधात्मक— वि॰ [सं॰] बोध नै मूल रूपमा रहेको; बोध वा अनुभवबारा जानिनेबुझिने; बोधक्रियाका माध्यममा आउने । —
ता— ना॰ बोधात्मक हुनाको भाव, गुण वा विशेषता ।
बोधार्थ— वि॰ [सं॰] १. कुनै कामकुराको विषय वा प्रगतिको अवगतका निम्ति पाउनेबाहेक सम्बन्धित अङ्ग वा व्यक्तिलाई त्यही प्रतिमा तल जनाई छुट्टै पठाइने (पत्र॰ । क्रि॰ वि॰ २. जानकारीका निम्ति; सम्झौटोका रूपमा ।
बोधि— ना॰ [सं॰] १. ज्ञानप्राप्तिका निम्ति तल्लीन हुने समाधिको एक भेद । २. बोधिवृक्ष ।
बोधित— वि॰ [सं॰] १. बोध गराइएको, बुझाइएको । २. बोध भएको; प्रबुद्ध ।
बोधितव्य— वि॰ [सं॰] १. बोध गराउन उचित वा योग्य; बुझाउन लायक । २. बिउँझाउन योग्य वा मनासिब ।
बोधिवृक्ष— ना॰ [सं॰] १. भारतको बिहार राज्यअन्तर्गत 'गया' भन्ने स्थानमा रहेको सिद्धार्थ गौतमले बुद्धत्व प्राप्त गरेका प्रसिद्ध पीपलको बोट, जुन बोटमनि गौतमले थिए भनिन्छ । २. पीपलको बोट ।
बोधिसत्त्व— ना॰ [सं॰] बुद्ध बन्ने अधिकारी भइसकेको तर बुद्धत्वप्राप्ति नभएको व्यक्ति ।
बोधो— वि॰ [सं॰ अबोधे १. मोटो बुद्धि भएको; भनेको कुरो झट्ट नबुझ्ने । २. धार नभएको; भुत्ते (हतियार) । ३. बेछाँटको; भद्दा ।
बोध्य— वि॰ [सं॰] बुझ्नुपर्ने; जान्न वा थाहा पाउन योग्य ।
बोन— ना॰ हे॰ पोन ।
बोनस— ना॰ [अङ्॰] १. लाभांश । २. पुरस्कार; इनाम ।
बोम्बाबारी— ना॰ मुगीका जस्ता पात र आकर्षक फूल हुने, कोसामा फल्ने एक जातको बुटी ।
बोर्–नु— स॰ क्रि॰ [बोर+नु] १. पानी, भातभान्सा आदिको लसपसमा पार्नु; बोर्ने काम गर्नु । २. खराब कामकुरा वा कसुर हुने काममा फसाउनु; सरोबर पार्नु; मुछ्नु ।
बोर१— ना॰ [प्रा॰ बोडे १. पानी, भातभान्सा आदिमा निषेध मानिएर पनि भएको सम्पर्क; छूतछात; लसपस; लाटलोट । वि॰ २. सँभाल्न नसकिने; असम्भार ।
बोर२— ना॰ [अङ्॰] अनावश्यक कामकुरा वा झोजझमेलाका कारणले हुने मानसिक छटपटी; पट्टाइ; न्यास्रोपन ।
बोरा— ना॰ [फा॰ बोरियो जुटले बनेको, अनाज आदि हाल्ने ठूलो थैलो ।
बोराइ— ना॰ [रू बोर् (+आइ॰] बोर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
बोराइनु— क॰ क्रि॰ बोर्न लाइनु । बोराउनु— प्रे॰ क्रि॰ बोर्ने काम गराउनु; बोर्न लाउनु । बोराहा— वि॰ भातभान्सा, पानी आदिमा लसपस गराउने; सरोबर पार्ने; बोर्ने । बोरिनु— क॰ क्रि॰ बोर्ने काम हुनु; छूवाछूतमा पारिनु ।
बोरुवा— ना॰ [बोरा+उवो कागत बनाउने काममा प्रयोग गरिने एक जातको पाट; अर्घेली ।
बोरो— ना॰ [रू बोरो बोरा ।
