नेपाली शब्दसमूह ४२ ब

मुखपृष्ठ

ब— देवनागरी वर्णमालाका व्यञ्जनवर्णमध्ये तेइसौँ व्यञ्जनवर्ण; ओष्ठ्य, स्पर्शी, सघोष, अल्पप्राण व्यञ्जन ध्वनि; पवर्गको तेस्रो वर्ण वा अक्षर; लेख्य रूपमा सो वर्ण वा अक्षरको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; बाटुलो ब ।

बँझिनु— अ॰ क्रि॰ [बाँझो+इ+नु] १. बाँझो हुनु; बाँझो बस्नु । २. एकचोटि आवाद भएको जमिन पछि पर्ती पार्नु; बाँझिनु । ३. स्त्रीजातिमा सन्तान नहुनु । > बँझ्याइ— ना॰ बाँझिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । बँझ्याइनु— क॰ क्रि॰ बँझिन लाइनु; बाँझो पारिनु । बँझ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. बँझिने पार्नु; बँझिन लाउनु । स॰ क्रि॰ २. बालीनाली केही नलगाई खेतबारी बाँझो राख्नु । ३. औषधीका प्रयोगले कोखलाई गर्भ नरहने तुल्याउनु ।

बँडाइ— ना॰ [रू बाँड् (+आइ॰] बाँड्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बँडाइनु— क॰ क्रि॰ बाँड्न लाइनु । बँडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बाँड्न लाउनु ।

बँदिया— ना॰ [बाँध+इयो छाइएको छानो उधारेर झिकिएको पुरानो खर, पराल ।

बँदेल— ना॰ [रू बनेले बनेल ।

बँधाइ— ना॰ [रू बाँध् (+आइ॰] बाँध्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बँधाइनु— क॰ क्रि॰ बाँध्न लाइनु । बँधाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बाँध्न लाउनु ।

बँधितिनी/बँधितेनी— ना॰ [रू बँधिनी] हे॰ बँधिनी ।

बँधिनी— ना॰ [बाँधा+इनी] बाँधाको पोथी रूप; स्त्री बाँधा ।

बँधुवा— वि॰ [बाँध्+उवो १. बाँधिएको; बन्धनमा राखिएको । २. बाँधेर पालिएको; बाँध्ने गरेको । ना॰ ३. वर्षको एकपटक लिने स्थिति बाँधेको जग्गाजमिन, खान्गी आदिको आम्दानी । ४. नियमित रूपले कुनै वस्तु वा रकम लिने–दिने व्यवस्था ।

बँधेर्–नु— स॰ क्रि॰ [बाँध्+एर्+नु] १. कसैलाई काममा व्यस्त तुल्याउनु; कामकाजमा अलमल्याइराख्नु । २. बाँध्नु; कस्नु । >

बँधेराइ— ना॰ बँधेर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बँधेरिनु— अ॰ क्रि॰ कामकाजमा व्यस्त रहनु; काममा अलमलिनु । बँधेथ्याइ— ना॰ बँधेरिने क्रिया वा प्रक्रिया । बँधेथ्याइनु— क॰ क्रि॰ बँधेरिने पारिनु; बँधेरिन लाइनु । बँधेथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बँधेरिने पार्नु; बँधेरिन लाउनु ।

बंस— ना॰ [सं॰ वंशे हे॰ वंश (खलक॰ । > बंसियार— वि॰ वंशको; वंशसम्बन्धी ।

बइन— ना॰ [प्रा॰ वयणे १. राम्रो वा नराम्रो कुराको बयान । २. प्रसिद्धि; ख्याति; नामचलाइ ।

बक्–नु— स॰ क्रि॰ १. आ६नै मुखले कुनै कुरा भन्नु । २. बयान गर्नु; कहनु । ३. बेहोसीमा कुनै कुरा भन्नु; बरबराउनु ।

बक१— ना॰ [सं॰ वचे बोली; बक्के ।

बक२— ना॰ [सं॰] १. बकुल्लो; वक । २. ठग ।

बकची— ना॰ [सं॰ बाकुची] चर्मरोगको औषधीका रूपमा प्रयोग गरिने एक प्रकारको औषधी; बकुची ।

बकध्यान— ना॰ [सं॰] आ६नो स्वार्थसिद्धिका निम्ति बकुल्लाजस्तै चूपचाप भएर बस्ने काम; बकव्रत । > बकध्यानी— ना॰ बकुल्लाले जस्तै ध्यान गर्ने; बकव्रती; ढोँगी ।

बकपत्र— ना॰ [बक्+पत्र] मुद्दामा वादी वा प्रतिवादीका साक्षी बस्ने व्यक्तिले बकेका कुरा लेखिएको कागत; साक्षीको बयान लेखिएको कागत ।

बकपुष्प— ना॰ [सं॰] बकुल्लाका आकारको फूल फुल्ने, फुस्रो र लाम्चो पात हुने एक जातको बोट; त्यसैको फूल, बकुल पुष्प ।

बकबक— ना॰ [बक्+बक्] कसैलाई मन नपर्ने वा कुनै काम नलाग्ने कुरो; व्यर्थको बकवाद । > बकबकाइ— ना॰ बकबकाउने क्रिया वा प्रक्रिया । बकबकाइनु— अ॰ क्रि॰ बकबकाउने होइनु; बकबक गरिनु । बकबकाउनु— अ॰ क्रि॰ १. नचाहिँदा धेरै कुरा बोल्नु; बकबक गर्नु । २. मनपरी बोल्नु; जथवातथवा भन्नु; व्यर्थका कुरा गर्नु । बकबके— वि॰ नचाहिँदा धेरै कुरा गर्ने; जथाभाबी बोल्ने ।

बकभक्त— ना॰ [सं॰] देखासिकीका निम्ति कसैको भक्ति गर्ने व्यक्ति; देखौवा भक्त; ढोँगी व्यक्ति ।

बकम— ना॰ पश्चिम नेपालको त्रिवेणीतिर पाइने रातो काठ हुने एक प्रकारको रूख ।

बकम्फुस— ना॰ [सं॰ वाक्+फुस्सो १. निरर्थक वा नचाहिँदा कुरा; व्यर्थका कुरा । वि॰ २. त्यस्ता कुरा धेरै गर्ने । > बकम्फुसे— वि॰ १. बकम्फुस । २. व्यर्थका कुरा धेरै गर्ने; निरर्थक कुरा गर्ने ।

बकरिद— ना॰ [अ॰] पशुवलि दिएर मनाइने मुसलमानहरूको एउटा पर्व ।

बकरे— ना॰ [अ॰ बकर+ए] खसी, बोका आदि काटेर मासु बेच्ने पेसा लिएको व्यक्ति; मासुपसले; बगरे ।

बकलाटो— वि॰ [बक+लाटो] १. बकुल्लाझैँ लाटो । २. पटक्कै नबोल्ने; बोल्नै नसक्ने ।

बकवाद— ना॰ [बक+वाद] १. अर्कालाई नराम्रो हुने वा दोष लाउने कुरो; बदख्वाइँ । २. जथाभाबी बोलाइ; खराब वचन; बकबक । > बकवादी— वि॰ १. बकवाद गर्ने; अर्काको बदख्वाइँ गर्ने । २. बकबक गर्ने; बकबके ।

बकवृत्ति— ना॰ [सं॰] १. अनेक किसिमका स्वाब रचेर ठगठागको काम गर्ने व्यवहार; बकव्रत । वि॰ २. बकुल्लोझैँ ढोँगी भक्त; ब बुकल्लाभगत; बकव्रती ।

बकवेदान्त— ना॰ [सं॰] अर्कालाई ठगी खाने विद्या; ठगविद्या । श्र बकवेदान्ती— वि॰ आफूले केही तत्त्व नबुझे पनि अर्कालाई ठग्नका निम्ति वेदान्त छाँट्ने; आडम्बरी वेदान्ती; ठगी ।

बकव्रत— ना॰ [सं॰] अर्कालाई देखाउनका निम्ति गरिने ढोँगी व्रत नक्कली आचरण । > बकव्रती— वि॰ १. बकुल्लाको जस्तो ध्यान गर्ने; साधुको वेशमा रहेको महाको ठग । २. ढोँगी; आडम्बरी; बकवेदान्ती ।

बकस— ना॰ [फा॰ बख्शे कसैका क्रियाकलाप वा शीलस्वभावबाट सन्तुष्ट वा खुसी भएर केही वस्तु दिइने काम; इनाम; बक्सिस; पुरस्कार; पारितोषिक । ~ पत्र— ना॰ खुसी भएर कसैलाई कुनै वस्तु वा जग्गाजमिन आदि दिएर गरिदिएको कागज ।

बकाइ— ना॰ [रू बक् (+आइ॰] बक्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बकाइनु— क॰ क्रि॰ बक्न लाइनु; बक्ने पारिनु ।

बकाइनु— ना॰ [सं॰ वकनिम्बे नीमका जस्ता पात हुने, कलेजी रबका फूल फुल्ने, नपाक्ता हरिया र पाक्ता पहेँला हुने झुप्पाझुप्पा परेको ससाना फल फल्ने, कमलो खालको काठ हुने एक जातको रूख; आयुर्वेदमा कफ, कीरा, कुष्ठ र विषनाशक तथा ठन्डा गुण मानिएको एक जातको नीम; महानिम्ब ।

बकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ [बक्+आउ+नु] सोधपुछ गरेर कसैलाई केही कुरा बक्न लगाउनु; बयान गराउनु ।

बकार— ना॰ [सं॰] 'ब' अक्षर; पवर्गको तेस्रो वर्ण ।

बकावली— ना॰ [सं॰] हलेदाको जस्तो पात हुने र सेतो सुगन्धी फूल फुल्ने एक जातको बोट; त्यसैको फूल ।

बकितम्— ना॰ [बक्+इतम्] बकेको वा बोलेको कुरो; दिएको बयान ।

बकिनु— क॰ क्रि॰ [बक्+इ+नु] आ६नै मुखले कुनै कुरो भनिनु; बक्ने काम गरिनु ।

बकुची— ना॰ [सं॰ बाकुची] ससाना लाम्चा पात हुने, गुलाबी रबको फूल फुल्ने, बाटुलो, चेप्टो, कालो र कडा गेडाहरू फल्ने एक जातको बोट ।

बकुल— ना॰ [सं॰] खोर्सानीका जस्ता साना, सेता र सुगन्धी फूल फुल्ने, सुन्तला रबका लाम्चा र साना फल फल्ने एक जातको रूख वा त्यसैको फूल; मौलसिरी; वकुल । ~ पुष्प— ना॰ मौलसिरी ।

बकुला— ना॰ [अ॰ बाकले लाम्चा र साना पात हुने, आँख्लैपिच्छे कोसा फल्ने, कोसा र त्यसभित्र हुने थेप्चा गेडाको तरकारी खाइने एक जातको बोट; सोही कोसा वा गेडा; सिमचना; सिम्बीचना । ~ सिमी— ना॰ लाम्चा पात हुने, छोटा कोसा लाग्ने र तरकारी खाने काममा आउने एक प्रकारको बोट; सोही बोटका कोसा वा गेडा ।

बकुल्ला— ना॰ [बकुल्लोको ति॰ ।)] हे॰ बकुल्लो । — ध्यानी/भगत— वि॰ साधुका भेषमा रहेको कपटी; ढोँगी; आडम्बरी; धर्मध्वजी । श्र बकुल्ले— ना॰ १. होच्याएर वा हियाएर भन्दा प्रयोग गरिने शब्द । वि॰ २. बकुल्लाजस्तो; बकुल्लाको स्वभाव वा बान्कीको ।

बकुल्लो— ना॰ [सं॰ बक+उल्लो] लामो घाँटी, लामा खुट्टा र पुच्छर छोटो हुने, सेतो रबको एक पक्षी ।

बकेर्नू/बकेर्नो— वि॰ [सं॰ वष्कयिणी] १. दूघ थाक्ने बेला भएको दुहुनो (गाईभैँसी॰ । ना॰ २. त्यसैको बाछो वा पाडो ।

बकैया— ना॰ [सं॰ वक्तिके बाङ्गोटिङ्गो बोट तथा खैरो बोक्रा हुने एक जातको धान; त्यसैको चामल ।

बक्क— ना॰ [सं॰ बके बोली; बक्के । ~ लाटो— वि॰ कत्ति बोल्न नसक्ने; अक्क न बक्कको ।

बक्के— ना॰ [बक+ए] बोली; बक (जस्तो— बक्के फुट्नु; बक्के बस्नु आदि॰ ।

बक्खु— ना॰ [वै॰ प्रा॰ बक्खे १. मोटो ऊनी कपडाको लामो कोटजस्तो वस्त्र । २. जुवामा ताल मारिसकेपछि घाइते नभएका च्याँखेले थापेको धन । क्रि॰ वि॰ ३. बिनसित्ति; निष्प्रयोजन; व्यर्थ ।

बक्खे— ना॰ [बक्खु+ए] डबलसोल जुत्तामा सामाभन्दा बाहिर निस्केको, तलुवाको माथिल्लो भाग । ~ आरो— ना॰ बक्खे सिउने काममा प्रयोग हुने ठूलो खालको सियो; डबलसोलवाला जुत्ता सिउने सियो ।

बक्यौता— वि॰ [बाँकी < अ॰ बाँकी+यौतो १. बाली, मालपोत आदि असुल गर्न बाँकी रहेको; तिर्न बाँकी भएको । २. बुझबुझारथ गर्न बाँकी रहेको; कामकारबाई मिलाउन बाँकी रहेको ।

बक्रम— ना॰ [अङ्॰] कोट, कमिज आदिका मुख्य मुख्य भाग वा दह्रो हुनुपर्ने ठाउँमा भित्रपट्टि हालेर मोहोरिने ठर्रो कपडा ।

बक्स— ना॰ [अङ्॰] बक्सा; बाकस । ~ प्लेट— ना॰ घाँगर, फ्रक आदि लुगा सिउँदा ठाउँठाउँमा मसिना मुजा नराखी फराकिलो पारेर पट्याएको भाग ।

बक्स–नु— स॰ क्रि॰ [बकस+नु] १. बकस वा बक्सिस दिनु; कसैले रिझिएबापत अरूलाई केही कुरा दिनु । २. ठूलाबडाले सानालाई केही वस्तु दिनु; बक्सिनु । ३. दिनु (विशेष आदरार्थी प्रयोगमा॰ ।

बक्सा— ना॰ [अङ्॰ बक्से हे॰ बाकस ।

बक्साइ— ना॰ [रू बक्स (+आइ॰] बक्सने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बक्साइनु— क॰ क्रि॰ बक्सन लाइनु । बक्साउनी— ना॰ १. दुई झगडियाले मिलापत्र गरेबापत लाग्ने सरकारी दस्तुर । २. बकस पाए बापत लाग्ने दस्तुर । बक्साउनु— स॰ क्रि॰ १. उच्च अधिकारीको स्वीकृति लिनु; आदेश गराउनु । प्रे॰ क्रि॰ २. बक्सन लाउनु । बक्सिनु— स॰ क्रि॰ १. बकस दिनु; बक्सनु । क॰ क्रि॰ २. बकस दिने काम गरिनु; बकस दिइनु ।

बक्सिस— ना॰ [फा॰ बख्शिशे कुनै काम गरेबापत वा रिझिएर आफूभन्दा निम्न स्तरका व्यक्तिलाई त्यसै वा पारिश्रमिकका अतिरिक्त इनामस्वरूप दिइने रकम वा वस्तु; बकस ।

बक्सौनी/बक्स्यौनी— ना॰ [बक्साउ+औनी/यौनी] हे॰ बक्साउनी ।

बखत— ना॰ [अ॰ वक्ते १. समय; बेला । २. जमाना । ३. अवसर; मौका ।

बखता— ना॰ [सं॰ भक्ते भुटेर बोक्रा छुट्ट्याइएको चना, भटमास, केराउ आदिको खानेकुरो ।

बखान्–नु— स॰ क्रि॰ [बखान+नु] १. बखान गर्नु; बयान गर्नु । २. तारिफ गर्नु; प्रशंसा गर्नु ।

बखान— ना॰ [सं॰ व्याख्याने १. कुनै कुराको वर्णन; बयान । २. तारिफ गर्ने काम; प्रशंसा । > बखानिनु— अ॰ क्रि॰ १. बखान गरेर बोल्नु । क॰ क्रि॰ २. बखान गरिनु । बखानिया— वि॰ बखान चलेको; कहलिएको; प्रसिद्ध ।

बखिया— ना॰ [फा॰ बखिये १. पहिलोपल्ट फड्का मारी सिइएको वा टाँका लगाइएको कपडामा पछिबाट गरिने मसिनु सिलाइ । २. फेरका छेउमा गरिने मसिनु सिलाइ; खुटाइ । ~ टाँका— ना॰ फड्का मारिएको सिलाइ; बखिया ।

बखुबी— [अ॰] वि॰ खास ।

बखेडा— ना॰ [सं॰ व्याक्षेपे १. दुई थरीका बीचमा भएको झगडा; कलह; कचिङ्गल । २. व्यर्थको झमेला; टन्टा । ३. नचाहिँदा कामबाट भएको हैरानी; कठिनाइ । ४. झगडा गर्ने निहुँ; खिचोला । > बखेडिया— वि॰ बखेडा गर्ने स्वभावको; टन्टा मच्चाउने खालको ।

बखेत्रो— ना॰ [बाख्रो+एत्रो] चुत्थो खालको वा सानो कदको बाख्रो ।

बख्तर— ना॰ [फा॰ बख्तरे लडाइँमा योद्धाहरूले लगाउने फलामका सिक्रीले बुनेको वस्त्रविशेष ।

बग्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ वह+नु] १. पानी आदि पन्यालो वस्तु तलतिर सर्दै जानु; प्रवाहित हुनु; बहनु । २. बग्दो पानीका साथसाथै जानु; प्रवाहका साथमा हेलिनु । ३. कुनै रूख आदि वस्तुबाट लेस्याइलो वा तरल पदार्थ निस्कनु । ४. तरल पदार्थ धाराको रूपमा निस्कनु । ५. चिप्लिएर सर्नु । ६. हावा लाग्नु । ७. सर्प आदि घस्रनु । ८. अर्काका बहकाउमा लाग्नु; बहकिनु ।

बगडा— वि॰ धान उसिनेर कुटिएको; पठुवा (चामल॰ । > बगडी— ना॰ बगर; खोला, नदी आदिको किनार ।

बगम्फुस— वि॰ हे॰ बकम्फस । > बगम्फुसे— वि॰ बकम्फुसे ।

बगर— ना॰ [गुज॰ बगड < प्रा॰ बिगडे १. नदीका दायाँबायाँ रहेको बलौटे जमिन; बलौटे वा ढुङ्गेन जमिन । २. खोलाले छाडेको बलौटे जग्गा । > बगरल्ल— क्रि॰ वि॰ बग्रेल्ती । बगरिलो— वि॰ बगरैबगर भएको । बगरे— वि॰ बगरजस्तो; बगरको ।

बगरे— ना॰हे॰ बकरे ।

बगरेठ— ना॰ [बगरेकाठ < सं॰ बगर+काष्ठ] नदीले बगाएर ल्याई बगरमा थुपारेका काठको समूह ।

बगथ्यान— ना॰ [बगर+यान] बगर भएको ठाउँ; बगरको जमिन ।

बगथ्याल्ल— क्रि॰ वि॰ [बग्रेल+याल्ल] चारैतिर छरिने गरी; बग्रेल्ल; बग्रेल्ती; बगरल्ल; बगिरल्ल ।

बगल— ना॰ [फा॰ बगले १. काखी; कोखो; पार्श्व । ना॰यो॰ २. नजिक; समीप; निकट । क्रि॰ वि॰ ३. वरिपरि; छेउछाउग् आसपास; अगल–बगल ।

बगलामुखी— ना॰ [सं॰] तन्त्रका अनुसार शत्रुको वाक्शक्ति बन्द गर्नाका निम्ति आराधना गरिने एक प्रसिद्ध देवी; दशमहाविद्यामध्ये एक । ~ स्तोत्र— ना॰ निजदेवीको स्तुति ।

बगलिस— ना॰ [अङ्॰ बकले जुत्तामा कुकुर्च्चा घुसार्न सजिलो तुल्याउने चेप्टो साधन ।

बगली— ना॰ [फा॰ बगली] कोट, इस्टकोट आदिका अगाडिपट्टि बाहिर–भित्र र पेन्ट आदिका पछाडि र अगाडि कम्मरमुनि पैसा, कलम आदि राख्नका निम्ति बनाइएको थैलोजस्तो वस्तु; गोजी; खल्ती; जेब; पाकेट । ~ मारा— ना॰ बगलीमा राखिएको रुपियाँ–पैसा चोर्ने व्यक्ति; पाकेटमारा — कोश— ना॰ खल्तीमा अट्ने कोश । ~ खर्च— ना॰ दैनिक खर्च पाकेट खर्च ।

बगाइ— ना॰ [रू बग् (+आइ॰] बग्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बगाइनु— क॰ क्रि॰ बग्न लाइनु; बग्ने पारिनु । बगाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. बग्न लाउनु; बग्ने पार्नु; प्रवाहित गर्नु । २. जलप्रवाहका साथसाथै कुनै वस्तु पठाउनु । स॰ क्रि॰ ३. कसैलाई सापट दिएको वस्तु फिर्ता लिन नसक्नु । ४. बेकाममा धेरै खर्च गर्नु; धन उडाउनु ।

बगान— ना॰ [बाग+आन] चियाखेती गरिएको जग्गा वा बारी; बगैँचा । > बगाने— वि॰ १. बगानमा काम गर्ने । २. बगानमा बस्ने ।

बगाल— ना॰ [प्रा॰ वग्गले १. पशुहरूको हाँच वा समूह; बथान । २. सिपाहीका लस्कर वा ताँती । ~ छोडाउनी— ना॰ गाईभैँसी बेच्दा किन्ने व्यक्तिले गोठालालाई दिने दस्तुर । > बगालिनु— अ॰ क्रि॰ १. बगालमा मिलेर हिँड्नु । २. बिहिलिनु; बाटो बिराउनु । ३. भालेपोथी मिसिनु ।

बगाले— वि॰ [बगाल+ए] १. ठूलो बगाल हुने; धेरै पाठापाठी जन्माउने (बाख्री, भेडी इ॰) । २. बगालमा हिँड्ने वा बस्ने । ३. बगालसँग सम्बन्धित; बगालको । ~ थापा— ना॰ थापाको एक उपभेद (भीमसेन थापाको थर॰ ।

बगावट— ना॰ [बग्+आवट] १. कुनै वस्तु बग्ने काइदा वा किसिम । वि॰ २. बगेको वा बगाइएको (वस्तु॰ ।

बगिनु— क॰ क्रि॰ [बग्+इ+नु] बग्ने काम गरिनु; प्रवाहित होइनु ।

बगिरल्ल— क्रि॰वि॰हे॰ बगथ्याल्ल ।

बगुन्द्र/बगुन्न्र— वि॰ [बग्+उन्द्र/उन्न्रे धेरै; प्रशस्त; अत्यधिक ।

बगुवा— वि॰ [बग्+उवो बगेर जाने; बग्ने ।

बगेडा— ना॰ डाँक राखेपिच्छे जाँचिँदै जाने एक किसिमको हुलाक– चलानी ।

बगेडी/बगेरी— ना॰ [सं॰ वर्तिको भँगेराका आकारको, मासु खान हुने एक जातको चरो ।

बगैँचा— ना॰ [फा॰ बागचे फलफूलहरू लगाइएको बारी; फूलबारी; पुष्पवाटिका; बघैँचा । > बगैँचे— वि॰ १. बगैँचाको; बगैँचासम्बन्धी । ना॰ २. बगैँचासम्बन्धी काम गर्ने व्यक्ति; माली; बागवान्; बघैँचे ।