बोर्ड— ना॰ [अङ्॰] १. सूचना, कागतपत्र आदि टाँसिने फल्याक; सूचनापाटी । २. चक वा खरीले लेखिने काठ आदिको ठूलो फल्याक; कालोपाटी । ३. कुनै विशेष कामका निम्ति गठित समिति; परिषद् । > बोर्डर— ना॰ कुनै विशेष समाचार वा महत्त्वपूर्ण उद्धृतांशलाई दिने सादा वा बुट्टेदार घेरो । वि॰ बोर्डिबमा बस्ने; आवासीय ।
बोर्डिब— ना॰ [अङ्॰] बस्ने र भोजन गर्ने स्थान । ~ स्कुल— ना॰ आवासीय विद्यालय । ~ हाउस— ना॰ छात्रावास; पाकशाला ।
बोर्सी— ना॰ [सं॰+बह्नि+सि] आगो तापिने एक प्रकारको फलामे मकल; अटल । > बोर्सो— ना॰ भान्साकोठा (प॰ ने॰) ।
बोल्–नु— स॰ क्रि॰ [बोल+नु] १. मुखबाट सार्थक वा बुझिने शब्द निकाल्नु; वाक्य फुट्नु । २. कुरा गर्नु; बोलचाल गर्नु । ३. वचन दिनु; भन्नु; कहनु । ४. चराचुरुङ्गी कराउनु वा बास्नु ।
बोल— ना॰ [प्रा॰ बोल्ल > सं॰ ब्रुवे १. भनिएको कुरो; बोली; वचन । २. कबुलिएको कुरो; कबुल; प्रतिज्ञा । ३. सङ्गीतको मुख्य टुक्रा वा लय । — कबुल/कबोल— ना॰ बोलेको वा कबुल गरेको कुरा (सर्त, दरभाउ आदि॰; बोल र कबुल; करार; प्रतिज्ञा ।
बोलक्कड— वि॰ [बोल्+अक्कड] धक नमानीकन वा मौकाअनुसार बोल्न सक्ने; बोल्नमा सिपालु; बोलैया ।
बोलचाल— ना॰ [बोल्+चाल्] साधारण कुराकानी; परस्परमा बोल्ने काम; बातचित ।
बोलपत्र— ना॰ [बोल+पत्र] काम गराउने संस्थालाई काम गर्न सकिने दररेट खोली ठेकदार वा सरोकारवालाले लेखेर दिने कागत ।
बोलवाला— ना॰ [बोल (बि॰)] बोलेको कुरो पुथ्याउन सक्ने स्थिति वा सबैलाई ऐँचने शक्ति; दबदबा; चकचकी ।
बोलाइ— ना॰ [रू बोल् (+आइ॰] १. बोल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ बोलाउ+आइ] बोलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बोलाइनु— क॰ क्रि॰ १. बोल्ने पारिनु । २. डाकिनु । बोलाउनु— स॰ क्रि॰ १. निम्तो गर्नु; डाक्नु । २. आपद् वा दुःखकष्टमा परेकालाई धैर्य र सान्त्वना दिनु; आडभरोस दिनु । प्रे॰ क्रि॰ ३. बोल्ने पार्नु; बोल्न लाउनु । बोलाक— वि॰ धेरै बोल्ने; बोल्नमा सिपालु; बोलैया । बोलावट— ना॰ १. बोलाउने काम; डाक्ने काम । २. निमन्त्रणा; निम्तो । बोलाहट— ना॰ बोलाउने वा डाक्ने काम; बोलावट ।
बोली— ना॰ [बोल्+ई] १. मुखबाट निस्केको शब्द; वाणी; वचन । २. कुनै जाति वा वर्गको मातृभाषा; भाषा । ३. लिलाम गर्ने र सकार्नेले बोलेको दाम; डाँक; बोल । ४. चराचुरुङ्गी कराएको आवाज । — चाली— ना॰ आफुसको कुराकानी; बोलचाल । —
वचन— ना॰ १. बोली र वचन; बोलचाल । २. बोलचाल वा कुराकानी गर्ने तरिका ।
बोलैया— वि॰ [बोल्+ऐयो धाराप्रवाह रूपमा मीठो र तर्कसङ्गत कुरा बोल्न सक्ने; खुलेर बोल्ने; बोलक्कड ।
बोसी— ना॰ काठ चिर्नेताछ्ने काम गर्ने जाति वा व्यक्ति ।
बोसे— वि॰ [बोसो+ए] बोसोसम्बन्धी; धेरै बोसो भएको । ~ आन्द्रो— ना॰ पेटमा बोसो धेरै टाँसिएर रहने एक आन्द्रो ।
बोसो— ना॰ [सं॰ वसो प्राणीको शरीरभित्र रहने सेतो र चिल्लो पदार्थ; मेद । > बोस्याइलो— वि॰ धेरै बोसो भएको; चाहिँदो बोसो भएको ।
बोहरी— ना॰ [सं॰ बाहुबीरे १. ससाना कुनादार पात हुने, सेता फूल फुल्ने, मसिना काला दाना फल्ने, फूलको तर्कारी, अचार आदि खाइने एक जातको रूख । २. बाजका छाँटको एक
प्रकारको हिंस्रक पक्षी ।
बोहारिक— ना॰ पहिलेपहिलेका न्यायविभागको कुनै कर्मचारी ।
बोहोतो— ना॰ प्रायः सालका हरिया पात सिन्काले खुटेर गाँसिने, चार कुना परेको वा बाटुलो ठूलो दुनु; बोतो ।
बौँडाई— ना॰ घाम डुबेपछि नाच्न थाल्ने सारौँका छाँटको एक जातको चरो; बेसारे चरो ।
बौद्ध— वि॰ [सं॰] १. बुद्ध वा बुद्धिसम्बन्धी; बौद्धिक । ना॰ २. बुद्धधर्मको अनुयायी वा त्यो धर्म मान्ने सम्प्रदाय । ३. काठमाडौँको पूर्वोत्तरमा चावहिल नजिकै रहेको एक प्रसिद्ध स्तूप । ~ धर्म— ना॰ बुद्धले चलाएको धर्म; बुद्धधर्म । ~ धाम— ना॰ १. बौद्धमार्गीहरूको तीर्थस्थल । २. दार्जीलिबमा रहेको प्रसिद्ध स्तूपको नाम । ~ भिक्षु— ना॰ बौद्ध धर्म ग्रहण गरी भिक्षुरूप धारण गरेको व्यक्ति । ~ मत— ना॰ बुद्धले चलाएको मत; बौद्ध सम्प्रदाय ।
बौद्धिक— वि॰ [सं॰] १. बुद्धिबाट हुने; बुद्धिसम्बन्धी; बुद्धिको । २. बुद्धिबारा ग्रहण गरिन योग्य । — ता— ना॰ बौद्धिक हुनाको भाव वा अवस्था ।
बौर–नु— अ॰ क्रि॰ १. विचेत अवस्थाबाट चेतमा आउनु; होस फर्कनु; बिउँतनु । २. मरेमरेजस्तो भइसकेर बाँच्नु ।
बौर— ना॰ भुटेको जौ ।
बौरा— ना॰ दिउसोको खाना; दिवाभोजन ।
बौराइ— ना॰ [रू बौर (+आइ॰] बौरने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
बौराइनु— क॰ क्रि॰ बौरने पारिनु; बिउँताइनु । बौराउनु— प्रे॰ क्रि॰ बौरने पार्नु; बिउँताउनु । बौरिनु— अ॰ क्रि॰ बिउँतिनु ।
बौलट्टी— ना॰ [रू बहुलट्टी] बौलाहाको छाँट; पागलपन ।
बौलाइ— ना॰ [रू बौलाउ (+आइ॰] बौलाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बौलाइनु— अ॰ क्रि॰ बौलाहा होइनु ।
बौलाउ–नु— अ॰क्रि॰हे॰ बहुलाउनु ।
बौलाहा— वि॰ [रू बहुलो बौलाएको; बहुला; पागल; सिल्लड; छँटाहा । श्र बौलाही— वि॰ बौलाएकी; बहुलाई; छँटाही; पगली ।
बौस्या— ना॰ लोग्ने; पति ।
ब्यहोरा— ना॰हे॰ बेहोरा ।
ब्याँगे— ना॰ ड्याबपाटा । ~ कमिलो— ना॰ रूखका पातमा पोको परेर बस्ने, चिल्ने खालको पहेँलो कमिलो; ब्याँगे ।
ब्याँलो— क्रि॰ वि॰ हे॰ बियाँलो ।
ब्याँसी— ना॰ बेँसी ।