बग्गी— ना॰ [अङ्॰ बोगी] कोठाजस्तो बस्ने ठाउँ भएको, घोडाले तान्ने एक किसिमको सवारी । — खाना— ना॰ बग्गी राख्ने ठाउँ ।

बग्ने— वि॰ [बग्+ने] १. बगेर जाने; प्रवाहित हुने । ना॰ २. घस्रेर हिँड्ने प्राणी; सर्प आदि ।

बग्रेठाबग्रेठी— ना॰ [बग्रेठो+बग्रेठो] सानाठूला बग्रेठाहरूको समूह ।

बग्रेठो— ना॰ [बगर+एठ] खहरे वा खोलाले बगाएर ल्याई बगरमा फालिएका रूख, काठ आदि; बगरेठ ।

बग्रेन— ना॰हे॰ बग्य्रान ।

बग्रेल/बग्रेलो/बग्रेल्ती— वि॰ [बगाल+एल/एलो/एल्ती] १. चारैतिर छरिएको; थुप्रै; धेरै; प्रशस्त; छ्यासछ्यासती । ना॰ २. अस्तव्यस्त भएका वस्तु वा व्यक्तिको समूह । ३. अस्तव्यस्तता; लथालिङ्गेपना । क्रि॰ वि॰ ४. त्यसरी छरिने गरी ।

बग्य्रान— ना॰ [बगर+यान] नदीका किनारको जमिन; बगरसमान गेगर भएको भूमि; बगरको जमिन; बग्रेन ।

बघम्बर— ना॰ [ंसं॰ व्याघ्राम्बरे १. ओछ्याउने वा ओढ्ने काममा उपयोग गरिने बाघको छाला । २. बाघका छालामा रहेको जस्तो बुट्टा भएको कपडा; बघम्बरु । > बघम्बरु— ना॰ बघम्बर ।

बघाइ— ना॰ [बाघ+आइ] बाघको आक्रमण वा झम्टाइ ।

बघार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ अवधारणे १. कुनै बास्नादार पदार्थ घिउ–तेलमा फुराएर तरकारी, अचार आदिमा झान्नु । २. सेखी गर्नु; फाइँफुट्टी लगाउनु । > बघार— ना॰ बघार्ने काम ।

बघाराइ— ना॰ बघार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बघारिनु— क॰ क्रि॰ बघार्ने काम गरिनु; झानिनु ।

बघिनी/बघेनी— ना॰ [बाघ+इनी/एनी] बाघको पोथी रूप; पोथी बाघ ।

बघैँचा— ना॰हे॰ बगैँचा । > बघैँचे— वि॰/ना॰ बगैँचे ।

बङ्क— ना॰ [अङ्॰ बैङ्के ब्याङ्क; बैङ्क ।

बङ्गडी— ना॰ ट्रकका दायाँ–बायाँ बार जोड्ने फलामे डाँडा ।

बङ्गला— ना॰ [सं॰ बङ्ग+लो १. बङ्गालमा बोलिने भाषा । २. चारैतिर खुला भएको सानो हावादारी कोठा वा घर । वि॰ ३. बङ्गालसम्बन्धी; बङ्गालको । — देश— ढाका राजधानी हुने मुसलमानी देश ।

बङ्गारे— वि॰ [बङ्गारो+ए] बङ्गारा भएको; बङ्गाराजस्तो । ~

मकै— ना॰ बङ्गाराजस्ता ठूलठूला र थेप्चिएका गेडा हुने एक जातको मकै ।

बङ्गारो— ना॰ [सं॰ बङ्कि+आरो] खाएको वस्तु चपाउने दुवै गालाका चेपमा तलमाथि हुने, मुडिएजस्तो तर छेउछाउमा धार भएको दाँत ।

बङ्गाल— ना॰ [सं॰ बङ्गे १. भारतको विहार प्रान्तको पूर्वपट्टि रहेको एक राज्य वा प्रान्त । २. बङ्ग–प्रदेश ।

बङ्गाला— ना॰ [रू बङ्गलो बङ्गला, घर । > बङ्गाले— वि॰ बङ्गला छुट्टिएको; बङ्गला भएको (घर॰ ।

बङ्गिनु— अ॰ क्रि॰ [बाङ्गो+इ+नु] बाङ्गो हुनु; सोझो नभई टेढो हुनु ।

बङ्गुर— ना॰ [वनेल+सुँगुर] बनेल र सुँगुर मिसिएर पैदा भएको मासु खान पालिने एक जातको पशु ।

बङ्ग्याइ— ना॰ [बाङ्गि (+याइ॰] १. बाङ्गिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बङ्ग्याउ+आइ] २. बङ्ग्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बङ्ग्याइनु— क॰ क्रि॰ बङ्गिन लाइनु; बाङ्गिने पारिनु ।

बङ्ग्याउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ १. बङ्गिने वा बाङ्गिने पार्नु । २. बाङ्गो पार्नु; टेढो तुल्याउनु ।

बच्–नु— अ॰ क्रि॰ [बाँच्+नु] १. दुःख, सङ्कट, खतरा, नराम्रो आदत आदिबाट जोगिनु; रक्षित रहनु । २. बाँच्नु; जिउँदो रहनु । ३. खर्च गरेर बाँकी रहनु; शेष रहनु; उब्रनु ।

बचकना/बचकाना— वि॰ [फा॰ बचगाने १. बालकसम्बन्धी; बालकको । २. बालकलाई सुहाउने वा शोभा दिने । ३. सानो खालको; सानोतिनो । > बचकानी— वि॰ ससाना खालका; सानातिना ।

बचत— ना॰ [बच्+अत] १. खर्च गरेर बाँकी रहेको धन वा कुनै वस्तु; बचेखुचेको धन वा चीज । २. नाफा; लाभ । वि॰ ३. बचाउका निम्ति सुरक्षित राखिएको । ४. बाँकी रहेको; शेष रहेको । ~ खाता— ना॰ बैङ्कमा निश्चित व्याज पाक्ने नियमअनुसार रुपियाँपैसा राखिने हिसाब–किताब । ~ हिसाब— ना॰ बचत खातामा जम्मा गरिएको रुपियाँपैसाको हरहिसाब; बचेको हरहिसाब ।

बचन— ना॰ [सं॰ वचने १. वचन; बोली । २. प्रतिज्ञा; सङ्कल्प । ३. कसैलाई यस्तो दिउँला वा गरुँला भनेर बाँधिएको बाचा ।

बचपन— ना॰ [बच्चो+पन] बालख अवस्था; शिशुपन; लडकपन । बचरा बचरी— ना॰ [बचरो+बचरो+ई] साना–ठूला बचराहरूको समूह ।

बचरो— ना॰ [बच्चो+अरो] चराको चल्लो वा बच्चो; बच्चो पक्षी; बचेरो ।

बचाइ— ना॰ [रू बच् (+आइ॰] बच्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बचाइ— ना॰ बाँच्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बचाइनु— क॰ क्रि॰ बचाउ गरिनु; जोगाइनु । बचाउ— ना॰ १. बचाउने काम; जोगाउने काम; सुरक्षा; हिफाजत; जतन । २. जम्मा गर्ने काम; बचत; जगेडा । बचाउनु— स॰ क्रि॰ १. जीउ, धन आदिको बचाउ गर्नु; प्राण रक्षा गर्नु । २. कुनै खतरा, खराबी, सङ्कट आदिबाट जोगाउनु । ३. पैसा आदि खर्च गरेर शेष राख्नु; उबार्नु । ४. जोगाएर राख्नु; जम्मा गर्नु । बचावट— ना॰ १. बच्ने काम; बचाउ; रक्षा । २. बचाउने काम; रक्षा गर्ने काम । बचिनु— अ॰ क्रि॰ रक्षित होइनु; जोगिनु; बाँच्ने होइनु । बचेखुचेको— वि॰ आवश्यक काममा आइसकेपछि शेष रहेको; बाँकी बचेको; उब्रेको । बचेरा बचेरी— ना॰ [बचेरो+बचेरो+ई] साना–ठूला बचेराहरूको समूह ।

बचेरो— ना॰ [बच्चो+एरो] हे॰ बचरो ।

बचोट— ना॰ [बच्+ओट] बचत; जोगार ।

बच्च–नु— स॰ क्रि॰ १. खोपीका खेलमा खोपीभित्र पैसा पर्ने गरी फाल्नु । २. खोपी, गुच्चा आदिको खेलमा निर्धारित चिनुभित्र पैसा, गुच्चा आदिलाई घ्वाइँले लाग्ने गरी हान्नु । > बच्चाइ— ना॰ बच्चने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बच्चा— ना॰ [बच्चोको ति॰ ।)] हे॰ बच्चो । — दानी— ना॰ गर्भाशय; पाठेघर । ~ बच्ची— ना॰ केटाकेटीहरूको समूह; बालबच्चा; भुराभुरी ।

बच्ची— ना॰ [बच्चो+ई] १. बालिका; केटी । वि॰ २. निकै कम उमेरकी; सानी (बालिका॰ ।

बच्चू/बच्चे— ना॰ [बच्चो+ऊ/ऐ बच्चालाई सम्बोधन गरिने स्नेहसूचक शब्द ।

बच्चेट— ना॰ [बर्चोटे गाली गर्दा भनिने उपेक्षात्मक शब्द ।

बच्चो— ना॰ [सं॰ वत्से १. भर्खरै जन्मेको शिशु; नवजात बालक । २. बालख; केटो । वि॰ ३. उमेरमा निकै सानो; कम्ती उमेरको ।

बच्छी१— ना॰ [बच्छली < सं॰ वत्सलो राम्ररी फल्ने र चामल पर्ने, मसिनु धानको एक जात ।

बच्छी२— वि॰ [नेवा॰] १. आधा; अर्द्ध । २. सजिया; साजे; साझा । ना॰ ३. आधाभाग; अधियाँ । ~ बच्छी— ना॰/वि॰ दुवैतर्फ बराबरी; आधा–आधा ।

बच्छ्युँ— ना॰ कम्मरमा पहेँलो पाटा परेको, खिल गाडेर चिल्ने, अरिङ्गालका जातको उड्ने कीरो ।

बछिया— ना॰ [बाछो+इयो बाछो वा बाछी । बछेडा बछेडी— ना॰ [बछेडो+बछेडी] सानाठूला बछेडाहरूको समूह ।

बछेडी— ना॰ [बछेडो+ई] घोडाको बच्ची ।

बछेडो— ना॰ [सं॰ वत्से घोडाको बच्चो ।

बज्–नु— अ॰ क्रि॰ १. घण्ट, बाजा आदिबाट शब्द निस्कनु; कुनै वस्तुमा ठक्कर लाग्दा शब्द निस्कनु । २. घन्कनु; रन्कनु । ३. घडीबारा समय सूचित हुनु ।

बजरङ्ग— ना॰ [फा॰ बदरङ्गे १. तासका खेलमा बोलेको रङ्गदेखि अतिरिक्त अरू तीन रबका चक्की । २. पासा, पच्चीस आदि खेलका गोटीमा अप्रधान वा विरुद्ध रब (कालो र हरियो रब॰; कुरङ्ग । ३. ना॰ हनुमान्; बजरङ्गबली । — बली— ना॰ हनुमान् ।

बजरमात— ना॰ [बजरङ्ग+मात] १. पासाका खेलमा बजरङ्गबाट भएको मात; बजर । २. ठूलो जित; विजय ।

बजाइ— ना॰ [रू बज् (+आइ॰] १. बज्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बजाउ+आइ] २. बजाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बजाइनु— क॰ क्रि॰ बज्न लाइनु; बज्ने पारिनु; बाजाबाट शब्द निकालिनु; पिटिनु । बजाउनु— स॰ क्रि॰ १. बाजा आदिबाट शब्द वा स्वर निकाल्नु । २. ठोक्नु; ठटाउनु; पिट्नु । ३. खूब खानु; प्रशस्त खानु । ४. हातलागी गर्नु; चप्काउनु । ५. सम्भोग गर्नु (लाक्षणिक अर्थमा॰ । बजान— ना॰ १. बजाउने काम (जस्तो— गानबजान) । २. रुवावासी; कलह; झगडा; बाझो (जस्तो— दन्तबजान॰ ।

बजार्–नु— स॰ क्रि॰ [वज्र+आर्+नु] १. बज्ने गरी कुनै वस्तु राख्नु; ६याँक्नु; थचार्नु । २. अरूका थाप्लामा विपत्ति, दोष आदि थोपर्नु ।

बजार— ना॰ [फा॰ बाजारे १. विभिन्न वस्तुहरूको पसल राखिएको ठाउँ; मालमत्ता वा चीजबीज खरिद–बिक्री हुने पसलहरूको समुदाय; हाट; हटिया । २. पसल; दोकान । ३. धेरै मान्छे बसेको वा धेरै सामान जताततै थुपारिएको ठाउँ । ~ भाउ— ना॰ प्रचलित भाउ । ~ सेवा— ना॰ बजारभाउ र व्यवस्थाको सन्तुलक कार्यक्रम वा तत्सम्बन्धी सेवा ।

बजाराइ— ना॰ [रू बजार् (+आइ॰] बजार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बजारिनु— अ॰ क्रि॰ १. कुनै वस्तु वेगसित भुईँमा खस्नु; पछारिनु । क॰ क्रि॰ २. बजार्ने वा पछार्ने काम गरिनु ।

बजारिया— वि॰ [बजार+इयो १. बजारसँग सम्बन्ध भएको; बजारको । २. सामान्य खालको; फर्माइसी नभएको । ३. बजारमा बस्ने ।

बजारु— वि॰ [बजार+उ] बजारमा पाइने; साधारण; बजारिया ।

बजिनी— ना॰ [बजिया+इनी] १. बजियाको स्त्री–रूप; कमारी; दासी । २. स्वास्नीमानिसलाई गाली गरिने शब्द ।

बजिनु— अ॰ क्रि॰ [बज्+इ+नु] घण्ट, बाजा आदिबाट शब्द निस्किनु; शङ्ख, नरसिङ्गा आदि घन्किनु ।

बजिया— ना॰ [सं॰ वृजिने १. घरको सानोतिनो काम गर्न र सेवाटहलका निम्ति राखिएको मानिस; कमारो; दास । २. लोग्नेमान्छेलाई निन्दापूर्वक भनिने शब्द ।

बजिर— ना॰ [अ॰ वजीरे १. तास, बुद्धिचाल, गन्जिफा आदिमा बादशाहभन्दा तलको चक्की वा गोटी; मिम वा मिस्सी । २. अमात्य; मन्त्री; सचिव ।

बजू— ना॰ [सं॰ वर्या] बाबुकी अथवा आमाकी आमा; हजुरआमा; बज्यू ।

बजे— क्रि॰ वि॰ [बज्+ए] घडीको कुनै निश्चित समयमा; घडीमा बज्दा; बजेपछि ।

बजेट— ना॰ [अङ्॰] आगामी समयका कामका निम्ति भिन्न– भिन्न विभाग वा कार्यका लागि अन्जाम गरिएको आय–व्ययको लेखा; भविष्यमा हुने आय–व्ययको अनुमानित लेखा; आय– व्ययक ।

बजेवा— ना॰ हरियो घाँटी, अकासे रबको डाढ र पुच्छर तथा पखेटा खैरो हुने, एक जातको जङ्गली परेवा ।

बजै— ना॰हे॰ बज्यै ।

बज्यू१— ना॰ [बज्यै] बज्यै; बज्यैको आदरार्थी शब्द । बचेरा

बज्यू२— ना॰ [मग॰] मगर जातिका कुलदेउता ।

बज्यै— ना॰ [सं॰ वर्या] १. आमा वा बाबुकी आमा; मातामही वा पितामही; बजै । २. पतिकी वा पत्नीकी आमा; सासू । ३. बाहुनी तथा पाकी आइमाईलाई प्रयोग गरिने आदरसूचक शब्द । ४. भान्से बाहुनीलाई भनिने शब्द ।

बज्र— ना॰ [सं॰ वज्रे १. इन्द्रको प्रमुख अस्त्र; कुलिश; पवि । २. बादल र हावाको घर्षणबाट निस्कने शब्द; चट्याब, चट्को । ३. चुना र सुर्की घोलेर बनाइएको लेदो । ४. हीरा काट्ने हतियार वा ज्याबल । ५. ज्यादै कठोर वा साह्रो वस्तु । वि॰ ६. नचल्ने, नछटपटाउने र डेग नचल्ने । — ठिङ्गा— ना॰ दन्त्यकथाको त्यस्तो ठिँगा (लाठो॰, जसले आ६नो स्वामीको आदेशअनुसार विपक्षीलाई तह लगाई काम फत्ते गर्दथ्यो । —

ठिङ्गो— वि॰ वरको पर नसर्ने; डेग नचल्ने । — दन्ती— ना॰ १. ना॰ एउटा ठूलो र अरू ससाना पातहरू मिलेको तथा किनारमा दाँती परेको संयुक्त पात हुने, पहेँलो वा सुन्तले रबको फूल फुल्ने एक प्रकारको बुटी; मौलसिरी । ना॰ २. दन्तमञ्जन । >

बज्रनु— अ॰ क्रि॰ कुनै वस्तु जमिन वा अर्को वस्तुमा जोडसित ठक्कर खानु; बेसरी ठोकिनु वा पछारिनु; बजारिनु । — पात— ना॰ १. बज्र वा चट्याब खस्ने काम । २. थाम्नै नसकिने गरी आइपरेको ठूलो विपत्ति । — लेप— ना॰ १. भित्ता, पर्खाल आदिमा लाउन चून, सुर्की आदि मिलाएर बनाइएको लेदो पदार्थ । २. मूर्ति, शिलालेख आदिमा लगाइने एक प्रकारको कडा पालिस । वि॰ ३. साह्रै बलियो; दह्रिलो । ४. निश्चित; पक्कापक्की । —

स्वाँठ— वि॰ बज्रझैँ साह्रो चित्तको; महामूर्ख; पटमूर्ख ।

बज्राँठ— ना॰ [सं॰ वज्रद्रुमी] ज्यादै साह्रो काठ हुने एक जातको लेकाली रूख; वज्रद्रुमी ।

बज्राइ— ना॰ [रू बज्र (+आइ॰] बज्रने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बज्राइनु— क॰ क्रि॰ बज्रने पारिनु; बज्रन लगाइनु । बज्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ बज्रने पार्नु; बज्रन लाउनु ।

बझाइ— ना॰ [रू बाझ् (+आइ॰] १. बाझ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [बझाउ+आइ] २. बझाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बझाइनु— क॰ क्रि॰ बाझ्न लाइनु; बाझो गराइनु ।

बझाउनु— प्रे॰ क्रि॰/स॰ क्रि॰ १. राय वा मतो नमिल्ने पार्नु; बाझ्ने तुल्याउनु; बाझो पार्नु । २. जोल्ट्याउनु; फसाउनु ।

बझाब— ना॰ १. सेती अञ्चलमा रहेको एक पहाडी जिल्ला । २. पश्चिम नेपालको बाइसे राज्यमध्येको एक प्राचीन राज्य ।

बझुवा— वि॰ [बाझ्+उवो बाझ्ने स्वभावको; बाझ्ने प्रकृतिको; झगडालु । स्त्री॰ बझुवी ।

बझौटी— ना॰ [बाझ्+औटी] परस्परमा वा धेरै जना एकै खेप बाझ्ने काम; मुख–छाडाछाड; बाझाबाझ, भनाभन ।

बझौटे— वि॰ [बाझ्+औटे] बाझ्ने खालको; बझुवा ।

बझौटो— ना॰ [बाझ्+औटो] बाझाबाझसम्बन्धी विषय; झगडाको विषय ।

बटन— ना॰ [अङ्॰] १. बिजुलीको करेन्ट खोल्ने र बन्द गर्ने स्विचमा जडिएको साधन । २. टाँक । ३. पाइन्टको गोलीगाँठानेर पर्ने भाग; पाइन्टको पीँध; मोहता ।

बटाँ— ना॰ [नेवा॰ बताँ] कुना वा सतह मिलाएर नाप्ने काठ, फलाम आदिको एककुने (॰य को कोण भएको साधन; बटान ।

बटाइ— ना॰ [बाट्+आइ] बाट्ने वा बाटिने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बटान१— ना॰ [बाट्+आन] बाट्ने काम; बटाइ ।

बटान२— ना॰ [नेवा॰ बताँ] हे॰ बटाँ ।

बटार्–नु— स॰ क्रि॰ [बाट्+आर्+नु] १. कुनै वस्तुलाई घुमाई– घुमाइँ मर्काउनु; निमोठ्नु; बाट्नु । २. कसार, लड्डू आदि कसिलोसँग डल्लो पार्नु; बाटुलो बनाउनु । ३. टेढो पार्नु; बाङ्गो पार्नु । ४. मर्काउनु; कर्काउनु । > बटार बुटुर— ना॰ बटार्नेवर्ने काम । बटाराइ— ना॰ बटार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बटारिनु— क॰ क्रि॰ १. बटार्ने काम गरिनु; बाटिनु । अ॰ क्रि॰ २. टेढो हुनु; बाङ्गिनु । ३. घमन्डले मात्तिनु; बाउँठिनु; बिँगठिनु ।

बटालियन— ना॰ [अङ्॰] कम्पनीभन्दा ठूलो र रेजिमेन्टभन्दा सानो खालको पैदल सेनाको एक विभाग; गण ।

बटी— ना॰ [सं॰ वटी] गोली; बरी ।

बटुक— ना॰ व्रह्मचारी; साना विद्यार्थी । बटुका बटुकी— ना॰ [बटुको+बटुकी] साना–ठूला बटुकाहरूको समूह ।

बटुकी— ना॰ [बटुको+ई] सानो खालको बटुको; कचौरी ।

बटुको— ना॰ [सं॰ वर्तके वृत्ताकार घेरो र मुख भएको कचौरो ।

बटुल्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ बट्टुल+नु] १. छरिएका वस्तुहरू एक–एक गरेर भेला गर्नु; एकत्रित पार्नु; समेट्नु । २. कुनै वस्तु वा व्यक्तिलाई खोजी–खोजी जम्मा गर्नु । ३. थुप्य्राउनु; सङ्ग्रह गर्नु । ४. ल्याउनु । > बटुलबाटुल— ना॰ बटुल्ने र जम्मा गर्ने काम; सोहोरसाहर । बटुलाइ— ना॰ बटुल्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बटुलिनु— क॰ क्रि॰ बटुल्ने काम गरिनु; जम्मा पारिनु; । बटुलो— ना॰ १. छरिएका वस्तुहरू जम्मा गर्ने काम । २. भेला; एकत्रीकरण ।

बटुवा१— ना॰ [बाटो+उवो बाटो हिँड्ने मानिस; पथिक; यात्री ।

बटुवा२— ना॰ [प्रा॰ बट्टे भित्र खण्ड–खण्ड भएको, वृत्ताकार वा बाटुलो आकारको एक प्रकारको थैलो ।

बटुवा३— वि॰ [बाट्+उवो १. बाटेको; बाटिएको । २. बाट्नका निम्ति ठीक पारिएको (डोरी आदि) । ~ धूप— ना॰ कागतका टुक्रामा सुगन्धित द्रव्य हालेर बटारिएको घरेलु धूप; बाटेको धूप ।

बटुवारे— वि॰ [बटुवा+रे] पथिक; बटुवा ।

बटे— ना॰ [बा॰ बो॰] कचौरा; बटुको ।

बटेरु— ना॰ [बाटो+एरु] बटुवारे; बटुवा ।

बटेर्नु— ना॰ [बाट्+एर्+नु] दाम्लो, डोरी आदि बाट्दा पोया बेर्ने सानो लट्ठी; बट्न्यौटो ।

बटैया— ना॰ [बाँट्+ऐयो मोहीले कमाएको जग्गामा उब्जिएको बालीनाली जग्गाधनी र मोहीको बीचमा बाँडेर लिने काम वा प्रथा; अधियाँ ।