ब्याइ— ना॰ [ब्याउ+आइ] ब्याउने क्रिया वा प्रक्रिया; बियाइ ।
ब्याइता— वि॰ [सं॰ विवाहितो बिहे गरेर भियभयाइएकी (स्वास्नी॰; बिहाइता; विवाहिता । > ब्याइते— वि॰ बिहाइते; ब्याइता ।
ब्याइनु— अ॰ क्रि॰ [ब्याउ+इ+नु] बियाइनु ।
ब्याउँदो— वि॰ बियाउँदो ।
ब्याउ–नु— अ॰ क्रि॰ बियाउनु ।
ब्याग— ना॰ [अङ्॰] छाला, कपडा आदिले बनेको सानो थैलो वा झोला ।
ब्याब/वियाब— ठूलो खस्रे भ्यागुतो; भ्यागुतो ।
ब्याङ्क— ना॰ [रू बैङ्के ग्राहकलाई ब्याज दिएर रुपियाँपैसा जम्मा गर्ने, भुक्तानी वा सापटी दिने, लेनदेन, वाणिज्य आदिको आर्थिक कारोबार गर्ने सरकारी वा गैरसरकारी वित्तीय संस्था; बैङ्क; बङ्क ।
ब्याङ्कक— ना॰ थाई देशको राजधानी ।
ब्याज१— ना॰ [अङ्॰] १. जागिरदारले दर्जाअनुसार लगाउने सुनचाँदीको सरकारी चिह्नविशेष । २. कुनै चित्र वा सङ्]कत भएको, धातु, कपडा, कागत आदिबाट बनाइएको लुगा, कोट आदिमा लगाइने चिह्न ।
ब्याज२— ना॰ [सं॰ ब्याजे कसैले लिएको नगदी वा जिन्सी सापटीमा मूल धनभन्दा बेसी लाग्ने कबुलअनुसारको वा निर्दिष्ट वृद्धिको नगदी अथवा जिन्सी रकम; रिनीले बुझाउने साउँबाहेकको अतिरिक्त धन वा वस्तु । > ब्याजी/ब्याजे— वि॰ ब्याज लाग्ने; ब्याज लागेको ।
ब्याटरी/ब्याट्री— ना॰ [अङ्॰ ब्याटरी] रासायनिक पदार्थहरूको धनात्मक र ऋणात्मक योगबाट ऊर्जा निस्की बत्ती बल्ने र इन्जिन, रेडियो आदि चल्ने मसलाविशेष ।
ब्याड— ना॰ [प्रा॰ बीआढे धान, कोदो आदिको बीउ उमार्न बनाइएको जमिन वा त्यस्तो बीउ राखिएको ठाउँ; बियाड । श्र ब्याडे— ना॰ ब्याडको काम गर्ने व्यक्ति; बीउ काढ्ने खेतालो ।
ब्याड्मिन्टन— ना॰ [अङ्॰] प्वाँखले बनेको खेलौना (कर्क॰–लाई थ्याकेटले हुत्त्याई बीचको जालीदार पर्दा नघाएर खेलिने एक खेल; प्वाँखमुङ्ग्री ।
ब्यानर— ना॰ सार्वजनिक प्रचारप्रसारका निम्ति कपडामा लेखिएको जानकारीमूलक नारा वा सूचना ।
ब्यारिस्टर— ना॰ [अङ्॰] उच्च दर्जाको वकिल; बालिस्टर । श्र ब्यारिस्टरी— ना॰ उच्च तहको वकालत; बालिस्टरी ।
ब्यारे— निपा॰ [फा॰ बाह+सं॰ रे] निषेध वा समर्थन जनाउन लाडप्यारले प्रयोग गरिने शब्द । (उदा॰— हो ब्यारे, मामाले बिहान हामीलाई पेडा दिनुभएको थियो॰ ।
ब्यारेक— ना॰ [अङ्॰ बैरेके सैनिकहरू बस्ने सरकारी घर; सैनिक शिविर; छाउनी ।
ब्यारोमिटर— ना॰ [अङ्॰] हावाको चाप नाप्ने यन्त्र; चापमापक यन्त्र ।
ब्याली— ना॰ हे॰ बिहाली ।
ब्यास— ना॰ [सं॰ व्यासे हिउँ पग्लेको बेलामा नेपाल र तिब्बतका बीच आवत–जावत गरिने दार्चुला जिल्लाको पश्चिमोत्तर लिपु लेकमा रहेको घाटी; व्यासक्षेत्र; किङ्करबेसी । > ब्यासी— ना॰ नेपालको सुदूर पश्चिमी भेकमा बस्ने एक जाति; ब्यास हिमालका काखको बासिन्दा ।
ब्याहुली— ना॰ [ब्याहुलो+ई] बेहुली; बेउली; ब्यौली । ~ भतेर— बेहुलीभतेर ।
ब्याहुलो— ना॰ बिहे हुने केटो; बेहुलो; बेउलो; ब्यौलो ।
ब्युँ— ना॰ [रू बिउँ] बिउँ ।
ब्युँझ–नु— अ॰ क्रि॰ [रू बिउँझनु] बिउँतनु । > ब्युँझाइ— ना॰ ब्यूँझने क्रिया वा प्रक्रिया । ब्युँझाइनु— क॰ क्रि॰ बिउँझाइनु ।
ब्युँझाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बिउँझाउनु । ब्युँझिनु— अ॰ क्रि॰ बिउँझिनु । ब्युँझो— वि॰ ब्यूँझेको; बिउँझो ।
ब्युँत–नु— अ॰ क्रि॰ [रू बिउँतनु] बिउँतनु; बिउँझनु । > ब्युँताइ— ना॰ ब्यूँतने क्रिया वा प्रक्रिया । ब्युँताइनु— क॰ क्रि॰ बिउँताइनु ।
ब्युँताउनु— प्रे॰ क्रि॰ बिउँताउनु । ब्युँतिनु— अ॰ क्रि॰ बिउँतिनु ।
ब्यु— ना॰ [रू बिउ] बीज; बिउ । — पाँजे— ना॰ बीउपाँजे ।
ब्युरो— ना॰ [अङ्॰] सङ्घसंस्था आदिको कार्यालय; विभाग ।
ब्रह्म— ना॰ [सं॰] १. वेदान्तदर्शनअनुसार जगत्को मूल कारण मानिएको सत्, चित् र आनन्दस्वरूप तथा नित्य, निर्विकार र महान् चेतनतत्त्व । २. आत्मा; परमात्मा; ईश्वर । ३. वेद । ४. ब्रह्मा; ब्राह्मण । ५. सत्य । ६. प्रणव । ~ कन्या— ना॰ सरस्वती; ब्राह्मीबूटी । ~ कर्म— ना॰ ब्राह्मणले गर्नुपर्ने यज्ञ गर्नुगराउनु, पढ्नुपढाउनु, दान दिनु, दान लिनुजस्ता वेदविहित कर्म । —
कूर्च— ना॰ १. प्रायश्चित्तका निम्ति गरिने एक व्रत । २. पञ्चगव्य । ~ ग्रन्थि— ना॰ जनैमा बनाइने दोहरो शिखाविशेष । — घातक/घाती— वि॰ ब्राह्मणको हत्या गर्ने । — चर्य— ना॰ स्त्रीसमागमबाट अलग रही वेदादिको अध्ययन गरिने, ब्राह्मण आदिको कर्म वा व्रत; आर्यहरूका चार आश्रममध्ये पहिलो आश्रम । — चर्याश्रम— ना॰ ब्रह्मचर्यमा रहेर वेदादिको अध्ययन गरिने एक आश्रम; अविवाहित छात्र–जीवन । — चारिणी— ना॰ १. ब्रह्मचर्यमा रहेकी अध्ययनरत स्त्री । २. नवदुर्गामध्ये दोस्री भगवती; पार्वती । — चारी— ना॰ ब्रह्मचर्यव्रत पालन गर्ने तथा ब्रह्मचर्याश्रममा रहेको व्यक्ति । — ज्ञ— वि॰ ब्रह्मज्ञानी । ~ ज्ञान— ना॰ ब्रह्मसम्बन्धी वा पारमार्थिक तत्त्वको ज्ञान । ~ ज्ञानी— वि॰ ब्रह्मलाई चिनेको; परमार्थतत्त्व बुझेको वा जानेको । — ण्य— वि॰ १. ब्रह्म वा ब्राह्मणमा श्रद्धा राख्ने; वेदाध्ययन वा ईश्वरमा रत । २. ब्रह्मसम्बन्धी; ब्राह्मणको योग्य । ~ तत्त्व— ना॰ ब्रह्म नै सत्य हो र यो विश्व ब्रह्ममा नै आश्रित छ भन्ने कुरो; ब्रह्म वा परब्रह्मसम्बन्धी वास्तविक तथ्य । ~ तेज— ना॰ ब्रह्मचर्य वा ब्रह्मज्ञानबाट प्राप्त