बटौली— ना॰ [बुटौल+ई] बुटौल, वुटवल; तिनाउछेउको ठाउँ ।

बट्टा१— ना॰ [प्रा॰ बाट्टे १. एक देशका रुपियाँ, पैसा, नोट आदि अर्को देशका रुपियाँ, पैसा, नोट आदिसँग साट्दा लाग्ने दस्तुर । २. कुनै मालसामान साटफेर गर्दा त्यसको मूल्यबाट काटेर लिइने रकम । ३. कुनै कार्य वा बन्दव्यापार आदिबाट हुने घाटा; नोक्सान । ४. दाग ।

बट्टा२— ना॰ [सं॰ वटके केही चीजबीज राख्न हुने काठ, टिन आदिको बिर्को भएको भाँडो; डिब्बा ।

बट्टाई— ना॰ [वर्तके भँगेरोभन्दा सेख ठूलो र केही डल्लो खालको तित्राका रबको, पुच्छर छोटो भएको, खेतका आलीतिर दुलादुलीमा गुँड लगाएर बस्ने एक जातको चरो ।

बट्नेउटो/बट्न्यौटो— ना॰ [बाट्+नेउटो/न्यौटो] तोस्रामा तगाएका बाबियो, पाट आदिको पोया उठाउने काठको साधन ।

बठौरो— वि॰ [बाठो+औरोँ] हे॰ बठ्यौरो ।

बठ्याइँ— ना॰ [बाठो+याइँ] १. बाठो हुनाको भाव वा अवस्था; बाठोपन; चलाकी । २. बाठो बन्न चाहिने बुद्धि वा चातुर्य । ३. चालबाजी ।

बठ्यौरो— वि॰ [बाठो+यौरो] अति बाठो (बालबालिका॰; बठौरो ।

बड्कुँलो— ना॰हे॰ बड्कौँलो ।

बड१— क्रि॰ वि॰ साना केटाकेटीलाई गाली गर्दा वा हप्काउँदा भनिने शब्द ।

बड२— वि॰ [रू बढे १. बढ । २. बडो । ३. बन्धकी खाएका जमिनमा समय–समयमा थपिदिने (मूलधन) । — घर— ना॰ जेठरैती; अर्काको बाँझो जग्गा पहिलोपल्ट आबाद गर्ने रैती । ~ धयेँरो— ना॰ लाम्चा र ठूला पात, सेता फूल र भन्टाका आकारको तर निकै साना फल फल्ने एक जातको रूख; सोही रूखको फल ।

बडप्पन— ना॰ [बडो+पन] १. ठूलो र श्रेष्ठ बन्ने स्वभाव; ठुल्याइँ । २. महत्त्व; गौरव ।

बडबड— ना॰ [प्रा॰] बरबर; बकबक । > बडबडाइ— ना॰ बडबडाउने क्रिया वा प्रक्रिया । बडबडाइनु— अ॰ क्रि॰ बरबराइनु । बडबडाउनु— अ॰ क्रि॰ बडबड गर्नु; बरबराउनु । बडबडाहट— ना॰ बडबडाउने स्थिति, क्रिया वा प्रक्रिया; बरबराहट । बडबडाहा— वि॰ बडबड गर्ने; बरबराहा । बडबडिनु— अ॰ क्रि॰ बडबड गर्ने होइनु; बरबरिनु ।

बडबडे— वि॰ बडबड गर्ने; बरबरे ।

बडबिहीँ— ना॰ [बडो+बिहीँ] ठूला र लाम्चा पात हुने, सेता फूल फुल्ने र झुप्पादार हरिया फल फल्ने एक जातको बोट; त्यसैको फल ।

बडवाग्नि— ना॰ [सं॰] समुद्रभित्र चट्टानमा रहने आगो; वडवानल ।

बडहर— ना॰ [प्रा॰ बड्ढ+फल] १. ठूला र खस्रा पात हुने, नास्पातीका आकारको फल फल्ने र पाक्ता पहेँलो रबको हुने, सलिफाका जस्ता बियाँमा टाँसिएको गुदी हुने र खाँदा अमिलो र गुलियो मिसिएको स्वाद हुने, गाईबस्तुले मन पराएर स्याउला खाने एक जातको रूख । २. त्यसैको फल ।

बडा— वि॰ [बडोको ति॰ ।)] सबैमा ठूला; श्रेष्ठ । — कटुस— ना॰ पन्ध्रदेखि अठार फुटसम्म अग्लो रूख हुने, पात सब्ल्याँटापट्टि चिल्लो र बिब्ल्याँटापट्टि खस्रो हुने, घोगोजस्तो झुप्पो भएर फुल्ने र त्यसैमा फल लाग्ने एक जातको रूख; त्यसैका गेडा । —

काजी— ना॰ नेपाल सरकारको पुरानो सर्वोच्च निजामती दर्जा वा त्यसै दर्जामा रहेका व्यक्ति; सबैभन्दा ठूला काजी । — गुरुज्यू— ना॰ प्रमुख गुरुका पदमा प्रतिष्ठित व्यक्ति; मुख्य राजगुरु । >

बडादमी— ना॰ १. ठूलो प्रतिष्ठा तथा मानमर्यादा भएको व्यक्ति । २. भलादमी; भद्र मानिस । — दसैँ— ना॰ आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि सुरु भई कोजाग्रत पूर्णिमासम्म रहने नेपालीहरूको प्रमुख राष्ट्रिय चाड । — पत्र— ना॰ १. राजाबाट कसैलाई भएको हुकुमको ठाडो कागत; सर्वोपरि राजाज्ञा । २. कुनै अत्यन्त उच्च व्यक्ति वा सङ्गठनबारा दिइएको विशेष महत्त्वपूर्ण आज्ञा वा निर्णयको पत्र । ३. संयुक्त राष्ट्रसङ्घको घोषणापत्र । —

बा/बाबु— ना॰ बाबुका दाजु; जेठाबा । — महाराज— ना॰ श्री ५ महाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहलाई बुझाउने, बाइसी–चौबिसी राज्यअन्तर्गतका धेरै राजा–रजौटा र महाराजलाई बल र बुद्धिमा जितेकाले 'बडा' पदवी थपिएको विशेष आदरसूचक शब्द । —

महाराजाधिराज— ना॰ बडामहाराज; श्री ५ पृथ्वीनारायण शाह । — महारानी— ना॰ १. श्री ५ महाराजाधिराजकी पटमहारानी । २. महाराजाधिराजकी मुख्य महारानी । — हाकिम— ना॰ राणा शासनका समयमा र त्यसपछि पनि केही समय जिल्लाको सर्वोच्च प्रशासक; जिल्लाको सर्वोच्च निजामती अधिकारी (हाल प्रमुख जिल्ला अधिकारी॰ ।

बडिस— ना॰ [अङ्॰] स्वास्नीमानिसले छातीमा लगाउने स्तनकस चोली; अङ्गिया; कञ्चुक ।

बडी— वि॰ [बडो+ई] 'बडो'–को स्त्री रूप; ठूली । — आमा— ना॰ बाबुकी भाउजू; ठूली आमा । बडी गार्ड— ना॰ [अङ्॰] अङ्गरक्षक ।

बडेमा/बडेमान— वि॰ [बडोमो अति ठूलो; बडोमा ।

बडेर— ना॰ बेतलौरीका जस्ता पात, राता फूल र खैरो कन्द हुने एक बूटी वा त्यसैको कालो फल बढेर ।

बडेरो— ना॰ कपुर–कपुर बास्ना आउने तरकारी खान हुने जङ्गली झार ।

बडै— क्रि॰ वि॰ [बड+ऐ] धेरै मात्रामा; चाहेजति; मनाक ।

बडो— वि॰ [प्रा॰ बड्ढो] निकै ठूलो; विशाल । क्रि॰ वि॰ २. खूब; अति । ना॰ ३. कसैलाई उपेक्षापूर्वक हप्काउने किसिम । ४. भलादमी; भद्र मानिस ।

बडोमा— वि॰ साह्रै ठूलो; अजबको; विशाल ।

बड्कुम्लो— ना॰ [सं॰ वटी+कुम्भल] बड्कौँलो; बकौँलो । >

बड्कुम्ल्याइ— ना॰ बड्कुम्ल्याउने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बड्कुम्ल्याइनु— क॰ क्रि॰ बड्कौँल्याइनु । बड्कुम्ल्याउनु— स॰ क्रि॰ बाख्रा आदिले जुत्याउनु; बड्कुम्ला पार्नु ।

बड्कौँलो— ना॰ [रू बकौँलो] भेडा–बाख्राको, मसिना गोली परेको बिष्ठा; बड्कुम्लो; बड्कुँलो । > बड्कौँल्याइ— ना॰ बड्कौँल्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । बड्कौँल्याइनु— क॰ क्रि॰ बड्कौँला निकालिनु; बड्कुम्ल्याइनु । बड्कौँल्याउनु— स॰ क्रि॰ खसी, बाख्रा आदिले बड्कौँला झार्नु; बड्कौँला निकाल्नु ।

बढ्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वर्द्धने १. कुनै वस्तुको आकार, आयतन, परिमाण आदि पहिलेको भन्दा बढ्ता हुनु; वृद्धि हुनु । २. गणना, नापतौल आदिमा अधिक हुनु । ३. मूल्य, अधिकार, योग्यता, सामर्थ्य आदिमा वृद्धि हुनु । ४. धेरै स्थान ढाक्ने वा ओगट्ने हुनु । ५. मदमत्त हुनु; उन्मत्त हुनु; मात्तिनु; टुप्पिनु । ६. अगि सर्नु; लम्कनु । ७. सङ्ग्रालिनु; फैलनु; फिँजिनु । ८. झाँगिनु; गाँजिनु; मौलाउनु । (. फुल्नु; सुनिनु ।

बढ— वि॰ [प्रा॰ बड्ढे १. आवश्यकताभन्दा थप वा भएको भन्दा बढी; बढी; बढ्ता । २. बढेको; धेरै । — करार— ना॰ सरकारी वा गैरसरकारी कार्यसम्पादनका निम्ति लिइने ठेक्कापट्टा, तिरो आदिमा बढी तिर्ने प्रतिज्ञा वा सम्बन्ध । — बन्धकी— ना॰ १. बन्धकी जग्गा लिएबापत बीच–बीचमा थपौती गरिएको रिन । २. भोगबन्धकी दिएकोमा यति समयसम्म निखन्ने छैन भन्ने सर्त राखी लेखिएको लिखत ।

बढवा— ना॰ [बढ+वो १. कुनै वस्तु थोरैबाट धेरै हुने प्रक्रिया । २. कसैलाई सर्काएर वा फुर्काएर माथि पुथ्याउने काम ।

बढाइँ— ना॰ [बढ्+आइँ] १. सामूहिक रूपबाट तोप, बन्दुक आदि पड्काएर हर्षोल्लास मनाउने काम । २. त्यस्तो हर्षोल्लासको उत्सव (हर्ष बढाइँ, लहरे बढाइँ; एकट्ठा बढाइँ इ॰ ।) ।

बढाइ— ना॰ [रू बढ् (+आइ॰] बढ्ने क्रिया वा प्रक्रिया । —

चढाइ— ना॰ १. वास्तविकताभन्दा बढी रूपमा कुनै कुरा प्रस्तुत गरिने क्रिया वा प्रक्रिया । २. उचाल्ने र फुर्क्याउने काम । [ > ] बढाइनु— क॰ क्रि॰ बढ्ने पारिनु; बढ्न लाइनु; वृद्धि गराइनु । बढाउ— ना॰ थोरैबाट धेरै हुने प्रक्रिया; वृद्धि; विस्तार ।

बढाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बढ्ने पार्नु; बढ्न लाउनु; विस्तार वा वृद्धि गराउनु ।

बढाबढ— ना॰ [बढ्+आ+बढ्] १. कुनै ठेक्कापट्टा आदिमा परस्परमा बढी ठेक्का दिन कबुल गर्ने काम । २. धमाधम बढ्ने काम । >

बढाबढी— ना॰ बढाबढ ।

बढार्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ वर्द्धन+नु] क¨चाले वा झाडुले धूलोमूलो, कसिङ्गर आदि साफ गर्नु; खरेटो आदिले फोहोर–मैला ६याँक्ने काम गर्नु । > बढारकुँढार— ना॰ धूलोमूलो, कसिङ्गर आदि क¨चो वा झाडुले सफा गर्ने काम; बढार्ने काम । बढाराइ— ना॰ बढार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । बढारिनु— क॰ क्रि॰ बढार्ने काम गरिनु; क¨चो लगाइनु ।

बढारु१— वि॰ [बढ्+आरु] १. बढ्ने जात वा अवस्थाको; बढ्ने खालको; बढालु । २. जेठो; ठूलो ।

बढारु२— ना॰ [बढार्+उ] १. क¨चो लगाउने काम; बढार्ने काम । २. बढार्ने वस्तु; क¨चो ।

बढालु— वि॰ [बढ्+आलु] १. बढ्ने जात वा अवस्थाको; बढ्ने खालको; बढारु । २. ठूलो भएको; सग्लाएको; सप्रेको ।

बढिनु— अ॰ क्रि॰ [बढ्+इ+नु] बढ्ने होइनु; ठूलो होइनु ।

बढिबढाउ— ना॰ [बढी+बढाउ] १. धमाधम बढ्दै जाने काम वा स्थिति; वृद्धि । २. धन, मान आदि उत्तरोत्तर बढ्दै जाने प्रक्रिया । ३. बढाबढ ।

बढिया— वि॰ [बढ्+इयो १. विशेष गुण भएको; असल; उत्तम; उम्दा । ना॰ २. भलो; कल्याण ।

बढी— वि॰ [बढ्+ई] चाहिनेभन्दा धेरै; बढ्ता; अधिक; थुप्रै ।

बढुवा/बढैया— वि॰ [बढ्+उया/ऐवो १. बढ्ने किसिमको; बढ्ने खालको; सप्रने जातको । ना॰ २. तल्लो पदबाट माथिल्लो पदमा वृद्धि हुने काम; पदोन्नति; प्रमोसन ।

बढेर— ना॰ हे॰ बडेर ।

बढोत्तरी— ना॰ [बढ्+उत्तरी] उत्तरोत्तर वृद्धि हुँदै जाने प्रक्रिया ।

बढौती— ना॰ [बढ्+औती] १. तलब, भत्ता आदि बढेअनुसार थप पाउने रकम । २. बढिबढाउ ।

बढौली— ना॰ [बढ्+औली] काँक्राका अगिल्तिरको ठूलो भाग ।

बढ्ता— वि॰ [बढ्+तो १. बढी; बर्ता । २. कसैसँग नमिल्ने; अर्घेलो; अखानु ।

बढ्ती— ना॰ [बढ्+ती] १. बढ्ने वा बढी हुने काम; वृद्धि; अधिकता । २. बढिबढाउ; बढौती ।

बढ्दो— वि॰ [बढ्+दो] बढिरहेको; बढ्न लागेको; वर्द्धनशील । ~ माल— ना॰ बढिरहेको पाठो–पाठी, बाछो–बाछी, पाडो–पाडी आदि बस्तु ।

बणिक— ना॰ [सं॰] व्यापारी ।

बताइ— ना॰ [रू बताउ (+आइ॰] १. बताउने वा भन्ने क्रिया वा प्रक्रिया । २. बताउने वा बत्ताउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बताइनु— क॰ क्रि॰ १. बताउने काम गरिनु; बयान गराइनु; भनिनु । २. बताउने वा बत्ताउने काम गरिनु; बत्ताइनु ।

बताउ–नु१— स॰ क्रि॰ [सं॰ वार्ता+आउ+नु] १. कुनै कुरो वा खवर भन्नु; बयान गर्नु; कहनु । २. सम्झाउनु; जनाउनु । ३. कुरो खोलेर भन्नु; रहस्य प्रकट गर्नु ।

बताउ–नु२— स॰ क्रि॰ [सं॰ वात+आउ+नु] धानमा मिसिएका पोगटा तथा धान, कोदो, गहुँ आदिमा भएको धूलोमूलो हावामा धारो लाएर वा नाङ्लाले हम्किएर झार्दै उडाउनु; बत्ताउनु ।

बतास— ना॰ [सं॰ वात+आस] १. हावा; वायु; पवन । २. ठूलो हावा; हुरी । ३. पुइँकी । > बतासा— ना॰ मधेसमा पाइने भित्र खोक्रो हुने, चिनीको, एक प्रकारको मिठाई । बतासिनु— अ॰ क्रि॰ १. चलिरहेको बतास सँगसँगै हुर्रिनु; हावाका साथसाथै उड्नु । २. वेगसँग कुद्नु; हानिनु; बत्तिनु । ३. फुलबाट बच्चा पैदा नहुनु । ४. अरूका लैलैमा लाग्नु । बतासिलो— वि॰ चाहिँदो बतास लाग्ने; हावा चल्ने (ठाउँ॰ । बतासी— ना॰ बीचबीचमा ठाडा डन्डी हाली बनाइएको झ्याल ।

बतासी— ना॰ [नेवा॰] घरको छानो अड्याउने पाखातिरको दलिन ।

बतासे— वि॰ [बतास+ए] १. अग्घोर बतास लाग्ने । २. भित्र हावा मात्र भएको; सार वा तथ्य नभएको । ३. हावाले उडाउन सक्ने, हलुङ्गो र पातलो । ४. भाले नलागीकन पारिएको र चल्ला ननिस्कने; निर्जीव (फुल) । ५. फुइँ धेरै झिक्ने वा बकबक गरिरहने; बढ्ता बोल्ने । ६. बाबुको टुङ्गो नलागेको (बालख॰ ।

बतास्याइ— ना॰ [रू बतासि (+याइ॰] बतासिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बतास्याइनु— क॰ क्रि॰ बतासिने पारिनु; बतासिन लाइनु ।

बतास्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बतासिने पार्नु; बतासिन लाउनु ।

बताहा१— वि॰ [सं॰ वात+आहो बताउने वा बत्ताउने खालको; हावाको जोड पुथ्याएर जो भएको धूलोमूलो हटाइएको; बताइएको (धान आदि॰ ।

बताहा२— वि॰ [सं॰ वार्ता+आहो नचाहिँदा कुरा धेरै गर्ने; बतासे । श्र बताही— वि॰ नचाहिँदा कुरा गर्ने; बढ्ता कुरा गर्ने (स्त्री॰ ।

बतिया१— ना॰ [प्रा॰ बत्तिओ बर्खामासमा सापट वा पैँचो लिएको अन्न; त्यस्तो अनाजको सापटी वा पैँचो ।

बतिया२— ना॰ छानो उधारेको पुरानो खर, पराल आदि ।

बतिलो— ना॰ [सं॰ वात+इलो] १. फूल झरिनसकेको फल; फूलसँगैको फल; चिचिलो । २. दूधमुखे बालक ।

बतुरि–नु— अ॰ क्रि॰ [बतुरो+इ+नु] बतुरो हुनुग् नचाहिँदो कुरामा गन्थनिनु; फाँकिनु ।

बतुरे/बतुरो— वि॰ [बतुरो+ऐ, [बात+उरो] धेरै कुरा गर्ने बानी भएको; कुरौटे । स्त्री॰ बतुरी; फतौरी ।

बतौरे/बतौरो— वि॰ [बतौरो+ऐ, [बात+औरो] फतौरो; धेरै कुरा गर्ने; बतुरो । स्त्री॰ बतौरी ।

बत्ता— ना॰ [सं॰ वटे खल, सिलौटो आदिमा औषधी, मसला आदि पिँध्ने पत्थर वा फलामको साधन; लोहोरो; पिस्ता ।

बत्ताइ— ना॰ [रू बत्ताउ (+आइ॰] बत्ताउने क्रिया वा प्रक्रिया । >

बत्ताइनु— क॰ क्रि॰ बत्ताउने काम गरिनु ।

बत्ताउनु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वात+आउ+नु] १. हावाका साथै उडेर जानु; बतासिनु । २. अत्तोपत्तो नहुनु; बेपत्ता हुनु । ३. गएका ठाउँबाट नफर्कनु; गएको गयै हुनु; उताको उतै रहनु । स॰ क्रि॰ ४. हे॰ बताउनु२ ।

बत्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वात+इ+नु] १. वेगले हाँकिनु; वेगले जानु वा उड्नु । २. हावा लागेर पोगटा, भुस, धूलोमूलो आदि उड्ने काम होइनु ।

बत्तिस— ना॰ [सं॰ बात्रिंशत्] १. तीस र दुईको योगबाट बन्ने सङ्ख्या; ३२–को अङ्क । वि॰ २. तीस र दुईका योगसङ्ख्याको । ~ दन्त— ना॰ बत्तीसवटा दाँत; परिपक्वताको चिह्न । ~ दन्ते— वि॰ बत्तीसवटा दाँत हुने; बोलेको कुरा पुग्ने वा पुथ्याउने । ~

पुतला— वि॰ नानाभाँती छलछामका कुरा । ~ पुतली— ना॰ रोचक आख्यान भएको प्राचीन पुस्तक । ~ पुतले— वि॰ बत्तीसपुतला जोड्ने । ~ मुजा— ना॰ उमेर, बल वा श्रमले अनुहार चाउरिएको स्थिति । ~ लक्षण— ना॰ विशिष्ट व्यक्तिहरूका शरीर तथा स्वभावमा हुने भनी प्रसिद्ध बत्तीसवटा शुभ लक्षण । [(१० पßासनमा बस्ता वृत्ताकार आसन हुनु । (२० औँला लामालामा हुनु । (३० औँलाका कापमा छालाविशेष बढ्ता र औँला जोड्दा टम्म मिल्ने हुनु । (४० छाला नरम हुनु र वृद्धावस्थामा पनि युवाको जस्तो श्री हुनु । (५० सात प्रकारले शरीर सुवासित हुनु । (६० हरिणका जस्ता फिला हुनु । (७० गुप्ताङ्गहरू हात्तीका अण्डकोषजस्तै गुप्त रहनु । (८० शरीरको माथिल्लो भाग सिंहको जस्तै सलक्क परेको हुनु । ((॰ शरीरका विभिन्न अङ्ग सुगठित रहनु । (१०) काँध पुष्ट, चौडा र गोल हुनु । (११० पाखुरा राम्ररी फर्कने र तलसम्म पुग्ने हुनु । (१२० पाखुरा लामा हुनु । (१३० सम्पूर्ण शरीर तेजोमय वृत्तले युक्त हुनु । (१४० शङ्खसमान घाँटी हुनु । (१५० सोझो र सिंहको जस्तो चिउँडो हुनु । (१६० बत्तीस दाँत हुनु । (१७० उज्ज्वल र छिद्र नभएका दन्तपङ्क्ति हुनु । (१८० स्वच्छ र परस्परमा मिलेका दाँत हुनु । (१९॰ बङ्गरा स्वच्छ र सुन्दर हुनु (२०) जिब्रो लामो हुनु । (२१० विभिन्न सूक्ष्मातिसूक्ष्म स्वाद लिने शक्ति हुनु । (२२० भँगेराको जस्तो स्वर हुनु । (२३० ब्रह्माको जस्तो मौलिक र ज्ञानपूर्ण वाणी हुनु । (२४० आँखीभौँ साँढेका जस्ता र नीलकमलका रबका हुनु । (२५० दुई आँखीभौँका बीच कोमल रोमरेखा हुनु । (२६० पगरीजस्तो मिलेको र राम्रो कपाल हुनु । (२७० शुद्ध सुनजस्तो प्रदीप्त शरीर हुनु । (२८० प्रबल व्यक्तित्व हुनु । (२९॰ शरीरमा धेरै र परस्पर टाँसिएका नरम र दाहिनेतिर घुमेका रौँ हुनु । (३०) नीलमणिजस्तो कालो र टल्कने केश हुनु । (३१० न्यग्रोध परिमण्डल हुनु र (३२० विष्णुको जस्तो दृढ स्वभाव हुनु ] ~ लच्छिन— ना॰ बत्तीस–लक्षण । > बत्तिसा— ना॰ १. बत्तीस प्रकारका जडीबुटी, मसला आदि मिलाएर बनाइएको, सुत्केरीलाई खुवाइने एक पौष्टिक औषधी । वि॰ २. धेरै किसिमका कुरा गर्न जान्ने; छत्तीसा; बित्पाते । बत्तिसी— ना॰ बत्तीसवटा वस्तुको समूह, जस्तो— सिंहासन–बत्तीसी (एक पुस्तकको नाउँ॰ ।