हुने विलक्षण दीप्ति; ब्रह्म वा ब्राह्मणको तेज । — त्व— ना॰ ब्रह्ममा रहने वा चाहिने शक्ति र गुण । — द्रोही— वि॰ ब्राह्मणको खोइरो खन्ने; ईश्वरको द्रोह गर्ने । ~ नगर— ना॰ पुराणमा वर्णित एक सहर । — नाल— ना॰ १. पशुपतिनाथको मन्दिरमा चढाइएको जल बाग्मती नदीमा निस्कने ठाउँ । २. शिवजीलाई अर्पण गरेको जल बग्ने नाला । ३. जीवनको अन्तिम घडीमा पुगेको व्यक्ति वा शवलाई हिन्दू परम्पराअनुसार शिवमन्दिर नजिकको नदी वा जलाशयको तटमा मन्दिरतर्फ सिरानी र जलमा खुट्टा पर्ने गरी सुताउने ठाउँ । ~ निर्वाण— ना॰ ब्रह्ममा लय हुने स्थिति; मोक्ष । — निष्ठ— वि॰ ईश्वर–चिन्तनमा लागेको; ब्रह्मज्ञानी । — पद— ना॰ १. ब्रह्मत्व; मुक्ति । २. ब्राह्मणत्व । ~ पुत्र— ना॰ १. ब्रह्माका मनको सङ्कल्पबाट पैदा भएका मानिने नारद, वसिष्ठ, मरीचि आदि ऋषि । २. मानसरोवरबाट निस्केर भारतको आसाम प्रदेश भई गङ्गाजीमा मिल्ने एक नदी । ३. पाँचखण्डे पात हुने, लामो भेट्नामा राता फूल फुल्ने र काला जरा हुने, हिमालमा पाइने बुटीविशेष । ~ पुराण— ना॰ अठार महापुराणमध्ये एक । — पुरी— ना॰ १. ब्रह्मलोक । २. ब्राह्मणको बस्ती । ~ बल— ना॰ तप आदिबाट मिल्ने शक्ति । ~ बिन्दु— ना॰ वेदपाठ वा मन्त्रोच्चारण गर्दा मुखबाट निस्कने थुकको थोपो । ~ यज्ञ— ना॰ वेदवेदाङ्गको अध्ययन–अध्यापन; पञ्च महायज्ञमध्ये एक यज्ञ । — याग— ना॰ ब्रह्मयज्ञ । ~ योग— ना॰ ब्रह्मको साक्षात्कारका निम्ति गरिने योग वा समाधि । — रन्ध्र— ना॰ निधारभन्दा माथि शिखाभन्दा तलको कोमल स्थान; तालुको प्वाल वा छिद्र । ~ सूत्र— ना॰ १. जनै; यज्ञोपवित । २. व्यासमुनिबारा रचित एक प्रसिद्ध दर्शन–ग्रन्थ ।
ब्रह्मर्षि— ना॰ [सं॰] १. वसिष्ठ आदि मन्त्रद्रष्टा ऋषि । २. ब्राह्मण ऋषि । ~ देश— ना॰ मनुस्मृतिका अनुसार आ६नो अन्तर्गत कुरुक्षेत्र, मत्स्य, पाञ्चाल तथा शूरसेन देश रहेको एक प्राचीन भूभाग ।
ब्रह्मलोक— ना॰ [सं॰] ब्रह्मा रहने स्थान; ब्रह्माको लोक ।
ब्रह्मवाद— ना॰ [सं॰] १. जगत्को सृष्टि ब्रह्मबाट भएर ब्रह्ममा नै लय हुन्छ भन्ने सिद्धान्त वा तर्क; अबैतवाद । २. वेदको पठनपाठन । > ब्रह्मवादी— वि॰ १. ब्रह्मवादको अनुयायी । २. वेदको पठनपाठन गर्ने; वेदान्ती ।
ब्रह्मविद्— वि॰ [सं॰] ब्रह्मको ज्ञाता; ब्रह्मज्ञानी । ब्रह्म विद्या— ना॰ [सं॰] ब्रह्मको ज्ञान गराउने विद्या; अध्यात्मविद्या (गीता, उपनिषद् आदि॰ ।
ब्रह्मवेत्ता— वि॰ [सं॰] ब्रह्मज्ञान भएको; ब्रह्मज्ञानी; ब्रह्मविद् । ब्रह्म समाज— ना॰ [सं॰] १. धार्मिक सुधारको उद्देश्य लिई बङ्गालका राजा राममोहन रायले चलाएको एक आधुनिक सम्प्रदाय । २. ब्राह्मणको समाज । > ब्रह्म समाजी— वि॰ १. ब्रह्मसमाजसम्बन्धी । २. ब्रह्मसमाजको अनुयायी ।