बत्तिसे— वि॰ १. बत्तीस वर्षको उमेर भएको । २. बत्तीस दन्त हुने ३. बत्तीस लच्छिनले युक्त । ४. बत्तीसपुतले । बत्तिसौँ— वि॰ गणनाका क्रमले बत्तीस सङ्ख्यामा परेको; बत्तीसचाहिँ सङ्ख्याको ।

बत्ती— ना॰ [सं॰ वर्तिको १. घिउ–तेलमा भिजाएर बाल्नका निम्ति पिउरी कातेर वा धागो दोब्य्राएर बनाइएको सलेदो । २. लालटिन, लम्फा, कुपी आदिको सलेदो वा फित्ता । ३. दियो; दीप । ४. चिराक; मसाल । ५. बिजुली, मैनबत्ती, लालटिन आदि प्रकाश उत्पन्न गर्ने साधन । ६. बाँस फोरेर बनाइएको पातलो चिरो; भाटो (मैथि॰) । ~ चिरा— ना॰ चिरफारका काममा प्रयोग गरिने ज्यादै पातलो एक जातको कपडा ।

बत्तीस— ना॰ हे॰ बत्तिस । > बत्तीसा— ना॰ हे॰ बत्तिसा । बत्तीसी— ना॰ हे॰ बत्तिसी । बत्तीसे— वि॰ हे॰ बत्तिसे । बत्तीसौँ— वि॰ हे॰ बत्तिसौँ ।

बत्तु— ना॰ [रू कलाबत्तु] धागामा बेरिएको सुन, चाँदी आदिको मसिनु तार; धागामा बेरिएको एक किसिमको जरी ।

बथन— ना॰ थेगो; रहनी ।

बथान्–नु— अ॰ क्रि॰ [बथान+नु] १. पर्खेर बस्नु; ढुक्नु; प्रतीक्षा गर्नु । २. बथानमा मिलेर जानका निम्ति पर्खनु; साथी कुर्नु ।

बथान— ना॰ [सं॰ अवस्थाने पशु वा पक्षीहरूको समूह; हाँच; बगाल; फौज । > बथानाइ— ना॰ बथान्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बथानिनु— अ॰ क्रि॰ पर्खेर बसिनु; प्रतीक्षा गरिनु; बथान्ने काम गरिनु ।

बथुवा— ना॰ [सं॰ वास्तुके बेथेको साग ।

बथ्याहा— वि॰ [बाथ+याहो बाथको रोग भएको; वात रोगले पीडित ।

बद— ना॰ [फा॰] १. खराब । २. कुनै शब्दका अगाडि लागेर खरावी वा भ्रष्टताको अर्थ बुझाउने एक विशेषणवाची शब्द

(जस्तै— बदचलन, बदमास, बदनाम इ॰) । — ख्वाइँ/ख्वाही— ना॰ अर्काको निन्दा वा अहित हुने कुरा; बदनामी; चियोचर्चो । — चलन— वि॰ खराब चालचलन वा आचरण भएको; दुराचारी; दुश्चरित्र । — नाम— वि॰ सबैबारा ललकारिएको वा निन्दा गरिएको; कुख्यात । — नामी— ना॰ बदख्वाइँ; निन्दा; अपर्कीर्ति; कुख्याति । — नियत— वि॰ १. नियत खराब भएको; स्वार्थ तथा नीच विचारबाट अरूलाई धोका दिने वा बहकाउने मनसाय भएको; बेइमान; धोकेबाज । २. जानाजानी कर्तव्य वा करारसम्बन्धी दायित्व पूरा नगर्ने; दुराचारी; दुष्ट । — नियती— ना॰ बदनियत हुनाको भाव वा अवस्था; बेइमानी; धोकेबाजी । — मास— वि॰ १. खराब कामबाट जीवननिर्वाह गर्ने; दुष्कर्मी । २. खराब चाल–चलन वा आचारविचारको; दुराचारी । ३. दुष्ट; दुश्चरित्र । — मासी— ना॰ १. बदमासको काम; दुष्कर्म; दुराचार । २. दुष्टता; दुर्वृत्ति; दुर्व्यसन । ३. व्यभिचार; दुश्चरित्रता ।

बदर— वि॰ [फा॰] १. सदर वा साँचो नठहरिएको; सदर नभएको; अस्वीकृत । २. कानुनी रूपमा कुनै प्रभाव नभएको वा रहन– मिल्न नआएको । ३. स्रेस्तामा सदरको उल्टो; खारिज; खारेज ।

बदरिका— ना॰ [सं॰] १. गङ्गाको उद्गमस्थान तथा छेउछाउको क्षेत्र । २. बयरको रूख वा त्यसको फल । > बदरिकाश्रम— ना॰ उत्तर भारतमा रहेको एक सुप्रसिद्ध हिन्दू तीर्थस्थल; चार धाममध्येको एक धाम ।

बदरीनाथ/बदरीनारायण— ना॰ [सं॰] १. बदरिकाश्रम नामको तीर्थ । २. बदरिकाश्रममा रहेका नारायणको मूर्ति ।

बदल्–नु— स॰ क्रि॰ [बदल+नु] १. एक थोकका सट्टामा अर्को थोक राख्नु; साटफेर गर्नु । २. कुनै काम एक ठाउँबाट अर्का ठाउँमा सार्नु; हेरफेर गर्नु; परिवर्तन गर्नु । ३. कुनै वस्तु यताको उता र उताको यता गर्नु; अदलबदल गर्नु । ४. उल्टाउनु ।

बदल— ना॰ [अ॰] १. बदल्ने वा बदलिने काम; हेरफेर; परिवर्तन

(जस्तो— अदलबदल; फेरबदल) । २. बोतल ।

बदला— ना॰ [अ॰ बदले १. एक वस्तुका सट्टामा अर्को वस्तु दिने काम; बदला–बदली; सट्टाभर्ना; क्षतिपूर्ति । २. सट्टापट्टा; साटफेर । ३. एक वस्तुका सट्टामा लिइएको अर्को वस्तु; हर्जानामा दिइएको माल वा रकम । ४. कसैले गरेका असल वा खराब कामका उत्तरमा अर्काले गर्ने त्यस्तै काम; प्रतिकार ।

बदलाइ— ना॰ [रू बदल् (+आइ॰] बदल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बदलाइनु— क॰ क्रि॰ बदल्न लाइनु; बदल्ने पारिनु । बदलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बदल्न लाउनु; बदल्ने पार्नु । बदलिँदो— वि॰ बदलिन लागेको; बदलिनै आँटेको । बदलिनु— अ॰ क्रि॰ १. अदलबदल हुनु; हेरफेर हुनु । २. एक थोकको अर्को थोक हुनु; साटफेर हुनु । ३. उल्टापाल्टी हुनु; उल्टिनु । ४. हेरफेर होइनु ।

बदली१— ना॰ [बादल+ई] फिँजिएर आकाश ढाकी बसेको बादल; हुस्से; घटा; घाम नलागेको स्थिति ।

बदली२— ना॰ [बदल+ई] १. बदल्ने काम; हेरफेर गर्ने काम; परिवर्तन । २. साटफेर; सट्टापट्टा ।

बदाम— ना॰ [फा॰ बादामे १. जरामा कोसाका रूपमा फल्ने, रातो पत्रले बेरिएको, सेतो दिउला हुने एक जातको फल; चिनियाँबदाम; बदम । २. आरुका बियाँका आकारको, दिउल स्वादिष्ट हुने र मसलाको रूपमा प्रयोग गरिने एक जातको फल; कागजी बदाम । > बदामी— ना॰ १. सेतो, पहेँलो, रातो र खैरो भाव मिसिएको रब । वि॰ २. बदामको जस्तो रङ्गको ।

बदामे— ना॰ वि॰ बदामी ।

बदी१— ना॰ [सं॰ बहुल–ब, दिन–दि = बदि] १. चान्द्रमासमा हुने कृष्ण पक्ष । २. बहुल पक्ष (कृष्णपक्ष॰ र दिनको छोटो रूप ।

बदी२— ना॰ [फा॰] १. खराबी; कमसलपना । २. पाप; दुराचार । विप॰ नेकी ।

बद्ध— वि॰ [सं॰] १. बाँधिएको; कसिएको । २. सांसारिक बन्धनमा परेको । ३. नियमित; निर्धारित । — कोष्ठ— वि॰ कब्जियत भएको; कोष्ठबद्धताको रोग लागेको । — परिकर— वि॰ कुनै काम गर्न तम्सिएको वा जुरमुराएको; कम्मर कसेको । — प्रतिज्ञ— वि॰ प्रतिज्ञा गरेको; वचनबद्ध भएको । — मुष्टि— वि॰ साथ्हो मुठी भएको; दिन नसक्ने; लोभी । — मूल— वि॰ दृढ रहेको; अटल; स्थिर । — राग— वि॰ अनुरक्त; आसक्त । ~ रूपिम— ना॰ स्वतन्त्र रूपले प्रयोग हुन नसक्ने र मूल रूपमा गाँसिएर मात्र प्रयोग हुने पूर्वसर्ग, परसर्ग आदि रूपखण्ड । — वैर— ना॰ मनमा रहेको इबी; पुरानो रिस । > बद्धाञ्जलि— वि॰ कसैलाई सम्मान गर्न हात जोडेको; जम्लाहात गरेको । बद्धानुराग— वि॰ प्रेममा फसेको; अनुरक्त; आसक्त ।

बद्री— ना॰ [सं॰ बदरी] बदरिका । — धाम— ना॰ भारतको उत्तरखण्डमा रहेको एक प्रसिद्ध हिन्दू तीर्थस्थल; चार धाममध्ये एक धाम । — नाथ— ना॰ बदरीनाथ; शिव ।

बद्ल–नु— स॰ क्रि॰ [बदल्+नु] १. एक वस्तुका सट्टामा अर्को वस्तु राख्नु; साटफेर हुनु; बदल्नु । २. कामकुरोको हेरफेर हुनु; परिवर्तन हुनु । ३. उल्टनु । > बद्लाइ— ना॰ बद्लने क्रिया वा प्रक्रिया । बद्लाइनु— क॰ क्रि॰ बद्लने पारिनु; बद्लन लाइनु ।

बद्लाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बदल्न लगाउनु; बदल्ने पार्नु । बद्लिनु— स॰ क्रि॰ बद्लनु । बद्ल्याइ— ना॰ बद्लिने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बधाई— ना॰ [सं॰ वर्द्धने १. आ६ना इष्टमित्र वा साथीहरूको कुनै सफलतामा प्रकट गरिने हर्षोद्गार । २. साधुवाद; धन्यवाद; स्यावासी । ३. प्रशंसा; तारिफ ।

बधिक— वि॰ [सं॰ बधके ज्यान मार्ने; हत्यारो ।

बधिर— वि॰ [सं॰] बहिरो । — ता— ना॰ बहिरोपना ।

बधू— ना॰ [सं॰ वधू] १. नवविवाहिता स्त्री; बेहुली; दुलही । २. पत्नी; भार्या । ३. बुहारी ।

बन्–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ वणणो १. कुनै विषय वा वस्तु निर्मित हुनु; बनिबनाउ हुनु; तयार हुनु; रचिनु । २. पुरानो वस्तुको नवीकरण हुनु; मर्मत हुनु; जीर्णोद्धार हुनु । ३. पद, मर्यादा, अधिकार, स्थिति आदिमा उँभो लाग्नु; सप्रनु; उन्नति हुनु । ४. काम सिद्ध हुनु; कार्यसिद्धि हुनु । ५. बढी योग्य वा गम्भीर भाव देखाउनु; बुज्रुक्याइँ देखाउनु । ६. धनसम्पत्ति कमाएर स्थिति सुध्रनु ।

बन— ना॰ [सं॰ वने जङ्गल; हे॰ वन । ~ अदुवा— ना॰ डाँठबाटै पात निस्कने, कालो कन्द हुने एक जातको अदुवा । ~ कपास— ना॰ पाँचकुने पात हुने, पहेँला फूल फुल्ने, सेतो भुवादार फल फल्ने रूख वा त्यसै रूखका फलको कपास । ~ कपुर— ना॰ कङ्कोल । — कर— ना॰ १. बाँदर । वि॰ २. असभ्य; जङ्गली । ~ करेलो— ना॰ फर्सीका छाँटका पात, सेता ठूला फूल, नरम, काँडेदार, रातो, लाम्चो फल र ठूलो कन्द हुने एक जातको लहरो; सोही लहराको फल; झुसेकरेलो । ~ कर्कलो— ना॰ बनैया कर्कलो; जलुको । — कस— ना॰ १. बाबियो । २. जङ्गली घाँसपात ल्याउँदा तिर्नुपर्ने सरकारी रकम । ~ काने— ना॰ साधारण किसिमका डिम्बाकार पात हुने, नीला, साना पातको फेदमा छोपिएका फूल फुल्ने एक जातको भुईँझार । ~ कुकुर— ना॰ जीउको रङ्ग खैरो–खैरो, टाउको कालो र पुच्छरको टुप्पो सेतै हुने, जङ्गलमा बस्ने कुकुर । ~ कुखुरो— ना॰ वनमा हुने वा पाइने कुखुरो; वनकुक्कुट; लुइँचे । ~ केँवरा— ना॰ जङ्गली केँवराको फूल । ~ केरा— ना॰ वनमा हुने, काङ्गियो नछुट्टिई एकै घरीमा लहरै लाग्ने र गुदीभित्र काला गेडा हुने एक जातको केरा । ~ केराउ— ना॰ चिस्यान परेका खेतहुँदो उम्रने, मसिना कोसा र कोसाभित्र तिलका गेडाजत्रा गेडा हुने एक किसिमको बोट वा त्यसैका कोसा । > बनको— ना॰ १. प्रायः धामीझाँक्रीले देवताको रूपमा मान्ने र पूजाआजा, धूपधुवाँर गरिने एक देवता,

जस्तै— वनको लाग्नु (मूर्च्छा पर्ने, विचेत हुने वा मुटु खाने रोग लाग्नु॰; बनको कराउनु; -लाटोकोसेरो कराउनु इ॰_; बुडेनी । ~

कोदो— ना॰ जङ्गलमा हुने एक जातको कोदो; चौँरेकोदो; पाङ्दुर । ~ गधा— ना॰ बनमा हुने, राघेपाटे रबको एक जातको गधा । —

गजुवा— वि॰ कसैलाई नटेर्ने; साँढा । ~ गहत— ना॰ गहतकै छाँटका पात हुने, हरियो लामो धोगे झारको जस्तो फूल फुल्ने, झुप्पादार कोसा फल्ने एक जातको लहरो; सोही कोसाभित्रको गेडा वा अन्न । ~ गुइँठा— ना॰ वनमा गाईले गोब्य्राएर सुकेको गोबर; पकला । ~ गोभी— ना॰ गाईजिभ्रे झार । ~ गोस्वारा— ना॰ राणाकालीन समयमा खडा गरिएको, नेपाल अधिराज्यको वनजङ्गलसम्बन्धी काम–कुरो गर्ने वा हेर्ने अड्डा । ~ घाले— ना॰ बेसारका जस्ता ठूला पात हुने, हरिया घोगामा फूल फुल्ने एक जातको बोट वा त्यसैको जरामा फल्ने कन्द । ~ चम्सुर— ना॰ जङ्गलमा वा सिमसारमा हुने एक खालको चम्सुर; जङ्गली चम्सुर । ~ चरी— ना॰ १. वनको चरो; वनचरोको सानो रूप । २. गाउँघरमा बस्ने सीधा मानिस । ~ चरुवा— ना॰ १. बनमा चर्ने पशु । वि॰ २. बनमा चर्ने । ३. बन–बन डुलेर हिँड्ने । ४. बनमा घाँसपात, दाउरा आदि ल्याउने काममा जाने (व्यक्ति॰ । ~ चुवा— ना॰ लामालामा पात हुने, वस्तुलाई घाँस खुवाइने एक जातको चुवा । ~ जाँच— ना॰ बनसम्बन्धी काम गर्ने अड्डा । ~ जाँचे— ना॰ बनको रेखदेख गर्ने कर्मचारी । ~ जिरो— ना॰ जङ्गली जीरो । ~ झाँक्री— ना॰ १. हिमाली भेकमा रहने, ठूला मनुष्यका आकारको हुने एक प्रसिद्ध प्राणी । २. यती; हिममानव । ३. जङ्गलभित्रका खोल्साखाल्सीमा डुली हिँड्ने प्राणी । (यसले खोट नलागेका मान्छेलाई सुटुक्क लगेर झाँक्री विद्या सिकाएर केही दिनमा फेरि आ६नै ठाउँमा ल्याइदिन्छ भन्ने लोकविश्वास छ॰ । ४. धामीले देउता बस्ता सेउलीका रूपमा व्यवहार गर्ने मसलाका जस्ता तर काला–काला पात हुने एक जातको रूख । — टारी— खजुरको बोटजस्तो सलक्क अग्लो, लामालामा हरिया पात हुने, सल्लाका रूखमा झैँ गुच्छादार फूल फुल्ने र फल लाग्ने शोभा वृक्ष । ~ डढेलो— ना॰ बनमा लागेको डढेलो वा आगो । ~ डुन्डु— ना॰ प्याजी रबगो फूल फुल्ने जङ्गली डुन्डु साग । ~ ढाडे— ना॰ बन पसेको ढाडे वा भाले बिरालो; घरको बिरालोभन्दा ठूलो र डरलाग्दो बिरालो । ~ तरुल— ना॰ घरतरुलकै जस्ता तर साना तथा पानका आकारका पात हुने, सेतो, खैरो, रातो आदि कन्द हुने एक जातको तरुल । ~ तोरियाँ— ना॰ १. बाटुला किसिमका पात, पहेँलो फूल र झुसे करेलाका जस्ता फल हुने एक जातको लहरो । २. त्यसैको फल; बनघिरौँलो । ~ धान्य— ना॰ जङ्गली अन्न । ~ दूधे— ना॰ मूलाका छाँटका ससाना पात हुने टुप्पामा सिउरजस्तो भएर पहेँला फूल फुल्ने एक जातको बुटी । ~ देउ/द्यौ— ना॰ वनदेवता । ~ नालु— ना॰ ठाडा रौँ भएको, पाँचसात कुना परेका लामा भेट्ना हुने, कपासको जस्तो पात भएको, पहेँला ठूला फूल हुने एक जातको बलियो बोट । ~ नुनढिकी— ना॰ बढ्ता नुनिलो हुने एक जातको झार । ~ पवै— ना॰ एक जातको जङ्गली पवै; वनउपोदकी । ~ पाला— ना॰ बन–बनमा गोठ राखेर पालिने गरिएको भेडाको एक जात । ~ पाले— ना॰ वनजङ्गलको रेखदेख वा हेरविचार गर्ने कर्मचारी; बनजाँचके । ~ पिप्ला— ना॰ जङ्गलमा हुने पिप्ला । ~ पैदावार— ना॰ वन–जङ्गलका सबै जात र किसिमका रूख, काठपात, काठका बोक्रा, खोटा, बाँस, बाबियो आदि र चौपाया जनावरहरूको समूह । ~ पैयुँ— ना॰ पैयूँको भन्दा अलि सानो बोट हुने, वनमा पाइने एक थरी पैयूँ । ~ बनेलो— ना॰ बन र बनमा हुने वस्तु । — वास— ना॰ बनको वास हुने स्थिति; वनकै रासोबासो; वनवास । — बासी— ना॰ १. दाँती परेका साधारण डल्ला परेका पात हुने, हरियो फूल फुल्ने, सानो भेट्नु भएको अनि फलमा पातलो पर्दाजस्तो उनिएको हुने, एक जातको रूख चढ्ने लहरो । २. वनवासी । ~ बिमिरो— ना॰ बनमा हुने एक जातको बिमिरो । ~ बिरालो— ना॰ बिरालाका जातको बनमा हुने प्राणी; जङ्गली बिरालो । ~ बेथे— ना॰ पालुङ्गाका आकारका ससाना पात, सेता फूल तथा मसिना गेडा हुने जङ्गली बेथे । ~ बेली— ना॰ लहरामा फुल्ने, बास्नादार एक प्रकारको सेतो फूल । ~ भँगेरो— ना॰ टाउको र ढाड रातो, भुँडी सेतो र बाँकी भाग खैरो हुने, जुङ्गलमा रहने एक जातको भँगेरो । ~ भतेर— ना॰ घरदेखि बाहिर नदीको तीर, रमाइलो बन आदिमा गएर गरिएको भतेर वा भोज; बनभात । ~ भात— ना॰ १. बनजङ्ल वा त्यस्तै रमाइला ठाउँमा गएर पकाई खाइने भात । २. कात्तिक महिनामा विशेषतः अमलाका रूखमुनि पकाएर खाइने भात । ~ मान्छे— ना॰ १. वनको मान्छे; मानवजस्तो देखिने वानर । २. नर–वानरगणमध्ये एक । — मारा— ना॰ दुधिलाका जस्ता पात हुने, फैलिँदै जाने र फैलिँदै जाँदा ससाना झारबुटा, बालीबिरुवा आदि नाश गर्ने एक जातको बुटो; तीतेझार । ~ मास— ना॰ फेदतिर डल्ला र टुप्पातिर चुच्चा परेका तीनोटा संयुक्त पात हुने र कोसामा फल लाग्ने, आयुर्वेदमा शुक्रवर्द्धक तथा बलवर्द्धक भनी बताइएको एक जातको लहरो; त्यसैका गेडा; माषपर्णी । ~ मुगी— ना॰ मुगीकै जस्ता र केही ठूला पात, कोसा र फूल हुने एक जातको लहरो; त्यसैका गेडा; मुद्गपर्णी । ~ मुला— ना॰ मूलाकै जस्ता ठूला र लामा पात, लाम्चा, ठूला र प्याजी रबका फूल हुने एक जातको मूला; गोठाले मूला; रावन्ने मूला । ~ मेथी— ना॰ पहेँलो फूल फुल्ने एक जातको जङ्गली मेथी । — राज— ना॰ सिंह । ~ लसुन— ना॰ लसुनका जस्तै तरवारका आकारका चार–छवटा पात हुने, गुलाफी फूल फुल्ने एक बुटी वा त्यसैको पोटी । ~ साङ्लो— ना॰ घर–साङ्लोभन्दा ठूलो र सुर्तीको जस्तो रब हुने एक किसिमको साङ्लो । ~ सिलाम— ना॰ जङ्गलमा पाइने एक जातको सिलाम; जङ्गली सिलाम । ~ सुन्तला— ना॰ सुन्तलाकै जस्ता अलिक साना पात र निकै साना फल हुने, सुन्तलाको जस्तो त्यति राम्ररी केस्रा नछुट्टिने, स्वाद पनि सुन्तला–सुन्तलाको जस्तो तर केही अमिलो हुने एक जातको जङ्गली सुन्तला । ~

सुप— ना॰ सेता फूल फुल्ने एक प्रकारको जङ्गली सुप । ~

हलेदो— ना॰ लामालामा पात हुने, तहैतह परेका राता फूल फुल्ने र अदुवाको जस्तो कन्द हुने एक जातको जङ्गली हलेदो; वनहरिद्रा ।

बनाइ— ना॰ [रू बन् (+आइ॰] बन्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बनाइनु— क॰ क्रि॰ १. बन्न लगाइनु; बनिबनाउ पारिनु । बनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. बनिबनाउ पार्नु; रचना गर्नु; निर्माण गर्नु । २. मर्मत गर्नु; जीर्णोद्धार गर्नु । ३. तुल्याउनु; तयार पार्नु । ४. कसैलाई सामान्य अवस्थाबाट विशेष अवस्थामा पुथ्याउने काम गर्नु । स॰ क्रि॰ ५. कल्पना गर्नु; अजमाउनु । ६. पद, मर्यादा, मान, स्थिति आदिमा उँभो लगाउनु; उन्नत पार्नु ।

बनात— ना॰ [बनावटे अरू कपडाभन्दा भिन्नै किसिमको, भिन्नै बाना र बुनोट भएको, बाक्लो खालको ऊनी कपडा; बराँत ।

बनारस— ना॰ [सं॰ वाराणसी] काशी; वाराणसी ।

बनारसी— वि॰ [बनारस+ई] १. बनारसमा हुने, बन्ने वा पाइने । २. बनारससम्बन्धी; बनारसको । ~ सारी— ना॰ बनारसमा तयार गरिने एक प्रकारको प्रसिद्ध सारी । ~ बाबु— ना॰ सोखिन व्यक्ति ।

बनावट— ना॰ [बन्+आवट] १. बनाउने काम वा कला; बनोट; रचना; निर्माण । २. देखावटी ढाँचा; ढोँग; आडम्बर । ३. बान्की; बनोट । > बनावटी— वि॰ १. कृत्रिम रूपको; देखावटी; नक्कली (चरित्र, चाल, स्वभाव इ॰) । २. ढोँगी; आडम्बरी । ३. कृत्रिम रूपबाट बनाइएको (चीजबीज॰ ।

बनिबनाउ— वि॰ [बन्+य+बनाउ] १. बनेर तयार भएको; राम्ररी बनिसकेको; पूर्णतः सम्पन्न भएको । २. ठीकठाक पारिएको; तम्तयार भएको । ना॰ ३. बढिबढाउ; उन्नति; प्रगति ।

बनियाँ— ना॰ [सं॰ वणिक्] १. पसल थापेर बसेको व्यक्ति; पसले; व्यापारी । २. व्यापार गर्ने एक जाति । ३. व्यापारिक मनोवृत्ति भएको व्यक्ति । ~ जाति— ना॰ व्यापार गरेर जीवननिर्वाह गर्ने एक जाति ।

बनियार— ना॰ बनी लिएर अर्काका मेलापातको काम गर्ने व्यक्ति; बनीमा काम गर्ने मानिस; खेतालो; मजदुर; जन । > बनियारी— ना॰ बनियारको काम; ज्यालादारी ।

बनी— ना॰ [बन+ई] १. सानो वन; वन । [अह्नवी] २. अर्काको काम गरिदिएबापत पाइने पारिश्रमिक वा ज्याला; मजदुरी । —

बास— ना॰ १. जङ्गलको बास; वनवास (प्रायः कथ्य प्रयोग तथा लोकगीतमा) । २. आफूसँग भएको चलअचल सम्पत्ति जुवा खेलेर वा साहू लागेर सबै रित्त्याएपछि बसेको ठाउँ छाडेर अन्यत्र जाने काम वा अवस्था । — बुतो— ना॰ बनी लिएर गरिने काम; ज्याला वा पारिश्रमिक लिने गरी गरिएको अर्काका मेलापातको काम ।

बनुवा— वि॰ [बन्+उवो बनको, जङ्गली; बनैया ।

बनेल— ना॰ [बन+एल] सुँगुरका जातको तर विशेष मोटो र कसिलो देखिने जङ्गली प्राणी; जङ्गली सुँगुर; बँदेल; वराह ।

बनेली— ना॰ [बन+एली] १. सानो बन; बुटाबुटी मात्र भएको सानो जङ्गल; पोथ्रे बन । २. बनको शोभा; बनमा रहेको रमाइलो । वि॰ ३. वनमा पाइने वा हुने; बनसम्बन्धी; वनको ।

बनैया१— वि॰ [बन्+ऐयो बनेको; निर्मित; तयार भएको ।

बनैया२— वि॰ [बन+ऐयो बनको; बनसम्बन्धी; जङ्गली । ~ पशु— ना॰ बनमा रहने जन्तु; बनको जनावर ।

बनोट/बनौट— ना॰ [बन्+ओट/औट] बनावट ।

बनौटो— ना॰ [बनाउ+औटो] बटेर्नु; बट्न्यौटो ।

बन्चरे— वि॰ [बन्चरो+ए] बन्चरोजस्तो । ~ ढोग— ना॰ बन्चरो उजाएजस्तो गरी मन नलागीनलागी गरिने ढोग ।

बन्चरो— ना॰ [सं॰ वनेचरे रूख ढाल्ने, गिँड्ने र दाउरा आदि चिर्ने काममा उपयोग गरिने, बिँड हालिने पासातिर मोटो र धारतिर पातलो भएको एक किसिमको हतियार; परशु; फर्सा । श्र बन्चथ्याइ— ना॰ बन्चथ्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । बन्चथ्याइनु— क॰ क्रि॰ बन्चथ्याउने काम गरिनु; बन्चराले हिर्काइनु ।

बन्चथ्याउनु— स॰ क्रि॰ १. मन नपरीनपरीकन ढोग्नु; करबलले ढोग्नु; टस्क्याउनु । २. मन नपरेका व्यक्तिलाई हातले काटेको जस्तो गरी देखाउनु; धारिउँ हात पार्नु; धारे हात लाउनु ।

बन्जर/बन्जार— ना॰ [सं॰ बन्ध्ये १. नुनिलो माटो भएको जमिन । २. केही पनि नउम्रने जमिन; ऊसर भूमि ।

बन्जारा/बन्जारो— ना॰ [सं॰ वणिज्] १. घोडामा, गोरुमा, गधामा वा आ६नै काँधमा मालताल बोकाएर वा बोकेर घुमीघुमी व्यापार गर्ने व्यक्ति; धोक्रे व्यापारी । २. एउटा थर ।

बन्डल— ना॰ [अङ्॰] कुनै वस्तु, कागत, कपडा, बोरा आदिमा पारिएको पोको; पुलिन्दा ।

बन्डा— ना॰ [बाँड्+ओ १. कुनै वस्तु, जग्गाजमिन, धनसम्पत्ति आदि एक–अर्कामा बाँड्ने काम; बराबरी हिस्सा पार्ने वा भाग लगाउने काम । २. अंश; भाग; हिस्सा । — चुन्डा— ना॰ कुनै वस्तु वा अन्य सम्पत्ति सबैलाई बराबर हुने गरी बाँड्ने काम; चुँडेर भए पनि सबैमा समान रूपले भाग लगाउने कार्य । ~ पत्र— ना॰ एकाघरमा बसेका अंसियार दाजुभाइहरूमा चलअचल सम्पत्ति एवं धनमाल, साहू–आसामी आदिको भागबन्डा गरेर रीतपूर्वक लेखिएको कागत; अंशबन्डाको लिखत ।

बन्द— वि॰ [फा॰] १. चारैतिरबाट थुनिएको वा रोकिएको । २. बिर्को लगाएको; ढाकिएको; छोपिएको । ३. थुनामा परेको; बन्धनमा परेको; बाँधिएको । ना॰ ४. रोकावट; रोकटोक; छेकथुन; मनाही । ५. कागतको आधा ताउ; आधा ताउ कागत । ६. कुनै काम वा कुरो नहुने स्थिति । ~ इजलास— ना॰ न्यायाधीशहरू मात्र रही चलाइएको इजलास । — कोपी/कोबी/गोभी— बन्दाकोपी; बन्दागोभी । — नासा— ना॰ नाकको प्वाल थुनिएको अवस्था; थुनिएको नाक । बन्द बेपार— ना॰ [सं॰ वन्द्र+व्यापार] १. भइरहेको वा सप्रेको बेपार । २. व्यापार ।

बन्दर१— ना॰ [सं॰ वानरे बाँदर; वानर ।

बन्दर२— ना॰ [फा॰] जहाजी घाट; बन्दरगाह । — गाह— ना॰ पानीजहाज अडिने समुद्रकिनारको घाट; पानीजहाजको स्टेसन । बन्दर घुर्की— ना॰ [बन्दर+घुर्की] अरूलाई घुर्क्याउन एवं तर्साउनका निम्ति मात्र देखाइने धम्की; देखावटी धम्की; बनावटी घुर्की । बन्द सवाल— ना॰ [बन्द+सवाल] १. वादी वा प्रतिवादीका साक्षीहरू मुद्दा परेका अड्डाबाट टाढा भएमा निजहरूले देखे–जाने–थाहा पाएको कुरा सोधनी गर्न देखिएसम्मको सवाल उतारी ती साक्षी भएका जिल्लाका अदालतलाई बकपत्र गरी पठाइदिनू भनी पठाइने सवाल लेखिएको कागज । २. त्यसरी लिखित प्रश्नावली पठाई बकाएका साक्षी वा व्यक्तिको बकपत्र ।

बन्दा१— ना॰ [सं॰ बद्धे १. कागत गाँसिएको ठाउँ । २. बन्दकोपी; बन्दागोभी । ~ कोपी/कोबी/गोभी— ना॰ फूलगोभीका जस्ता बाक्ला, ठूला र हरिया पात हुने, टुप्पामा कलिला र पहेँल्चा पात गुजुल्टिएर गाँठो पर्ने, तर्कारी खाइने एक जातको वनस्पति; बन्दकोपी ।

बन्दा२— ना॰ [हि॰] सेवक, दास ।

बन्दाबन्दी— ना॰ [बन्द+आ+बन्द+ई] १. झ्यालढोका, बाटोघाटो आदि सबै बन्द हुने काम । वि॰ २. पूरा मात्रामा बन्द भएको; सबैतिर थुनिएको । बन्दा रोग— ना॰ [बन्दा+रोग] बोटबिरुवामा लाग्ने एक प्रकारको रोग ।

बन्दी१— ना॰ [सं॰ बन्धी] स्त्री–जातिले शिरमा लगाउने एक वा अनेक लहर हुने र निधारमा जडाउको झुप्पो हुने एक प्रकारको सुनको गहना; शिरबन्दी ।

बन्दी२— ना॰ [बन्द+ई] नाम शब्दका पछि लागेर बन्द गरिएको, आधारमा, क्रममा आदि अर्थ बुझाउने शब्द । (जस्तै— बोराबन्दी, खामबन्दी, रैबन्दी, वर्षबन्दी इ॰) ।

बन्दी३— ना॰ [सं॰] १. राजाहरूको स्तुतिगान गर्ने व्यक्ति; चारण; भाट । २. झ्यालखानामा थुना परेको व्यक्ति; थुनुवा; कैदी । — खान/खाना— ना॰ थुनुवालाई राख्ने घर; झ्यालखान; कैदखाना । ~ खाम— ना॰ भित्र चिठी आदि हालेर बन्द गरिएको खाम । ~ गृह— ना॰ मानिस वा अन्य प्राणी आवतजावत गर्न नसक्ने गरी थुनिने ठाउँ; बन्दीखाना; झ्यालखान । — पुर— ना॰ नेपालको पश्चिमाञ्चल क्षेत्रअन्तर्गत पर्ने गण्डकी अञ्चलको एक मुख्य बस्ती । ~ प्रत्यक्षीकरण— ना॰ १. थुनामा परेका व्यक्तिलाई आवश्यक कामकारबाईका निम्ति न्यायाधीश वा अदालतका समक्ष उपस्थित गर्न दिइएको आदेश; सरोकारवालाले दिएको निवेदनका आधारमा सर्वोच्च अदालत, क्षेत्रीय अदालत आदिले थुनुवा व्यक्तिलाई कुनै निश्चित समयमा अदालतसामु प्रस्तुत गर भनी जारी गरेको आदेश । २. व्यक्तिगत स्वतन्त्रताका अधिकारको एक महत्त्वपूर्ण प्रलेख ।

बन्दुक— ना॰ [अ॰ बन्दूके गोली, बारुद आदि भरेर पड्काउने वा चलाइने एक प्रसिद्ध हतियार । — धारी— वि॰ बन्दुक बोक्ने (सैनिक वा सिपाही॰ । > बन्दुके— ना॰ १. बन्दुक पड्काउने व्यक्ति । वि॰ २. बन्दुक पड्काउने ।

बन्देज— ना॰ [सं॰ बन्धने १. कुनै विशेष प्रकारको रीतिथिती; बन्दोबस्त; नियम । २. कुनै कारणबाट लागेको प्रतिबन्ध; रोकावट । ३. हैकम; तैनात ।

बन्दोबस्त— ना॰ [फा॰] कुनै विषय वा काम–कारबाईको प्रबन्ध; व्यवस्था; इन्तिजाम; बरबन्दोबस्त ।

बन्ध— ना॰ [सं॰] १. बाँध्ने काम; बन्धन । २. बाँध्ने वस्तु वा साधन (डोरी, फित्ता आदि) । ३. कैद; थुना । ४. पर्खाल; जेल । ५. बाँध (.तटबन्ध आदि) । ६. कुनै काव्यकृतिको रूपगठन राम्ररी मिलाउन विशेष प्रकारको आकृति, चित्र आदि बनाउने काम (सर्गबन्ध, खड्गबन्ध, छत्रबन्ध इ॰) ।

बन्धक— वि॰ [सं॰] १. बाँध्ने; कस्ने । ना॰ २. डोरी; जुइनु; बन्धन । ३. बाँध । ४. रिनीले रुपियाँ–पैसा सापट लिएबापत सो चुक्ता नगरुन्जेल साहूकहाँ राखेको धितो वा धरोट; बाँधा । ५. पैसा असुल्ने दृष्टिले कसैलाई थुनिराख्ने काम । — कर्ता— ना॰ आ६नो घर, खेत आदि अचल सम्पत्ति कसैलाई बन्धकीका रूपमा दिने व्यक्ति ।

बन्धकी१— ना॰ [सं॰] १. देह व्यापार गरेर जीविका गर्ने आइमाई; व्यभिचारिणी स्त्री । २. बन्ध्या स्त्री; बाँझी आइमाई ।

बन्धकी२— वि॰ [बन्धक+ई] बन्धकमा परेको; ऋण लिएबापत धितो राखिएको । ~ तमसुक— ना॰ कसैको अचल वस्तु बन्धकी राखेको प्रमाणपूर्वकको लिखित कागत ।

बन्धन१— ना॰ [सं॰ वन्दनो मारुनी नाच नाच्नुभन्दा पहिले निर्विघ्नताको निम्ति गाइने मङ्गलगीत ।

बन्धन२— ना॰ [सं॰] १. बाँध्ने काम । २. डोरी आदि बाँध्ने साधन । ३. झ्यालखान; बन्दीगृह । ४. रोकावट; प्रतिबन्ध । ५. शरीरको जोर्नी; सन्धि । ६. फल, पात आदिको भेट्नु । ~ ग्रन्थि— ना॰ १. डोरी, पासो आदिको गाँठो । २. शरीरका अवयवहरूको जोर्नी । ~ पाता— ना॰ मालमत्ता राख्ने बाकस कस्ने फलामे पाता । —

मुक्ति— ना॰ कुनै नियन्त्रण वा बन्धनबाट हुने छुटकारा । >

बन्धनी— ना॰ १. शरीरका अवयवहरूलाई मिलाएर बाँध्ने वा जेलेर राख्ने अवयव; नसो । २. डोरी, जुइनु आदि बन्धन ।

बन्धनीय— वि॰ १. बाँध्न योग्य; टन्काउन लायक; कस्नुपर्ने । ना॰ २. पुल; फट्के ।

बन्धित— वि॰ [सं॰] १. बाँधिएको; बन्धनमा परेको । ना॰ २. बन्ध्या स्त्री; बाँझी आइमाई ।

बन्धु— ना॰ [सं॰] १. दाजुभाइ; फुकी; वंशज; सगोत्र; जाति । २. इष्टमित्र; आत्मीय जन; आफन्त । ३. साथी; मित्र; हितैषी । ४. सहायक; सहचर । ५. सहकर्मी; सहपाठी । — ता/त्व— ना॰ बन्धु हुनाको भाव वा बन्धुमा रहने स्वभाव, गुण, व्यवहार आदि । —

बान्धव— ना॰ दाजुभाइ; बन्धुवर्ग । बन्धु वर्ग— ना॰ [सं॰] दाजुभाइहरूको समुदाय; फुकी । बन्धु विग्रह— ना॰ [सं॰] १. आ६ना दाजुभाइका बीचको झगडा । २. दाजुभाइहरूका बीचको फूट ।

बन्ध्य— वि॰ [सं॰] १. बाँध्न योग्य; बन्धनीय । २. निष्फल; व्यर्थको; प्रयोजन नभएको । ३. फल नलाग्ने; थारो । ४. बाँझो ।

बन्ध्या— ना॰ [सं॰] १. बाँझी आइमाई; शारीरिक दोषले गर्दा सन्तान हुन नसकेकी स्त्री । २. थारो वा बैला पशु । — करण— ना॰ परिवार नियोजनअन्तर्गत स्त्रीहरूको डिम्बवाहिनी नसालाई शल्यक्रियाबारा बन्द गर्ने काम; गर्भनिरोध । ~ पुत्र— ना॰ बन्ध्याको छोरो हुनुजस्तै असम्भव कुरो; हुनै नसक्ने कुरो । बन्ना नाच— ना॰ [था॰] राना थारूहरूमा प्रचलित एक प्रकारको लोकनाच ।

बन्सो— ना॰ [सं॰ वंशे १. दुबाका जस्ता तर केही लामा पात हुने, केस्रैकेस्रा परेका झुप्पादार फूल हुने, आँख्लैपिच्छे हाँगा हाल्ने र भुईँमा लत्रँदा आँख्लाबाट जरा हाल्ने एक भुईँझार वा घाँस; मन्थानक । २. वंश । ३. अति सूक्ष्म अंश; लेश; अत्यल्पता ।

बपौती— ना॰ [बाप+औती] बाबुले छोडेर गएको वा बाबुका तर्फबाट अंश वा अधिकारका रूपमा आएको सम्पत्ति; पैतृक सम्पत्ति ।

बफाइ— ना॰ [रू बफाउ (+आइ॰] बफाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बफाइँदो— वि॰ बफाइएको; उसिनिएको । बफाइनु— क॰ क्रि॰ बाफबारा पकाइनु; बाफले उसिनिनु ।

बफाउ–नु— स॰ क्रि॰ [बाफ+आउ+नु] कुनै खाद्य वस्तुलाई बाफबारा पकाउनु; बाफबारा उसिन्नु; खँगार्नु ।

बफादार— वि॰ [वफा+दार – फा॰] १. वचन र कर्तव्यको पालना गर्ने २. स्वामिभक्त वा अनुशासनशील । > बफादारी— ना॰ १. बफादार हुनाको भाव वा अवस्था । २. स्वामिभक्ति; अनुशासनशीलता ।

बब— ना॰ [बा॰ बो॰] गाई; बाँबाँ ।

बबन्डर— ना॰ १. कुनै घटना–दुर्घटना आदिका कारणबाट भएको होहल्ला । २. उल्का; उत्पात । > बबन्डरी— वि॰ बबन्डर गर्ने; उल्का वा उत्पात मच्चाउने । ना॰ ३. आँधीब्यारी ।

बबर— ना॰ [अङ्॰] सिंह; शेर ।

बबबाँ— ना॰ [वब+बाँ] केटाकेटीले गाईलाई डाक्ने वा डाक्नका निम्ति भन्ने शब्द; बबैबाँ ।

बबाल— ना॰ [अ॰ वबाले १. अनावश्यक झमेला; नचाहिँदो कचिबल; व्यर्थको टन्टा; बखेडा; आपत्ति; बवाल । २. भार; बोझ ।

बबिन— ना॰ [अङ्॰] कलमा सिलाइको धागो बेर्ने लट्टाई वा चक्का ।

बबुर— ना॰ [प्रा॰ बबूरे पहेँला रबका नरम वा बाटुला फूल फुल्ने, लामा कोसा फल्ने काँडैकाँडा हुने एक जातको रूख; बवुल ।

बबुरो— वि॰ मायालाग्दो; दयनीय; बिचरो; बरो ।

बबैबाँ— ना॰हे॰ बबबाँ ।

बभ्रु— वि॰ [सं॰] १. गाढा रूपको खैरो । ना॰ २. न्याउरीमुसो । ३. गाढा खैरो रब । ४. शिव । — वाहन— ना॰ चित्राङ्गदाको गर्भबाट जन्मेका र पछि मणिपुरका शासक हुने, अर्जुनका एक पुत्र ।

बम्— ना॰ [सं॰ ॐ (ओम्॰] १. शिवजीलाई प्रसन्न गराउन उच्चारण गरिने शब्द; प्रणव । २. साधु–सन्न्यासी आदिले भिक्षा माग्दा भन्ने शब्द ।

बम१— ना॰ [सं॰ वंशे बग्गी, गाडा आदिमा लागेका घोडा वा गोरुहरूका माझमा रहने लामो काठ ।

बम२— ना॰ [अङ्॰ बम्बे भित्र विष्फोटक पदार्थ भरिएको, कुनै पनि आकार–प्रकारको गोला; शत्रुको विनाश गर्न वा अन्य कुनै कार्यका निम्ति प्रयोग गरिने ध्वंसक अस्त्र । — गोला— ना॰ हे॰ बम२ ।

बमन— ना॰ [सं॰ वमने बान्ता । > बमनक— ना॰ बान्ता गराउने वस्तु ।

बमवर्षक— वि॰ [बम+वर्षक] बम बर्साउने; बम खसाल्ने; बम हान्ने ।

बमोजिम— ना॰ यो॰ [फा॰ बमुजिबे अनुसार; मुताबिक; सरह ।

(उदा॰— यो बेहोरा झुट्टा ठहरे ऐनसवालबमोजिम सहुँला– बुझाउँला॰ ।

बम्क–नु— अ॰ क्रि॰ रिसका आवेगमा ठूलठूलो स्वरले गर्जनु; कुर्लनु । > बम्काइ— ना॰ बम्कने क्रिया वा प्रक्रिया । बम्काइनु— क॰ क्रि॰ बम्कन लगाइनु; बम्कने पारिनु । बम्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ बम्कन लगाउनु; बम्कने पार्नु । बम्किनु— अ॰ क्रि॰ बम्कने होइनु; कुर्लिनु । बम्क्याइ— ना॰ बम्किने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बम्क्याइनु— क॰ क्रि॰ बम्किने पारिनु । बम्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बम्किन लगाउनु । बम्क्याहट— ना॰ बम्किने भाव, अवस्था वा क्रिया–प्रक्रिया । बम्क्याहा— वि॰ बम्किने स्वभावको; बम्किने खालको ।

बम्पर— ना॰ [अङ्॰] १. मोटरगाडीमा इन्जिनको बचावटका निम्ति रहने अगिल्लो भागको ढकनी । २. भरपूर; झुसी (बम्पर उपहार॰

बम्परसेल— वि॰ [फा॰ ब+अ॰ फस्ले आफलताफल; प्रशस्त; छेलोखेलो भरपूर बिक्री ।

बम्बई— ना॰ भारतको एक प्रसिद्ध नगर; मुम्बई । ~ आँप— ना॰ एक प्रकारको असल आँप ।

बम्बईसन— ना॰ खुवा र चास्नी भुटेर रातो पारेर बनाइएको, बर्फीजस्तै गरी थाल आदिमा ढालेर तयार पारिएको एक जातको मिठाई ।