ब्रह्मस्व— ना॰ [सं॰] १. ब्राह्मणको धनसम्पत्ति । २. ब्राह्मणको अंश वा भाग । ब्रह्म हत्या— ना॰ [सं॰] ब्राह्मणको हत्या वा वध; ब्राह्मणलाई मार्नुको पाप वा अपराध ।
ब्रह्मा— ना॰ [सं॰] १. पुराणअनुसार ब्रह्मका तीन सगुण रूपमध्ये संसारको सृष्टि गर्ने भनी मानिएको मुख्य रूप; ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वर त्रिदेवमध्ये एक; सृष्टिकर्ता मुख्य देवता; प्रजापति । २. यज्ञका मुख्य होता; प्रधान पुरोहित । > ब्रह्माक्षर— ना॰ ॐकार; प्रणव । ब्रह्माणी— १. ब्रह्माकी शक्ति । २. ब्रह्माकी पत्नी । ३. सरस्वती । ४. देवीको एउटा नाम ।
ब्रह्माण्ड— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वी, अन्तरिक्ष, ग्रहनक्षत्र आदिले युक्त वा अनन्त लोक र भुवनहरू भएको विश्व; संसार । २. खप्पर; खोपडी । ~ पुराण— अठार पुराणमध्ये एक । > ब्रह्माण्डीय— वि॰ ब्रह्माण्डमा हुने वा त्यससँग सम्बन्ध राख्ने ।
ब्रह्मानन्द— ना॰ [सं॰] ब्रह्मज्ञानबारा प्राप्त हुने अलौकिक आनन्द वा तृप्ति; ब्रह्मस्वरूपका अनुभवको आनन्द ।
ब्रह्मावर्त— ना॰ [सं॰] सरस्वती र दृषबती नदीका बीचमा रहेको क्षेत्र; प्राचीनकालको आर्यबस्ती ।
ब्रह्मासन— ना॰ [सं॰] ब्रह्मको चिन्तन गर्नका निम्ति स्थिर बसेर ध्यानमग्न भई गरिने एक प्रकारको आसन ।
ब्रा— ना॰ [अङ्॰] स्तन झोलिन नदिई कसिलो पारेर ढाक्ने चोलीजस्तो, पछाडि फित्ताले बाँधिने साधन; ब्रेसियर; कञ्चुकी ।
ब्रान्डी— ना॰ [अङ्॰] अङ्गुर आदि फलबाट तयार पारिने एक किसिमको कडा रक्सी ।
ब्राह्म— वि॰ [सं॰] १. ब्रह्मसम्बन्धी । २. ब्रह्मा वा ब्राह्मणसम्बन्धी । ३. वैदिक । ना॰ ४. आठ प्रकारका विवाहविधिमध्ये एक ।
ब्राह्मण— ना॰ [सं॰] १. आर्यजातिको सामाजिक विभाजनअनुसार चार वर्ण वा जातिमध्ये प्रथम श्रेणीको मानिने समाज । २. त्यस समाज वा वर्णको मानिस; विप्र; बाहुन । ३. वेदको मन्त्र र संहितादेखि भिन्न भाग । ४. ब्रह्मज्ञान भएको वा वेद जान्ने व्यक्ति । — त्व— ना॰ ब्राह्मणमा रहने गुण; ब्रह्मत्व । ~ देवता— ना॰ अग्नि र बृहस्पति । — ब्रुव— ना॰ ब्रह्मकर्म र संस्काररहित ब्राह्मण; नाममात्रको बाहुन । ~ भोजन— ना॰ धर्मकर्मका निम्ति ब्राह्मणहरूलाई गराइने भोजन । > ब्राह्मणी— ना॰ ब्राह्मण जातकी स्त्री; बाहुनी । ब्राह्म मुहूर्त— ना॰ [सं॰] सूर्योदय हुनुभन्दा दुई घडीअघिको शुभ तथा पवित्र मानिने समय; झिसमिसे बेला; उषाकाल; प्रातःकाल । ब्राह्म विवाह— ना॰ [सं॰] धर्मशास्त्रमा वर्णित आठ प्रकारका विवाहमध्ये समान जाति र भिन्न गोत्रका बीचमा वरलाई घरमा बोलाएर वैदिक विधिअनुसार वस्त्र, आभूषणसहित कन्यादान दिइने एक विवाह पद्धति ।