बम्बम्— ना॰ [बम्+बम्] जोगीसन्न्यासीहरूले भिक्षा माग्दा भन्ने शब्द ।

बम्बार्ड— ना॰ [अङ्॰ बमबार्डे बमगोला प्रहार गर्ने वा बर्साउने काम ।

बम्बु— ना॰ [अङ्॰ बूमे लुगाफाटाका सिउनी वा जोर्नीमा लगाइने कपडाको धरो वा टुक्रो ।

बम्भोला— ना॰ [बम्+भोलो १. महादेव; शिव । २. विषय– वासनाबाट मुक्त रहेको अथवा अत्यन्त सोझो प्रकृतिको मानिस ।

बम्मे— ना॰ १. थाती; जगेडा; जतन । २. बन्दा–बन्दी (खास गरी सैनिकहरूको तलबसम्बन्धी विषयमा प्रचलित॰ । बम् शङ्कर— ना॰ [बम्+शङ्कर] १. शिवभक्तहरूको जपमन्त्र । २. जोगीसन्न्यासीले भिक्षा माग्दा वा गाँजा खाने बेलामा भन्ने शब्द ।

बय— ना॰ [नेवा॰] काठबाट बनाइएको, मुरलीकै छाँटको र सानो, सुरिलो स्वर हुने, काठमाडौँ उपत्यकाका कृषिजीवी ज्यापूहरूको लोकप्रिय बाजा ।

बयर— ना॰ [सं॰ बदरी] विशेष गरी औलिया जग्गामा पाइने, बाक्लो झाब र काँडा हुने कलिलोमा हरिया, कट्मिरोमा पहेँला र पाकेपछि राता फल लाग्ने र गुदीभित्र सानो बियाँ वा हाड र त्यसभित्र दिउल हुने झन्डै अमलाजत्रो एक फल ।

बयल१— ना॰ बयली; बयेली ।

बयल२— ना॰ [सं॰ वलदे गोरु । ~ गाडा— ना॰ गोरुले तान्ने गाडा; गोयान । — खुरी ताल— ना॰ मैदानमा नदीले मार्ग बदल्दा बनेको ताल । — पाटा— ना॰ अछाममा रहेको एउटा स्थान ।

बयलपाते— वि॰ [बयल/बयली+पाते] १. पुब न पुच्छरको कुरा गर्ने र उत्ताउलो स्वभाव हुने; बित्पाते; छाले; बयल्ल । २. बयली खेल्ने बेला भएको धानको बोट वा गहुँको बोट । बयल सिद्धान्त— ना॰ [बयल+सिद्धान्ते जो बलियो छ उसैले भनेको एवं गरेको कुरो ठीक मान्ने सिद्धान्त वा मत; शक्तिसिद्धान्त । (जसको ल¶ी, उसको भैँसी॰ ।

बयलिनु— अ॰ क्रि॰ १. अमिल्याउनका निम्ति कुनै भाँडामा खाँदिएको अचार, गुन्द्रुक, सिन्की आदिको अमिलोपन हराएर बिग्रन वा सड्न लाग्नु; स्वाद बिग्रनु । २. दुश्चरित्र भएर हिँड्नु; छिहिलिनु ।

बयली— ना॰ [वयल+ई] हे॰ बयेली ।

बयल्याइ— ना॰ [रू बयलि (+याइ॰] बयलिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बयल्याइनु— क॰ क्रि॰ बयलिने पारिनु । बयल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बयलिने पार्नु; बयलिन लगाउनु ।

बयल्ल— वि॰ [सं॰ वये ज्यादै छाडा भएर हिँड्ने; छाडा स्वभाव हुने; उच्छृङ्खल; छयल्ल; छाले । > बयल्ले— वि॰ बयल्ल ।

बयस— ना॰ [सं॰ वयस्] जीवनको बितेको समय; वय ।

बयसट्ठिऔँ/बयसट्ठियौँ— वि॰ [बयसट्ठी+औँ/यौँ] बयसट्ठी सङ्ख्याका क्रममा आउने; बयसट्ठी सङ्ख्याको ।

बयसट्ठी— ना॰ [प्रा॰ बासट्ठि] १. साठी र दुईको योगसङ्ख्या; एकसट्ठीपछि आउने अङ्क । वि॰ २. साठी र दुईको योगसङ्ख्याको । बयसट्ठीऔँ/बयसट्ठीयौँ— वि॰ हे॰ बयसट्ठिऔँ ।

बया— ना॰ १. सारङ्गी रेट्तै र गीत गाउँदै हिँड्ने गाइने जातिलाई दिइने अन्नको भाग । २. त्यसरी मागेर ल्याइएको अन्न ।

बयान— ना॰ [अ॰] १. कुनै विषयमा दिइएको वास्तविक कुराको बखान; वर्णन; विवरण । २. कसैको राम्रो स्वभाव, राम्रो काम आदिबाट खुसी भएर गरिने प्रशंसा; तारिफ । ३. अड्डाअदालतमा साक्षी वा अभियुक्तहरूले दिने अपराध वा मुद्दासम्बन्धी वक्तव्य । ४. कुनै विषयमा सम्बन्धित व्यक्तिबारा दिइने विवरण ।

बयानब्बे— ना॰ [सं॰ बिनवति] १. नब्बे र दुईको योगबाट बनेको सङ्ख्या; एकानब्बेपछिको सङ्ख्या; (२–को अङ्क । वि॰ २. नब्बे र दुईको योगसङ्ख्याको । > बयानब्बेऔँ/बयानब्बेयौँ— वि॰ बयानब्बे सङ्ख्याका क्रममा आउने; नब्बे र दुईको योग भएको सङ्ख्यामा पर्ने ।

बयार— ना॰ हावा ।

बयालिस— ना॰ [सं॰ बिचत्वारिंशत्] १. चालीस र दुईको योगबाट हुने सङ्ख्याग् एकचालीसपछि आउने सङ्ख्या; ४२–को अङ्क । वि॰ २. चालीस र दुईका योगसङ्ख्याको । > बयालिसौँ— वि॰ बयालीस सङ्ख्याका क्रममा आउने वा सो सङ्ख्याका क्रममा रहेको ।

बयालु/बयालो— वि॰ [वय्+आलु/आलो] १. धेरै बासी भएर स्वाद बिग्रेको । २. अमिल्चो भाव हराएको; सडेको । ना॰ ३. हावाको लहर ।

बयासिऔँ/बयासियौँ— वि॰ [बयासी+औँ/यौँ] गणनाका क्रमले बयासी सङ्ख्यामा पर्ने; बयासी सङ्ख्याका क्रममा रहेको ।

बयासी— ना॰ [सं॰ बइशीति] १. असी र दुईको योगबाट बनेको सङ्ख्या; एकासीपछि आउने सङ्ख्या । वि॰ २. असी र दुईको योगबाट बनेको सङ्ख्याको; चारबीस र दुईको योगबाट बनेको सङ्ख्याको । > बयासीऔँ/बयासीयौँ— वि॰ हे॰ बयासिऔँ ।

बयेलिनु— अ॰ क्रि॰ [बयेली+नु] १. बयेली खेल्ने हुनु । २. बयलिनु । श्र बयेल्याइ— ना॰ बयेलिने क्रिया वा प्रक्रिया । बयेल्याइनु— क॰ क्रि॰ बयेलिने पारिनु । बयेल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बयेलिने पार्नु ।

बयेली— ना॰ [बयल+ई] १. धान, गहुँ आदिको हरियो र कलकलाउँदो बालीमा हावा लाग्दा तरङ्गित हुने लहर; बयली । २. शीतलदायी सिरसिरे हावा; स्वच्छ हावा; वयार ।

बर्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ वरण+नु] कन्याले वर रोज्नु; स्वयंवर गर्नु; वरण गर्नु; रोज्नु ।

बर— ना॰ [सं॰ वरे हाँगाबाट लहरा निस्कने र यसरी निस्केका लहरा भुईँमा गाडिएर जराका रूपमा परिणत हुने, चारैतिर बाक्लो हाँगा फैलने, पीपलका आकारका तर केही बाक्ला पात हुने, राता बाटुला फल फल्ने एक प्रसिद्ध वृक्ष; बरपीपल; वटवृक्ष ।

बरकरार— वि॰ [फा॰ बरकरारे १. राम्ररी स्थापित गरिएको; जस्ताको तस्तै रहेको । २. दह्रो; दृढ । ३. वर्तमान ।

बरकठै— वि॰ बो॰ [बरा+कठै] सहानुभूति जनाउँदा प्रयोग हुने शब्द; कठै । (उदा॰— बरकठै ; ज्ञानीलाई कसले लडाइदियो ;) ।

बरखा— ना॰ [सं॰ वर्षा] वर्षा ऋतु; बर्खा ।

बरखास— वि॰ [रू फा॰ बरखास्ते बरखास्त; खारेज । > बरखासी— ना॰ बरखास हुने वा गर्ने काम; खारेज ।

बरखास्त— वि॰ [फा॰ बरख्वास्ते १. नोकरीबाट खोसिएको; कुनै काम वा पेसाबाट हटाइएको; खोसुवा, खारिज गरिएको; गरिरहेको कामबाट अवधि पुगेपछि वा एकाएक बीचमै अवकाश दिइएको; कामकाजबाट मुक्त गरिएको । ना॰ २. चलिरहेको कुनै बैठक, इजलास आदिको विसर्जन ।

बरखिलाफ— वि॰ [अ॰ बरखिलाफे १. विरुद्ध; प्रतिक¨ल । २. उल्टो ।

बरखी— ना॰ [सं॰ वार्षिके १. मानिस मरेका वर्ष दिनमा गरिने श्राद्ध; बर्खी । २. बाबु, आमा, पति आदि मर्दा वर्षदिनसम्म पालन गर्नुपर्ने नियम; बर्खी ।

बरताव— ना॰ कुनै कामकुराका सिलसिलामा कसैसित गरिने भद्र वा अभद्र व्यवहार ।

बरन्डा— ना॰ [सं॰ वरण्डे घरको मुख्य भागदेखि बाहिरपट्टि गाँसिएको छानासहितको अवयव; बार्दली; कौसी ।

बरनी— ना॰ [सं॰ वरणी] विवाहमा जन्ती आइपुगेपछि बेहुलीका बाबुले बेहुलालाई शास्त्रीय विधिविधानका साथमा गरिने पूजा; वरणी ।

बरफ— ना॰ [फा॰ बर्फे १. ज्यादै चिसो पारेर जमाएको पानीको डल्लो । २. हिउँ । ३. असिना । ~ घर— ना॰ १. बरफ तयार गरिने घर । २. अति चिसो वा ठिही लाग्ने घर । — दान— ना॰ बरफ राख्ने, हावा नछिर्ने बाकस वा भाँडो । > बरफिलो— वि॰ ज्यादै चिसो; अति ठन्डा; बरफ भएको । ~ वाग— ना॰ सिंहदरवारको एउटा बगैँचा ।

बरबन्दोबस्त— ना॰ [(बि॰) बन्दोबस्ते कुनै काम वा व्यवहारको प्रबन्ध; बन्दोबस्त; इन्तजाम ।

बरबर— ना॰ [अ॰ मू॰ बर्+अ (बि॰)] १. नीदमा वा बेसुरमा बोल्ने काम; बडबड; प्रलाप । क्रि॰ वि॰ २. लगातार आँसुका ढिका खस्ने वा झर्ने गरी । ३. ससाना गेडागेडी आदि चुहिएर वा झरेर । > बरबराइ— ना॰ बरबर गर्ने वा बरबराउने क्रियाप्रक्रिया । बरबराइनु— अ॰ क्रि॰ १. बरबराउने होइनु, बरबर गरिनु । क॰ क्रि॰ २. बरबर गर्ने पारिनु । बरबराउनु— अ॰ क्रि॰ १. बेसुरका अवस्थामा वा मस्त निदाएका बेलामा बोल्नु; बडबडाउनु । २. फतफताउनु; भटभटाउनु । स॰ क्रि॰ ३. थोपा–थोपा गरेर आँसु खसाल्नु । बरबराहट— ना॰ बरबराउने भाव, अवस्था वा क्रियाप्रक्रिया । बरबरी— क्रि॰ वि॰ १. थोपाथोपा गरेर आँसु चुहाउने गरी । २. मसिना गेडागुडी र्भुइँमा झर्दा शब्द आउने किसिमले बर्कने गरेर । बरबरे— वि॰ बरबराउने स्वभावको; बडबडे; फतफते; प्यारप्यार कराइरहने ।

बरबाद— वि॰ [फा॰] १. काम नलाग्ने भएको; नासिएको; बिग्रेको; विनष्ट । २. बेथितिसँग रहेको; भताभुङ्ग वा लथालिङ्ग भएको । श्र बरबादी— ना॰ बरबाद हुनाको भाव वा स्थिति, विनाश; भताभुङ्ग ।

बरबुझारथ— ना॰ [(बि॰) बुझारथे आ६नो जिम्मामा भएका कागजपत्र, मालसामान, नगदीजिन्सी आदि साबिकवालाले हालवालालाई बुझाउने काम; बुझाउने तथा जिम्मा लगाउने काम; फर्स्यौट गर्ने काम ।

बरबेवहार— ना॰ [(बि॰) बेबहारे व्यक्तिगत वा सामाजिक रूपमा प्रचलित कामकारबाई; व्यवहार ।

बरही— ना॰ [सं॰ वृ] १. पानसम्बन्धी काम गर्ने एक जाति; बरै । २. पानपसले; पानबेपारी ।

बराँठ— ना॰ [अ॰ बर्राके १. सोझा सिब, छोटो पुच्छर, खैरो वर्ण र मोटो खालको हुने एक जातको मृग; शम्बर । वि॰ २. हृष्टपुष्ट र मोटोघाटो; हट्टाकट्टा । ३. मोटीघाटी र बाँझी; बैला (युवती॰ ।

बराँठि–नु— अ॰ क्रि॰ १. बराँठजस्तै भएर मोटाउनु । २. उमेर पुगेर पनि गर्भ धारण नगर्नु; बाँझी हुनु; बैला बस्नु । > बराँठ्याइ— ना॰ बराँठिने क्रिया वा प्रक्रिया । बराँठ्याइनु— क॰ क्रि॰ बराँठिने पार्नु । बराँठ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बराँठिने पार्नु ।

बराँत— ना॰ १. हे॰ बरियाँत । वि॰ २. बराला । > बराँतिनु— अ॰ क्रि॰ बरालिनु । बराँती— वि॰ बरियाँती ।

बरा— ना॰ [सं॰ वराके १. बिचरो; बबुरो । वि॰ बो॰ २. दया– मायाको उद्गारसूचक शब्द; कठै; कठैनि । (उदा॰— बरा ती टुहुरालाई कसले हेरचाह गर्छ ;) ।

बराइ— ना॰ [रू बर् (+आइ॰] बर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बराइनु— क॰ क्रि॰ बर्न लगाइनु; रोजाइनु । बराउनु— प्रे॰ क्रि॰ बर्न लगाउनु; कन्याबारा वर रोजाउनु ।

बराजु/बराज्यू— ना॰ [बडा+ज्यू < सं॰ वरा–आर्ये १. बाजेका पिता; बाबुका बाजे; प्रपितामह । २. आ६ना चार पुस्तामाथिका पुर्खा । > बराज्यै— ना॰ बराज्यू ।

बरानी— ना॰ [बहु+रानी] नोकरचाकरले आफूभन्दा कम उमेरका मालिककी स्त्रीलाई सम्बोधन गर्ने शब्द ।

बराबर— वि॰ [फ॰] १. कुनै वस्तुको लम्बाइ–चौडाइ आदि समान भएको । २. कसैलाई लगाएको कुनै वस्तुको भाग एकनास रहेको । ३. होचोअग्लो, अड्बेखड्बे आदि नभई समतुल्ल भएको । क्रि॰ वि॰ ४. निरन्तर; लगातार; सधैँभरि । > बराबरी— ना॰ १. सबैतिर उत्तिकै मिल्ने भाव वा स्थिति; तुल्यता; समानता । क्रि॰ वि॰ २. निरन्तर; लगातार । ३. प्रायः; समयसमयमा ।

बरामद— ना॰ [फा॰] खोजतलास हुँदा कसुरदारबारा दबाइएका तथा चोरिएका मालसामान, प्राणी आदि फेला पर्ने काम; खानतलासीबाट भएको त्यस्तो वस्तुको दाखिला ।

बराल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ बरल+नु] १. नचाहिँदो वा नराम्रो काममा प्रवृत्त गराउनु; बहकाउनु । २. सिँगारपटार गराई काम न काजसँग यताउति डुलाउनु । ३. कुसङ्गतमा लगाउनु; कुलतमा अल्झाउनु । > बराल— वि॰ १. बरालिने (मान्छे॰; बराला । ना॰ २. बाहुन जाति र मगर जातिमा प्रचलित एक थर । बरालसिब— ना॰ काम नगरीकन बरालिने मान्छे; कुसङ्गतमा लागेको व्यक्ति ।

बराला— वि॰ काम नगरीकन बरालिने; कुसङ्गतमा लाग्ने; विना काममा घुमफिर गर्ने । बरालाइ— ना॰ बराल्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।

बरालिनु— अ॰ क्रि॰ १. अर्काका बहकावटमा लाग्नु; बहकिनु । २. बेकाममा यताउति घुम्नु; अल्लारिनु । ३. खराब सङ्गतमा लाग्नु; कुसङ्गतमा फस्नु । ४. बिराला आदिका पोथीले भाले खोज्दै हिँड्नु । क॰ क्रि॰ ५. बराला पारिनु; बराल्ने काम गरिनु ।

बराली— ना॰ ससाना वृत्ताकार पात हुने, नीलो वा गुलाफी फूल फुल्ने, जरामा ठूला, बाङ्गिएका, चौडा र पहेँला कन्द फल्ने, जराको उपयोग बान्ता, बाथ, सुनिएको ठाउँ आदिका निम्ति गरिने एक खालको बोट । ~ कुन्द— ना॰ बराली ।

बरासो— ना॰ मट्टीतेलका सट्टामा वा सो अभाव हुँदा पहाडतिर उज्यालाका लागि मसिना चोइटा वा दियालो बाल्न बनाइएको आट अथवा त्यसमा खोपिएको अगेनी ।

बराह— ना॰ [सं॰ वराहे बँदेल; वराह ।

बराहा— वि॰ [बराबर+आहो अधियाँ; साझा; बच्छी । बराहा उमराउ— ना॰ [बराह+उमराव] आ६नो रक्षा गर्न वा अरूप्रति आक्रमण गर्नका निम्ति मुख्यमुख्य बाटामा रहेका भारदार (दिव्य॰) ।

बरियाँत— ना॰ [सं॰ वर+यात्रो विवाहमा बेहुलाका साथ बेहुलीका घरमा जाने आमन्त्रित व्यक्तिहरूको समूह; वरयात्री; जन्ती । >

बरियाँती— वि॰ बरियाँत जाने; जन्त जाने ।

बरियो— ना॰ [सं॰ वरत्रो नाम्लाका पाताका दुई छेउमा गाँसिएको डोरी ।

बरिलै— ना॰ १. लोकगीतका चरणका अन्तमा र बीचबीचमा पनि पादपूरकका रूपमा वा भावलाई विशेष उराल्न प्रयोग गरिने शब्द । वि॰ बो॰ २. कसैका दुःखप्रति समवेदना प्रकट गर्ने शब्द । (उदा॰— कठै बरिलै, कति दुःख पाइछ्यौ तिमीले ;) ।

बरी१— ना॰ [सं॰ वटी] १. औषधीको गोली; वटी । २. पीठाका ससाना डल्ला पारेर तातो पानीका बाफमा पकाइएको खाद्य वस्तु; बफौरी; टिकिया ।

बरी२— ना॰ बराको स्त्रीलिङ्गरूप ।

बरु१— संयो॰ [सं॰ वरम्] १. त्यसो भन्दा त; त्यसो भए त; होइन भने; तैबिसेक । २. अथवा; वा; यद्वा ।

बरु२— ना॰ [सं॰ वर+उ] वरका निम्ति कन्या माग्न जाने व्यक्ति; लमी ।

बरुनी१— ना॰ काँडादार बोटमा सयपत्रीको जस्तो रबमा फूल्ने र रसले पेटमा भएको पत्थर गलाउँछ भनिने एक जातको फुल; त्यसकै बोट; चिप्लिकान ।

बरुनी२— ना॰ [तरुनी] 'तरुनी' शब्दका पछि गाँसिने र उमेर पुगेको भाव जनाउने शब्द (जस्तै— तरुनीबरुनी॰ ।

बरुनो— ना॰ [सं॰ तरुणे तरुनो शब्दका पछि गाँसिने र उमेर पुगेको भाव जनाउने शब्द । (जस्तै— तरुनोबरुनो॰ ।

बरुवा— ना॰ १. नेपाली कागज बनाउने काममा आउने एक प्रकारको झार । २. एक प्रकारको जरीबुटी ।

बरुवाल— ना॰ [अ॰ बरीके १. मोटा सिब हुने एक जातको लेकाली भेडो । २. बीउका निम्ति पालिएको भेडो; भेडाको साँढ; भाले भेडो ।

बरेलो— ना॰ तरकारी खाइने, परबरभन्दा सानो एक जातको फल; चुच्चे करेलो ।

बरै१— ना॰ [रू बरही] पानपसले; हे॰ बरही ।

बरै२— ना॰ [बरा+ऐ] लोकगीत गाउँदा 'बरिलै' जस्तै प्रयोग हुने शब्द ।

बरो— वि॰ [बरा+ओ] बिचरो; बबुरो; बरा ।

बरोबर— वि॰ [बराबरे १. समान; तुल्य । क्रि॰ वि॰ २. फेरि– फेरि; पटक–पटक; पुनः–पुनः । ३. प्रायः ।

बरौनी— ना॰ [वर+औनी] १. वरका निम्ति कन्या माग्ने काम; केटी खोज्ने काम । २. आँखाको परेला । ~ खास्टो— ना॰ केटी माग्न जाने व्यक्तिलाई ओढाइदिने खास्टो ।

बर्कत— ना॰ [अ॰ बरकते १. मानिस वा अन्य प्राणीमा भएको शारीरिक शक्ति; बल; ताकत; सामर्थ्य; बर्गत । २. आधिक्य; अधिकता । ३. लाभ; आय । ४. उन्नति; अभ्युदय । > बर्कती— वि॰ बर्कत भएको; तागतदार; शक्तिशाली ।

बर्क–नु— अ॰ क्रि॰ दानादार कुनै वस्तु क्रमैले खस्नु; गेडागुडी पोखिनु; दानाहरू खसेर छरिनु ।

बर्कनदास— वि॰ [अ॰ बर्क+फा॰ अन्दाजे १. बेकम्मा वा काम नलाग्ने भई खारिज भएको; बरखास्त । ना॰ २. त्यस्तो खालको सैनिक वा सिपाही ।

बर्काइ— ना॰ [रू बर्क (+आइ॰] बर्कने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बर्काइनु— क॰ क्रि॰ गेडागुडी खसालिनु वा छरिनु । बर्काउनु— स॰ क्रि॰ १. मसिना दाना वा गेडागुडी छर्नु; छरिलो पार्नु । २. बीउ छर्नु । बर्किनु— अ॰ क्रि॰ १. गेडा वा दानाहरू खसिनु । २. बर्कनु ।

बर्की— ना॰ [बर्को+ई] सानो बर्को ।

बर्को— ना॰ [सं॰ वरके सानो एकसरो ओढ्ने वा पछेउराविशेष; मजेत्रो ।

बकौँलो— ना॰ [सं॰ बर्कर+ने॰ औँलो] भेडा, बाख्रा आदिको कालो गोलीजस्तो बिष्टा । > बकौँल्याइ— ना॰ बकौँल्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । बकौँल्याइनु— क॰ क्रि॰ बकौँल्याउने काम गरिनु ।

बकौँल्याउनु— स॰ क्रि॰ भेडा, बाख्रा आदिले बकौँला हग्नु ।

बर्ख— ना॰ [सं॰ वर्षे १. साल; उमेर । २. वर्ष । ~ दिन— ना॰ पूरा बाह्र महिना । ~ दिनको चाड— ना॰ १. बाह्र महिनामा एकचोटि आउने चाड; ठूलो चाड । २. दसैँ–तिहार ।

बर्खा— ना॰ [सं॰ वर्षा] १. गर्मी यामका छ महिनाको समय; वर्षा । २. एक वर्षाऋतु भएको वर्षाचक्र । > बर्खान— ना॰ मरुभूमिमा वायुले थुपारेको अर्धचन्द्राकारको बालुवाको ढिस्को; वार्चन । >

बर्खासन— ना॰ [सं॰ वर्षाशने १. बाह्र महिनाको सिधा अथवा मानु–चामल । २. तीर्थवासी खास गरी काशीवास गर्नेहरूलाई नेपालको राजकोशबाट दिइने वार्षिक भत्ता ।

बर्खास/बर्खास्त— वि॰ [रू बरखास्ते खारिज; बरखास्त । > बर्खासी— ना॰ बर्खास हुने काम वा स्थिति; बरखासी ।

बर्खि–नु— अ॰ क्रि॰ [बर्ख+इ+नु] १. बर्खाभरिका निम्ति पर्खनु वा अडिनु । २. वर्ष बिताउनु ।

बर्खिलाप— वि॰ [फा॰ बर+अ॰ खिलाफे प्रतिक¨ल; विरुद्ध ।

बर्खी— ना॰ [रू बरखी] १. बरखी । २. वर्ष बर्ख (उदा॰— बुहारी बर्खीको छोरो छोडेर माइत गएकी दुई बर्षसम्म आइन॰ ।

बर्खे— वि॰ [बर्खा+ए] बर्खामा हुने वा उब्जने; बर्खासम्बन्धी; वर्षाकालीन । ~ कटेरो— ना॰ छ महिना बर्खा वा पानी परुन्जेलका निम्ति बस्न, ओत लाग्न बनाइएको कटेरो । ~ गोठ— ना॰ बर्खायामका निम्ति बस्तुभाउ आदि राख्न बनाइएको गोठ । ~

जिउ— ना॰ साधारणतः बर्खायाममा रोग लाग्ने शरीर । ~ नदी— ना॰ बर्खामा वा पानी पर्ने बेला मात्र पानी बग्ने खोलो; खहरे । ~ नहर— ना॰ बर्खायाममा चालू हुने गरी खेतीकमाइका लागि पानी पटाउन बनाइएको नहर । ~ फल— ना॰ काँक्रो (मङ्सिरमा नाउँ नकाटी काँक्रो खाने चलन हुँदा) । ~ बाली— ना॰ बर्खायाममा लगाइने वा हुने धान, मकै, भटमासजस्ता बाली । — सरो— ना॰ हलेदाका जस्तै ठूला आकारका पात हुने, घोगामा पहेँला फूल फुल्ने, विभिन्न आकारका कन्द फल्ने एक जातको बोट । ~

सारौँ— ना॰ ढुकुरका जस्ता रौँ हुने एक जातको सारौँ ।

बर्ख्याइ— ना॰ [रू बर्खि (+याइ॰] बर्खिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

बर्ख्याइनु— क॰ क्रि॰ बर्खिने पारिनु । बर्ख्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बर्खिन लाउनु; बर्खिने पार्नु ।

बर्ख्यौली— वि॰ [बर्खा+यौली] बर्खैपिच्छे; बर्सेनि; सालबसाली ।

बर्गत— ना॰हे॰ बर्कत ।

बर्गल्याउनु— अ॰ क्रि॰ अल्मल्याउनु ।

बर्चोट— [हि॰ बुरचोदे ना॰ गालीमा प्रयोग गरिने शब्द; बच्चोट; बच्योट ।

बर्छा— ना॰ [सं॰ व्रश्चने घोप्ने, रोप्ने काममा प्रयोग हुने एक किसिमको हतियार; भाला । > बर्छी— ना॰ सानो बर्छा; बर्छा ।

बर्जू— ना॰ [सं॰ वर्ये बाहुनबाहुनीलाई आदर गरी सम्बोधन गर्दा शब्दका साथ जोरिएर आउने शब्द (जस्तै— बाहुनबर्जू; बहुनीबर्जू॰ ।

बर्त— ना॰ [सं॰ व्रते व्रत; उपवास । (उदा॰— बर्त बस्नू एकादशी, तीर्थ गर्नू काशी । — उखान॰ ।

बर्तन— ना॰ [सं॰ वर्तने खाने, पकाउने आदि काममा प्रयोग गरिने धातु, माटो आदिको भाँडो; पात्र ।

बर्तनु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वृत्+नु] १. जीवन–निर्वाह गर्नु; बाँच्नु । २. रहनु; बाँडिनु (विशेष गरी प्रसाद॰ ।

बर्तमन— ना॰ [सं॰ व्रतबन्धे व्रतबन्ध; उपनयन ।

बर्ता— वि॰ [रू बढ्तो मात्राभन्दा धेर; बढ्ता; बेसी ।

बर्ताइ— ना॰ [रू बर्त (+आइ॰] १. बर्तने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बर्ताउ+आइ] २. बर्ताउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बर्ताइनु— क॰ क्रि॰ बर्ताउने काम गरिनु । बर्ताउनु— स॰ क्रि॰ १. रहन दिनु । २. बाँड्नु (प्रसाद आदि॰ ।

बर्तालु— वि॰ [बर्त+आलु] बर्त बसेको वा बर्त लिने; व्रती ।

बर्द— ना॰ हे॰ बर्दा । — गन्दी— ना॰ तराईतर्फ हलगोरुका आधारमा निर्धारण गरिने जग्गा–कर ।

बर्दा— ना॰ [सं॰ बलीवर्दे १. गोरु । २. गोरु धपाउँदा भन्ने बोली

(जस्तो— हो बर्दा, हो ;) ।

बर्दिया— ना॰ नेपाल अधिराज्यको सुदूर पश्चिमाञ्चल विकासक्षेत्रभित्र पर्ने भेरी अञ्चलको तराई भागमा रहेको एक जिल्ला ।

बर्दी— ना॰ [रू बरदी] औपचारिक रूपमा अधिकृत कर्मचारीहरूले लगाउने विशेष प्रकारको निर्धारित पोसाक; उर्दी पोसाक ।

बर्दुल— ना॰ [सं॰ वर्तुले काठ आदि प्वाल पार्ने ज्यावल; बर्मा; झीर ।

बर्धन्ने— ना॰ [सं॰ वर्द्धने दीर्घ उकारको चिह्न; ( ू॰ यस्तो मात्रारूप ।

बर्न— ना॰ [सं॰ वर्णे मुखको रङ्गरूप; वर्ण । > बर्नी— वि॰ बर्न भएकी । बर्ने— वि॰ बर्न भएको । (बर्नी, बर्ने प्रायः गाई, गोरुमा मात्र सीमित, जस्तो— लालबर्नी गाई, लालबर्ने गोरु॰ ।

बर्नट— ना॰ [अङ्॰] मोटर गाडीको इन्जिनको ढकनी ।

बर्नाउनु— स॰ क्रि॰ [सं॰ वर्ण+आउ+नु] १. धामीले देवताको वर्णन गर्नु वा देवता बुझाउनु । अ॰ क्रि॰ २. गाईबस्तुको साहा जान खोज्नु; चटारिनु । ३. यस्तो छ भनी प्रख्यात हुनु; कहलाउनु ।

बर्फ— ना॰ [फा॰] बरफ । > बर्फिलो— वि॰ बरफैबरफले ढाकिएको; हिउँले भरिएको ।

बर्फी— ना॰ [फा॰ बर्फे खुवा घोटेर चिनी आदि मिलाई पकाएपछि थालमा जमाएर टुक्राटुक्रा पारी काटेर झिकिने मिठाईविशेष ।

बर्बर— वि॰ [सं॰] सभ्यता, संस्कार केही नभएको; असभ्य; जङ्गली । — ता— ना॰ बर्बर हुने भाव वा ढाँचा; असभ्यता; जङ्गलीपना ।

बर्मा१— ना॰ [फा॰ बर्मा] डोरीले घुमाएर काठमा प्वाल पार्ने, फलामको चुच्चे हतियार ।

बर्मा२— ना॰ [सं॰ ब्रह्मदेशे भारत र बङ्गलादेशको दक्षिण– पूर्वमा रहेको एक देश; म्यानमा ।

बर्मान्ड— ना॰ [सं॰ ब्रह्माण्डे ब्रह्माण्ड । (उदा॰— यति कुरा सुन्दैमा तिम्रो बर्मान्ड जल्यो होइन <॰ । > बर्मान्डे— ना॰ दुहुने बेलामा हैरान पार्ने गाई ।

बर्मासी— ना॰ [भो॰ ब॰] राई जातिले मान्ने कुलदेवता ।

बर्मी/बर्मेली— वि॰ [बर्मा+ई/एली] १. बर्मा देशको; बर्मासित सम्बद्ध । ना॰ २. बर्माको निवासी । ३. बर्माको भाषा । ४. वर्माबाट फर्केर आएका नेपाली । ~ टोल— बर्माबाट फर्केर आएका नेपालीहरू बसेको बस्ती ।

बर्रं— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बर्+र] गेडागुडी वा पानीका थोपा एकै खेप धेरै खस्ता आवाज आउने गरी ।

बर्रा— ना॰ मारुनी नाचमा गाइने एक थरी गीत । ~ टप्पा— ना॰ बर्रा ।

बर्रो— ना॰ [सं॰ विभीते १. ठूलठूला पात हुने, मञ्जरीका रूपमा मसिना हरिया फूल फुल्ने, पहेँला गोल फल फल्ने एक वृक्ष वा त्यसकै फल । २. त्रिफलाका तीन फलमध्ये एक फल ।

बर्ल्याक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बर्ल्याक्+अ] उफ्रने, ओर्लने आदि चालसँग । ~ बुर्लुक— क्रि॰ वि॰ धेरै जना एकै चोटि ओर्लने वा उफ्रने गरी ।

बर्ल्याङ्ग/बर्ल्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बर्ल्याङ्+ग/ब] एकै चोटि लड्ने वा पछारिने गरी ।

बर्स— ना॰ [सं॰ वर्षे वर्ष; बर्ख ।

बर्स–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वर्षा+नु] १. वृष्टि हुनु; पानी पर्नु । २. दानाहरू खस्नु; झर्नु; बर्कनु । ३. पर्रा छुट्नु । > बर्साइ— ना॰ बर्सने क्रिया वा प्रक्रिया । बर्साइनु— क॰ क्रि॰ वृष्टि गराइनु ।

बर्साउनु— प्रे॰ क्रि॰ बर्सने पार्नु; वृष्टि गराउनु; झार्नु । बर्सिनु— अ॰ क्रि॰ वृष्टि होइनु; पानी परिनु ।

बर्सात/बर्साद— ना॰ [सं॰ वर्षातति] १. पानी धेरै परिरहने समय; बर्षाकाल; असार र साउन महिना । २. वृष्टि; वर्षा । > बर्सादी— ना॰ १. पानीबाट जोगिन कोटजस्तै लगाइने, भित्र पानी नछिर्ने, लामो र खुकुलो वस्त्र । वि॰ २. वर्षा ऋतुमा हुने वा भएको; बर्सातको ।

बर्सी— ना॰ [बर्सा+ई] एक वर्षको समय; बर्खदिन । — को खाजा— ना॰ अचेल चलन हराउँदै गएको, बिहे भएको बर्खदिनभित्र प्रायः दसौँ महिनामा बेहुलाले बेहुलीपक्षलाई लग्ने अर्सा, रोटी आदिको कोसेलीपात । — को पिण्ड– ना॰ पहिलो वार्षिक श्राद्ध; बर्खी फुकाउने काम (जस्तै— बर्सीको पिण्ड चलाउनु) । — को

बालख— ना॰ एक बर्से शिशु ।

बर्सेनि— क्रि॰ वि॰ [वर्ष+एनि] वर्ष नबिराईकन; हरेक वर्ष; वर्षैपिच्छे ।

बर्सौटी— ना॰ वर्ष–वर्ष दिनमा लिने वा दिने गरिआएको रकम; वर्षबन्दी ।

बर्सौटे— वि॰ वर्षैपिच्छे बियाउने गाईबस्तु ।

बर्स्यानि— क्रि॰ वि॰ [बर्स+यानि] हे॰ बर्सेनि । > बर्स्याने— वि॰ हरेक वर्ष हुने (प्रायः छोरा–छोरीका जन्मबारे॰ ।

बर्स्यौलो— ना॰ [वर्ष+यौलो] वर्षाकालमा हुने जमिनमनि रहने जुकाजस्तो कीरोविशेष; गँड्यौलो ।

बल्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ ज्वल्+नु] १. आगो, बत्ती आदिबाट प्रकाश निस्कने हुनु; सल्कनु; दन्कनु । २. जल्दोबल्दो हुनु; प्रतापी बन्नु; भाग्य चम्कनु ।

बल१— ना॰ [सं॰] १. शरीरमा सञ्चित हुने शक्ति; तागत । २. अरूलाई गरिने भरथेग वा आडभरोस; सहयोग; मद्दत । ३. सेना; फौज । ४. बलराम ।

बल२— ना॰ [सं॰ बलि] औसानी; बलि ।

बल३— ना॰ [अङ्॰] हात वा खुट्टाले हिर्काएर खेलिने, रबड आदिले बनेको र छालाले मोहोरिएको वस्तु; भकुन्डो; भलिबल; फुटबल ।

बल/बलक१— ना॰ १. पोत्ने, चित्र लेख्ने आदि काममा उपयोग गरिने रब वा धूलो । २. सुन–चाँदीका गहना, भाँडा आदिमा घोटेर टलक निकाल्ने एक प्रकारको पत्थर; पुलिक ।

बलक२— ना॰ [अ॰ मू॰ बलक्+अ] बल्काइको तोड वा खेप । ~ बलक— क्रि॰ वि॰ १. घाउखटिराहरू पीप भरिनाले टन्कने गरी; टनकटनक । २. चञ्चल वा उत्तेजित हुने किसिमले ।

बलक्क— क्रि॰ वि॰ बेसरी टन्कने गरी (टाउको॰; तोड वा वेगसित ।

बलजफत— ना॰ [बल+जफत] कुनै काम–कुरामा गरिने बलमिचाइ; जबरजस्ती; बलात्कार । > बलजफती— ना॰ बलजफत; जबरजस्ती ।

बलतल— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) बले बलपूर्वक वा बल गरेर; मुस्किलसँग; बल्लतल्ल ।

बलदेव— ना॰ [सं॰] बलराम; बलभद्र । बल प्रयोग— ना॰ [सं॰] कसैको इच्छाविरुद्ध कुनै कार्य गर्नलाई गरिने शक्तिको प्रयोग; बल लगाउने वा अनुचित दबाव दिने काम । बल बर्कत— ना॰ [बल+बर्कत] काम गर्न, हिँड्न आदि सक्ने बल र तागत ।

बलबल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बल्+अ (बि॰)] १. उत्ताउलो हुने गरी; उच्छृङ्खल हुने चालले । ना॰ २. चुलबुलेपन; बकबक । श्र बलबलाइ— ना॰ बलबलाउने क्रिया वा प्रक्रिया । बलबलाइनु— बलबल होइनु; चञ्चल बनिनु । बलबलाउनु— अ॰ क्रि॰ १. उत्ताउलो हुनु; चञ्चल हुनु । २. नचाहिँदो बढी कुरा गर्नु; बकबक गर्नु । बलबलाहट— ना॰ बलबलाउने काम वा किसिम । बलबलिनु— अ॰ क्रि॰ बलबल गर्नु; बलबलाउनु ।

बलबले— वि॰ १. बलबल गर्ने; उत्ताउलो स्वभावको; चुलबुले । २. बकबक गर्ने । बलबल्याइ— ना॰ बलबलिने क्रिया वा प्रक्रिया । बलबल्याहट— ना॰ बलबलिने स्थिति वा चाल; बलबल्याइ ।

बलबाहु— ना॰ [बल+बाहु] प्रसिद्ध शिल्पी अर्निकोको अर्को नाउँ (चीन, मङ्गोलियातिरका मानिसहरूले नेपालवासीको अर्थमा 'पोल्वोक¨' भनेकोलाई संस्कृत रूप दिई बनाइएको वा चिनियाँ भाषाका अनुसार बल्ब (पाल्वा॰ र हु (मान्छे॰–को संयोग भएको नेपाली नाम॰ ।

बलभद्र— ना॰ [सं॰] कृष्णका दाजु; बलराम ।

बलमिचाइँ/बलमिचाइ— ना॰ [बल+मिचाइँ/मिचाइ] अनधिकार रूपमा वा जबरजस्ती अर्कार्को हक मिच्ने काम; जबरजस्ती; बलजफती ।

बलराम— ना॰ [सं॰] महाभारतकालका एक प्रसिद्ध व्यक्ति; कृष्णका दाजु; बलभद्र ।

बलरेखा— ना॰ [सं॰] चुम्बकको वरिपरि रहने अदृश्य चुम्बकीय रेखाहरूको समूह ।

बलवान्/बलशाली— वि॰ [सं॰] बल भएको; शक्तिशाली; बलियो ।

बला१— ना॰ [सं॰] १. लडाइँको बेलामा भोकतिर्खा हटाउने भनिएको एक विद्या । २. बलु झार ।

बला२— ना॰ आपत्ति ।

बलाइ१— ना॰ [अ॰ बले आपत्ति; दुःख; कष्ट; बला । (उदा॰— हटाइदिन्छु अवश्य म बलाइ । — लेखनाथ॰ ।

बलाइ२— ना॰ [रू बल्/बाल् (+आइ॰] बल्ने वा बाल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बलाइनु— क॰ क्रि॰ बल्ने पार्नु; बाल्न लाइनु ।

बलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ बल्ने पार्नु; बाल्न लाउनु ।

बलाका— ना॰ [सं॰] १. बकुल्लाको पङ्क्ति; बकुल्लो । २. पोथी बकुल्लो । ३. कामुक स्त्री ।

बलाघात— ना॰ [सं॰] कुनै ध्वनि वा स्वरको उच्चारणमा पर्ने विशेष बल वा सो उच्चरित हुँदा दिइने बढी झोक्का । (जस्तै— अनन्त = 'न'–मा बलाघात, गर्छ = 'ग'–मा बलाघात, हेक्का = दुवैमा बलाघात इ॰) ।

बलाढ्य— वि॰ [सं॰] १. बलको धनी; बलवान् ।

बलात्— क्रि॰ वि॰ [सं॰] बलपूर्वक; जबर्जस्तीसँग । > बलात्कार— ना॰ १. जबर्जस्ती गर्ने काम; अन्याय; अत्याचार । २. कुनै स्त्रीलाई उसको इच्छाविरुद्ध जबर्जस्तीसँग सम्भोग गर्ने काम; बलपूर्वक सतीत्व नष्ट पार्ने काम । बलात्कृत— वि॰ बलात्कार गरिएको । बलात्ग्रहण— ना॰ कुनै पनि गैरकानुनी ढङ्गबाट कसैबारा हुने वा लिइने रुपियाँको प्राप्ति ।

बलाधिकृत/बलाध्यक्ष— ना॰ [सं॰] सबै अधिकृतहरूमा मुख्य; प्रमुख सेनापति (चीफ अफ दि जनरल स्टाफ॰ ।

बलाबल— ना॰ [सं॰] १. दुई पक्षको तुलनात्मक सबलता र निर्बलता । २. दुई पक्षमा हुने बलको प्रतिस्पर्धा; खिचातानी ।

बलि— ना॰ [सं॰] १. देवदेवतालाई अर्पिने भोग्य वस्तु; नैवेद्य । २. देवतालाई भोग दिइने पशुपन्छी । ३. भोजन गर्नुभन्दा पहिले देवपितृका उद्देश्यले चढाइने अन्न; औसानी । ४. पूजा, होम आदिमा क्षेत्रपाललाई चढाइने अन्न । ५. पञ्च–महायज्ञमध्ये एक भूतयज्ञ । ६. भूमिकर; मालपोत । ७. पेटको लुँदाका बीचको रेखा । ८. पुराणप्रसिद्ध दानी दैत्य राजा । — दान— ना॰ १. देवदेवताका नाममा गरिने पशुपन्छीको वध; पशुबलि दिने काम । २. लोकहित वा राष्ट्रहितका निम्ति गरिने उत्सर्ग; त्याग । — वेदी— ना॰ बलिदान गर्ने ठाउँ ।

बलिउड— ना॰ हलिउडको अनुकरण गरेर फिल्मनगरी बम्बई (मुम्बई॰ लाई जनाउने शब्द ।

बलिबन्ते— वि॰ [वलवन्त+ए] १. बलवन्त; बलियो । ना॰ २. किंवदन्तीअनुसार एक प्रसिद्ध दानी चोर ।

बलिन्द्र— वि॰ [बलेनी] १. पानी पर्दा बलेनीबाट चुहेको पानीको धाराजस्तो । २. बरबर चुहुने (आँसु) । ~ धारा— ना॰ बरबर खसेको पानी, आँसु आदिको धारा ।

बलिपशु— ना॰ [सं॰] देवतालाई चढाइने उद्देश्यले छोडिने वा काटिने पशु; भोग दिइने वस्तु ।

बलिपाध्ये— ना॰ आगोको रापबाट पिल्सिएर मर्ने प्रख्यात रैती उत्पीडक । बलि प्रथा— ना॰ [सं॰] कुलायन वा देवदेवतालाई बलि दिने चलन; देवदेवताका नाममा पशुवध गरिने परम्परा ।

बलियो— ना॰ [सं॰ बलीये १. धेरै बल भएको; शक्तिशाली; बलिष्ठ । २. हतपती नबिग्रने; धेरै खप्ने; मजबुत; दह्रो । ३. धनजन आदिले सम्पन्न । स्त्री॰ बलियी । ~ बाङ्गो— वि॰ हान्न–मार्न सक्ने; हट्टाकट्टा; जोधाहा । स्त्री॰ बलियीबाङ्गी । बलि वैश्वदेव— ना॰ [सं॰] व्राह्मणले नित्य गर्नुपर्ने पञ्चमहायज्ञ; चुलो, ढिकी, जाँतो, सिलौटो, लोहोरो र क¨चोबारा अज्ञानमा हुन जाने हत्यामा लाग्ने पापको प्रायश्चित्तका निम्ति गरिने यज्ञ; भूतयज्ञ ।

बलिष्ठ— वि॰ [सं॰] सबैभन्दा बलियो; अति बलियो ।

बली— वि॰ [सं॰] १. बलियो । ना॰ २. छालाको लुँदोलाई छुट्ट्याउने रेखा; चाउरी । ३. बलि ।

बलु१— ना॰ [सं॰ बल॰] पानीमा रहने रौँजस्तो मसिनु र लामो, बेह्रिएर गाईबस्तुको पुच्छर काटिदिने एक जातको कीरो ।

बलु२— ना॰ [सं॰ बलो बाक्ला र बाटुला खालका पात, पहेँला फूल र हरिया सानासाना फल हुने झारविशेष; बला ।

बलेँसी— ना॰ [सं॰ बलीके १. छानाको किनारबाट खसेको पानी; बलेनी । २. बलेनी तप्किने ठाउँ; पेटीमनिको जग्गा ।

बलेख्रो— ना॰ [बलि+बाख्रो] १. तन्नेरी नहुन्जेलको भेडो वा पाठो । २. नबियाएको बाख्री; कुमारपाठी । ३. बलि दिइने पशु; बलिपशु ।