ब्राह्मी— ना॰ [सं॰] १. ब्रह्माकी शक्ति (सरस्वती, दुर्गा आदि) । २. 'ललितविस्तर'का अनुसार जन्मदाता ब्रह्मा मानिएका, आठौँ शताब्दीभन्दा पहिलेदेखि प्रचलित तथा देवनागरी लिपिको उत्पादक एक प्राचीन लिपि ।
ब्रिगेड— ना॰ [अङ्॰] सेनाको एक विभाग वा दल; वाहिनी । श्र ब्रिगेडियर— वि॰ ब्रिगेड वा वाहिनीसम्बन्धी (जनरल आदि॰ ।
ब्रिज— ना॰ [अङ्॰] तासको एक प्रकारको खेल ।
ब्रिटिस— वि॰ [अङ्॰ ब्रिटिसे ब्रिटेनसम्बन्धी; ब्रिटेनको; अङ्ग्रेजी ।
ब्रिटेन— ना॰ [अङ्॰] बेलायत; बेलाइत ।
ब्रुअरी— ना॰ [अङ्॰] रम तथा बियरको उत्पादनशाला ।
ब्रेक— ना॰ [अङ्॰] मोटर, रेल, साइकल आदि सवारी वा कुनै यन्त्रको गति बन्द गर्ने अवयव । > ब्रेकर— वि॰ १. ब्रेक लगाउने; रोक्ने (व्यक्ति वा साधन) । २. नियन्त्रण गर्ने ।
ब्रेल— ना॰ [अङ्॰] लुइस ब्रेल नामका व्यक्तिले आविष्कार गरेको, छोएर पढ्न र लेख्न जान्ने व्यवस्था भएको अन्धाहरूको वर्णमाला ।
ब्रेसियर— ना॰ [अङ्॰] स्तनकस चोली; ब्रा; कञ्चुकी ।
ब्रोकेट— ना॰ [अङ्॰] झरझर गर्ने बुट्टा भएको र साजसज्जाका निम्ति प्रयोग गरिने एक प्रकारको कपडा ।
ब्लक— ना॰ [अङ्॰] १. चित्र, अक्षर आदि छाप्ने काठ, रबर, जस्ता; तामा आदिको साँचो; छपाइ–साँचो । २. कुनै क्षेत्रको निर्धारित भाग ।
ब्लटिब— ना॰ [अङ्॰] लेख्ता कलमले छादेको वा बढी भएको मसी सोस्ने एक प्रकारको खस्रो कागत; सोस्ता; शोषणी । —
पेपर— ना॰ ब्लटिब; सोस्ता; सोख्ता । ब्लड बैंक— ना॰ [अङ्॰] रक्त सञ्चयभण्डार ।
ब्लाउज— ना॰ [अङ्॰] घाँटीको अगाडिपछाडि दुवैतिर बढी खोलिएको र आधा बाहुला हुने, टाँक लगाइने चोलो ।
ब्लेड— ना॰ [अङ्॰] छुरा, कैँची आदि हतियारको धार । २. कपाल, रौँ, दाह्री खौरने पत्ती ।
ब्ल्याक— वि॰ [अङ्॰] कालो; अँध्यारो; मैलो । ~ बोर्ड— ना॰ कालोपाटी । ~ मार्केट— ना॰ गुप्त रूपमा वा अवैध किसिमले बढी मूल्य लिएर माल बिक्री गर्ने बजार; चोरबजार; कालोबजार । ब्ल्याङ्क फायर— ना॰ [अङ्॰] भीडभाड वा आतङ्क हटाउनका निम्ति हावामा चलाइने गोली; हवाईफायर ।
ब्वाँसो— ना॰ [सं॰ वृके १. पशुहरूलाई गुदबारबाट हात हालेर आन्द्रा झिकी मार्ने एक हिंस्रक पशु; जङ्गली कुकुर । वि॰ २. चिप्ला कुरा गरी अरूको बिगार गर्ने; कुरा धुत्नमा बित्पाते; धूर्त (मानिस॰ ।
ब्वायलर— ना॰ [अङ्॰] मासु खाइने विकासे कुखुराको एक जात ।