बलेनी— ना॰हे॰ बलेँसी ।

बलो— ना॰ [सं॰ बलभी] छानाको दाँतीमाथि बीचमा र धुरीमा रहने लामो काठ; मुसी वा डाँडा अड्याउने तेर्सो काठ (पानीबलो, कुमबलो र धुरीबलो॰ ।

बलौटे— वि॰ [बलौटो+ए] बालुवा धेरै भएको (माटो, जमिन आदि॰ ।

बलौटेनी— वि॰ [बलौटो+एनी] धेरैजसो बालुवा भएको; बलौटे ।

बलौटो— ना॰ [बालुवा+औटो] बालुवा ।

बल्क–नु— अ॰ क्रि॰ [बलक्+नु] घाउखटिरा पीपले भरिएर बलकबलक गरी टन्कनु । > बल्काइ— ना॰ बल्कने क्रिया वा प्रक्रिया । बल्किनु— अ॰ क्रि॰ घाउखटिरा पीपले भरिएर बलकबलक गरी टन्किनु ।

बल्कोनी— ना॰ [अङ्॰] १. घरको गाह्रोभन्दा बाहिरपट्टि बस्ने ठाउँ; बरन्डा । २. चलचित्र, नाचघर आदिमा भुईँतला देखिने गरी मास्तिरपट्टि रहेको बरन्डाजस्तो भाग ।

बल्छी— ना॰ [सं॰ बडिशे बाहिरपट्टि माछाका निम्ति खाद्य पदार्थ बेरेर धागोमा झुन्ड्याई माछा अल्झाउने अङ्कुसे; बल्सी ।

बल्छे— वि॰ [बल्छी+ए] बल्छीजस्तो अङ्कुसे परेको । ~ काँडो— ना॰ मास्तिर फर्केको काँडैकाँडा हुने एक जातको लहरो ।

बल्झ–नु— अ॰ क्रि॰ [बल्छी+नु] १. बल्छीमा पर्नु; जालमा अल्झनु । २. आइपर्नु; जुध्नु । ३. गर्भ रहनु । ४. जुवामा च्याँखेको दाउ लाग्नु । > बल्झन— ना॰ १. बल्झने काम । २. सित्तैँको दण्ड । ३. दाउ हान्नेले तिर्नुपर्ने धन । बल्झाइ— ना॰ बल्झने वा बल्झाउने क्रियाप्रक्रिया । बल्झाइनु— क॰ क्रि॰ पासोमा अल्झाइनु; बल्छीमा पारिनु । बल्झाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. पासो, जाल, बल्छी आदिमा पार्नु । २. अल्झाउनु; अड्काउनु । ३. च्याँखेमा थापेका पैसाले अरूका पैसा जित्नु । बल्झिनु— अ॰ क्रि॰ बल्झनु; अल्झनु ।

बल्झो— ना॰ बल्झने काम वा कुरो । बल्झ्याइ— ना॰ बल्झिने काम वा किसिम ।

बल्टु— ना॰ [अङ्॰ बोल्टे काठ, फलाम आदि जोड्नका निम्ति तल–माथि दुवैतिर कसिने एक किसिमको पेचदार ठूलो कीलो ।

बल्ड्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ बल्याङ्+अ] १. पल्टा खाने काम; पल्टनबाजी । २. असफलता; वाब ।

बल्ड्याङ्ग्रे— वि॰ [बल्ड्याङ्ग्रो+ए] बाहिरपट्टि अलि बढी आँखा निस्केको; ठूला–ठूला आँखा भएको; आँख्ले ।

बल्ड्याङ्ग्रो— ना॰ [अ॰ मू॰ बल्ड्याङ्+ग्रो] १. लहरामा फल्ने, ठूलठूला गेडा हुने सिमीका ढाँचाको फलविशेष । २. गाढा प्याजी रङ्का फूल फुल्ने र लामा–लामा कोसा फल्ने, एक जातको लहरो वा त्यसकै कोसामा फल्ने दाना । ३. ठूलठूला वा थोरै बाहिरपट्टि निस्केका आँखा ।

बल्ड्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ बल्ड्याङ्+ब] बल्ड्याब खाने चालले; पल्टा खाएर लड्ने गरी ।

बल्ब— ना॰ [अङ्॰] करेन्टको योगबाट बिजुलीको प्रकाश छर्न बनाइएको, भित्रपट्टि जेलिएका मसिना तार भएको हावाबन्द काँचको साधन; चिम; गुलुप ।

बल्याइ— ना॰ [रू बल्याउ (+आइ॰] बल्याउने काम वा किसिम । श्र बल्याइनु— क॰ क्रि॰ बल्याउने काम गरिनु ।

बल्याउनु— स॰ क्रि॰ [बाली+आउ+नु] धान, कोदो आदि अन्नका बाला बीउका निम्ति छानेर काट्नु ।

बल्ल— क्रि॰ वि॰ [सं॰ बलात्] १. बलपूर्वक वा मुस्किलसँग; कुनै किसिमले । २. धेरै समयपछि; धेरै कालमा । — तल्ल— क्रि॰ वि॰ बडो मुस्किलसँग; कठिनसित; बल्लबल्ल ।

बल्ला— ना॰ [बल्लो+ओ गोरुगाडाको एक अवयव ।

बल्लाबल्ली— ना॰ जङ्गलमा रूख कटानी भएर ठेकदारले उठाएपछि बाँकी भएका नापोभन्दा साना–साना मुढा वा ठेउका ।

बल्लो— ना॰ [सं॰ वर्दे गोरु; बहर ।

बल्सी— ना॰ [सं॰ बलिशे हे॰ बल्छी ।

बव— ना॰ [सं॰] ज्योतिषका तिथि, वार, योग, नक्षत्र र करण–यी पञ्चाङ्गमध्ये एक भेद वा त्यसको पहिलो करण ।

बवाल— ना॰हे॰ बबाल ।

बवासिर— ना॰ [अ॰] अलकाई; अर्स रोग ।

बवुल— ना॰हे॰ बबुल ।

बस्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वस्+नु] १. कुनै आसन वा जमिनमा नितम्ब अड्याएर ठहर्नु; चाक टेकाउनु । २. बसोबास गर्नु; वास गर्नु । ३. क्रम वा सिलसिला मिल्नु । ४. नियममा रहनु; थिति मिल्नु ।

बस१— वि॰ बो॰ [फा॰] १. भयो, पुग्यो; ठीक छ आदि बुझाउँदा प्रयोग हुने शब्द । (उदा॰— बस, खानेकुरा थप्नुपर्दैन, मलाई पुग्यो । बस, त्यहीँ अड है ;) । वि॰ २. भरपूर; यथेष्ट । ३. पर्याप्त; यथेष्ट; मनग्य ।

बस२— ना॰ [अङ्॰] छानो, झ्याल, ढोका र बस्ने सिट भएको यात्रीहरू ओसार्ने ठूलो मोटर ।

बस३— अ॰क्रि॰ बस्नु क्रियाको आदेशार्थी रूप (तिमी बास बस॰ । बस उठ— ना॰ [बस्+उठ्] १. साथसाथै बस्ने र उठ्ने काम; साथको रहनसहन; बसाउठी । २. आवतजावत, बोलचाल, हिमचिम इ) । ३. व्यायामका निम्ति वा सजाय पाउँदा लगातार बस्ने–उठ्ने काम ।

बसन्ती— ना॰ [सं॰ वसन्ती] १. जूहीका जस्ता पात तथा कुन्दका जस्ता लामा काँडा हुने, सेता फूल फुल्ने र अण्डाकार काला फल फल्ने एक जातको लता वा त्यसैको फूल; वासन्ती । वि॰ २. पाकेका कागतीको बोक्राजस्तो रबको; पहेँलो खालको ।

बसन्ते— वि॰ [सं॰ वसन्त+ए] वसन्त ऋतुमा हुने, पाक्ने वा पाइने । ~ काँडो— ना॰ पहेँला सानासाना पात काँडैकाँडा हुने लहरिएर जाने एक बुटो । ~ गहुँ— ना॰ एक प्रकारको गहुँ । बस बिसौनी— ना॰ [बस+बिसौनी] बस अड्याउने ठाउँ (बसपार्क॰ । बस सेवा— ना॰ [बस+सेवो बसबारा मानिस ओसारपसार गर्ने काम वा व्यवस्था ।

बसाइँ— ना॰ [बस्+आइँ] आफू बसेको गाउँठाउँ वा देश छाडी अर्को गाउँठाउँ वा देशमा गएर गरिने बसोबास ।

बसाइ— ना॰ [रू बस् (+आइ॰] १. बस्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बसाउ+आइ] २. बसाउने वा बस्न लाउने क्रियाप्रक्रिया । ३. बसाउने वा गनाउने क्रियाप्रक्रिया । [ > ] बसाइनु— अ॰ क्रि॰ बस्न लाइनु ।

बसाउठी— ना॰ [बस्+उठ] साथैमा बसउठ गर्ने काम; साथसाथको रहनसहन; बसउठ ।

बसाउनु१— प्रे॰ क्रि॰ [बस्+आउ+नु] १. बस्न लाउनु; बसोबास गराउनु; बसाल्नु । २. थिति वा नियम मिलाउनु ।

बसाउनु२— अ॰ क्रि॰ [वास+आउ+नु] मीठो वा नमीठो बास्ना आउनु ।

बसाहा— ना॰ [प्रा॰ बसह < सं॰ वत्से १. महादेवको वाहन; साँढे । २. महादेवको मन्दिर वा देवलअगाडि राखिने साँढेको ढलौटे वा ढुङ्गे मूर्ति ।

बसिनु— अ॰ क्रि॰ [बस्+इ+नु] बस्ने काम होइनु ।

बसिबसाइ/बसिबसाउ— ना॰ [बस्+बसाइ/बसाउ] सुबिस्तासाथ बस्ने काम; आनन्दसँग रहने काम ।

बसिबियाँलो— ना॰ [बस्+बियाँलो] फुर्सदमा बसेर समय काट्न गर्ने सानोतिनो काम; समयकटनी ।

बसिला— ना॰ [सं॰ वासि] काठ ताछ्ने, मुख कोदालोजस्तो र बिँड कुटाको जस्तो भएको हतियार ।

बसिदेउ/बसिद्यौ— वि॰ [सं॰ वासदेवे १. बसेर मात्र खान पल्केको (व्यक्ति) । २. बसेर नअघाउने ।

बसु— ना॰ [सं॰] वास्तु वा मूर्तिमा प्रयोग हुने अङ्गुलको वा मात्राको आठ गुनाबराबरको नाप; तुणी, लोक र मूर्तिबराबरको नाप; आठ अमलबराबरको नाप; आठ अङ्गुल ।

बसेरा— ना॰ [बास+एरो १. बास; निवास; घर । २. अस्थायी बास ।

बसैँ— ना॰ [सं॰ वसने बसाइँ । (उदा॰— कुम्लो बोकी बसैँ, परेवा काटी दसैँ । — उखान॰ ।

बसोबास/बसोबासो— ना॰ [वास+आवास] १. रहनेबस्ने ठाउँ; निवासस्थान । २. धेरैजसो समय जानेबस्ने काम; रासोबासो ।

बसौँधी— ना॰ [हि॰] बाक्लो दूध वा तरमा चिनी, सुकुमेल आदि हाली बनाइने लेदिलो र सुगन्धी खाद्य पदार्थ ।

बस्तर— ना॰ [सं॰ वस्त्रे वस्त्र; लुगा (कथ्य प्रयोग॰ ।

बस्ता— ना॰ [फा॰ बस्ते पुस्तक, बहीखाता, बाकस आदि बाँध्ने वा बेर्ने कपडा ।

बस्ती— ना॰ [सं॰ वसति] १. घरहरू भएको वा मानिस बस्ने ठाउँ; आवादी । २. गाउँ; वासस्थान । — वाल/वाला— ना॰ बस्तीमा बस्ने मानिस; गाउँले ।

बस्तु— ना॰ [सं॰ वस्तु] दूध र मासु वा मलका निम्ति पालिने गाईभैँसी आदि घरेलु पशु; वस्तु । — भाउ— ना॰ गाईभैँसी आदिको समूह; गाईबस्तु ।

बस्नौटो/बस्न्यौटो— ना॰ [बस्+औटो/यौटो] १. विवाहमा दुलाहालाई बसाउने चकटी आदि आसन । २. विवाहमा दमाईँलाई दिने कपडा आदि दस्तुरी । ३. पातलो लम्पट वा चकटी ।

बस्य— ना॰ [सं॰ अवश्ये अवश्य, निश्चय; पक्का (दिव्य॰) ।

बह— ना॰ [प्रा॰] १. पेट दुखेर मुखमा पानी आइरहने रोगविशेष; भित्र दुख्ने एक प्रकारको शूल । २. आन्तरिक वेदना; मनको पीर ।

बह–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वह+नु] १. पानी आदि तरल पदार्थ गहिरोतिर जानु; बग्नु । २. हावा चल्नु ।

बहक–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ वह+नु] अरूको फकाइमा वा लहैलहैमा लाग्नु; काम न काजसित लर्खरिनु; बरालिनु; बहकिनु । > बहकाइ— ना॰ बहकने क्रिया वा प्रक्रिया । बहकाइनु— क॰ क्रि॰ बरालिनु ।

बहकाउ— ना॰ बरालिने, फकिने वा लहैलहैमा लाग्ने काम; बहक्याइ । बहकाउनु— स॰ क्रि॰ १. अरूलाई नचाहिँदो काम– कुरामा लाग्न हौस्याउनु; गलत बाटामा लग्नु । २. नमिल्दा कामकुरालाई पनि ठीक हो भन्ने विश्वास पार्नु; फुस्ल्याउनु; फकाउनु । ३. कसैलाई विदेशतिर लग्नु । बहकावट— ना॰ बहकाउमा लाग्ने काम वा अवस्था; बहकाउ । बहकिनु— अ॰ क्रि॰ १. चाहिँदो काम छोडेर अरूको कुरामा लाग्नु; अर्काको लहैलहैमा हिँड्नु; बरालिनु । २. बाटो बिराउनु । ३. फुस्लिनु । ४. विदेसिनु । बहक्याइ/बहक्याहट— ना॰ बहकिने चाल, स्थिति, क्रिया वा प्रक्रिया ।

बहत्तर— ना॰ [प्रा॰ बहत्तरि] १. सत्तरी र दुईको योगबाट बन्ने सङ्ख्या; ७२–को अङ्क । वि॰ २. त्यति योगसङ्ख्याको । >

बहत्तरौँ— वि॰ बहत्तर सङ्ख्याको; गणनाका क्रममा सो सङ्ख्यामा पर्ने ।

बहना— ना॰ [सं॰ बहे डुङ्गा खियाउन बनाइएको, काठको दाबिलोजस्तो साधन; पतवार ।

बहर— ना॰ [सं॰ वृषभे नसुमरेको गोरु; नडामेको बाछो । ~

गोरु— ना॰ १. नसुमरेको गोरु । २. तह नलागेको तरुनो मानिस ।

बहलाइ— ना॰ [रू बहलाउ (+आइ॰] बहलाउने क्रियाप्रक्रिया । [ > ] बहलाइनु— क॰ क्रि॰ मन आनन्दित पारिनु ।

बहलाउ— ना॰ [बह+आउ] मनलाई आनन्द दिने वा दुःख बिर्साउने काम । > बहलाउनु— स॰ क्रि॰ १. मन प्रसन्न पार्नु; दुःख बिर्साउनु । अ॰ क्रि॰ २. आनन्दित हुनु; प्रसन्न हुनु ।

बहस— ना॰ [अ॰] कुनै विषय वा पक्षको कुरा प्रमाणित गर्नका लागि गरिने सवालजवाफ; छलफल; तर्कवितर्क; पैरबी । ~

नोट— ना॰ मुद्दामा सम्बन्धित पक्षका वकिलले आ६नो पक्षमा निर्णय हुनुपर्ने विषयलाई पुष्टि गरी लेखेको लिखित बहस ।

बहाइ१— ना॰ [रू बह (+आइ॰] १. बहने क्रिया वा प्रक्रिया । [ बहाउ+आइ] २. बहाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] बहाउ— ना॰ पानी आदि तरल वस्तु होचोतिर जाने काम; बहने काम ।

बहाउनु— स॰ क्रि॰ प्रवाहित गर्नु; बगाउनु ।

बहाइ२— ना॰ एउटा धर्मविशेष ।

बहाड— ना॰ [रू बहारे मनोविनोद; बहार । > बहाडिलो— वि॰ रमाइलो; फरासिलो ।

बहादुर— वि॰ [तु॰] १. आँट, साहस र सुथ्याइँका काम गर्न सक्ने; वीर; पराक्रमी । २. आँटिलो; साहसी । ~ शाह— ना॰ बडामहाराज पृथ्वीनारायण शाहका कान्छा छोरा र अठारौँ शताब्दीको अन्ततिर रणबहादुर शाहका राज्यकालमा मुख्तियार भई नेपालको शासन सँभाल्ने इतिहासप्रसिद्ध एक पुरुष ।

बहादुरी— ना॰ [फा॰] बहादुरको पन, सामर्थ्य वा गुण; वीरता; पराक्रम । ~ पदक— ना॰ बहादुरीसाथ ठूलो काम गर्ने सैनिकलाई दिइने राष्ट्रिय तक्माविशेष ।

बहाना— ना॰ [फा॰] कुनै काम–कुराको देखौवा क्रियाकलाप वा कारण; बनावटी प्रयोजन; निहुँ ।

बहार— ना॰ [फा॰] १. मनोविनोद; आमोदप्रमोद; रामरमिता । २. रमणीयता; शोभा । ३. उन्मादक समय; वसन्त ऋतु ।

बहाल१— ना॰ [सं॰ विहारे बौद्धमार्गीको मठ वा मन्दिर; विहार ।

बहाल२— ना॰ [फा॰] १. पहिलेजस्तै आ६नो पद वा स्थानमा रहने काम; कायम; थमौती । २. नयाँ ठाउँ, घरजग्गा, पद आदि सँभाल्ने वा तिनमा पहिलोपल्ट प्रवेश गर्ने काम । ३. घर, कोठा, पसल आदि उपयोग गरेबापत घरधनीलाई बुझाउने शुल्क; भाडा; किराया । — गिरी— वि॰ बहाल वा भाडामा लिनुदिनु गरेको; बालगिरी । — वाला— वि॰ आ६नो पद वा स्थानमा बहाल रहेको । ~ बिदौरी— ना॰ आ६नो घर, पसल आदि अरूलाई चलन गर्न दिएबापत घरधनीले लिने शुल्क; भाडा वा किराया । श्र बहालिया— वि॰ बहालमा रहेको; बहालवाला ।

बहाली— ना॰ [बहाल+ई] बहाल गर्ने काम; नयाँ पद, ओहदा, अधिकार आदि सँभाल्ने काम । ~ पुर्जी— ना॰ नयाँ पद, ओहदा, हक आदि सँभाल्न दिइने अधिकारपत्र; बहाली गर्न दिइने लिखित नियुक्ति वा प्रमाणको कागत; नियुक्तिपत्र ।

बहिः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] बाहिर ।

बहिनी— ना॰ [सं॰ भगिनी] १. आ६नै आमाको गर्भबाट आफूभन्दा पछि जन्मेकी स्त्री; बैनी । २. आफूभन्दा कम उमेरकी जेठाबाबु, कान्छाबाबु, ठूली आमा, सानी आमा, मामा, फुपू र गुरुकी छोरी । ३. सालाकी पत्नी । ४. आफूभन्दा कम उमेरकी स्त्री– जातिलाई सम्बोधन गर्ने स्नेहसूचक शब्द । ~ जुवाइँ— ना॰ बहिनीको पति; बैनीज्वाइँ ।

बहिरङ्ग— ना॰ [सं॰] १. शरीर, पदार्थ, क्षेत्र आदिको बाहिरपट्टि रहेको भाग; बाहिरी अङ्ग । वि॰ २. बाहिर रहेको; बाहिरको; बाहिरिया । ~ कक्ष— ना॰ अस्पतालमा बाहिर रहेका बिरामी जाँचेर उपचार गरिने कक्ष वा विभाग । ~ रोगी— ना॰ अस्पतालमा वा स्वास्थ्यचौकीमा परीक्षण मात्र गरिने रोगीको समूह; अस्पतालको शययामा भर्ना नभई बाहिरैबाट उपचार गराउने रोगी

बहिरिन्द्रिय— ना॰ [सं॰] विषयहरूको अनुभव गर्ने नाक, कान, आँखा, जिभ्रो र छाला— यी पाँच बाहिरी इन्द्रिय ।

बहिरो— वि॰ [सं॰ बधिरे कान नसुन्ने; बधिर; बैह्रो । स्त्री॰ बहिरी ।

बहिर्गत— वि॰ [सं॰] १. घर वा कार्यालयमा नभएको । २. पदारूढ वा पदासीन नभएको । ३. स्पष्ट वा सबैले थाहा पाउने गरी प्रकाशित भएको ।

बहिर्जगत्— ना॰ [सं॰] आँखाले देखिने संसार; बाह्य जगत्; भौतिक जगत् ।

बहिर्देश— ना॰ [सं॰] १. सहर वा गाउँदेखि बाहिर रहेको ठाउँ । २. परदेश; विदेश ।

बहिर्भूत— वि॰ [सं॰] १. बाहिरी पाटो लागेको; बाहिर भएको । २. बाहिरपट्टि परेको; निक्लिएको ।

बहिर्मुख/बहिर्मुखी— वि॰ [सं॰] १. बाहिरतिर रहेको वा मुख फर्काएको । २. बाहिरी कुराको मात्र विचार गर्ने; वस्तुजगत्तिर दृष्टि दिएको । ३. आध्यात्मिक कुरातिर मन नलगाउने । ४. बाह्य संसार वा सामाजिक जीवनका गतिविधिमा प्रशस्त अभिरुचि लिने तथा सहभागी हुने (व्यक्तित्व॰ ।

बहिर्लापिका— ना॰ [सं॰] प्रश्नभित्रै उत्तर नभएको, बाहिरबाट उत्तर खोज्नुपर्ने पहेली; -'कल्ले चलायो रेललाइ चाँडो' मा जसरी पद– योजनाभित्र उत्तर नभएको पहेलिका वा क¨ट) ।

बहिष्कार— ना॰ [सं॰] १. कसैलाई जाति, वर्ग, समाज, संस्था आदिबाट हटाउने वा बाहिर निकाल्ने काम । २. पारस्परिक सम्बन्धको टुटाइ; छोड्ने काम; त्याग । — वादी— वि॰ बहिष्कार गर्ने; कुनै कार्यक्रम, सभा आदिमा भाग नलिने ।

बहिष्कृत— वि॰ [सं॰] १. बहिष्कार गरिएको; बाहिर निकालिएको । २. कुनै कार्यक्रम, सभा आदिमा भाग नलिइएको ।

बहिस्— ना॰ यो॰ [सं॰] बहिः; बाहिर ।

बही— ना॰ [अ॰ बयाजे १. आयव्ययको हिसाब लेख्ने किताब; खाता । २. महाजनी हरहिसाब वा सरकारी अड्डाखानाको आमदानीखर्च लेख्ने पुस्तक । — खाता— ना॰ १. बहीको पुस्तक । २. दैनिक कारोबारको ऋणधन वा आम्दानीखर्च देखाउने गरी लेखिएको लेखाको किताब; खाताबही । — दार— ना॰ अड्डाखानाको लेखक कर्मचारी; नौसिन्दाभन्दा एक तहमाथिको कर्मचारी वा दर्जा; हाल राजपत्र अनङ्कित चतुर्थ श्रेणीको पद । ~ पत्र— ना॰ बहीसम्बन्धी कागतपत्र ।

बहु— वि॰ [सं॰] दुईभन्दा बढी; अनेक; धेरै । ~ उद्देश्यीय— वि॰ धेरै उद्देश्य भएको वा विभिन्न प्रकारका सीप प्राप्त गराउने लक्ष्य लिएको (योजना, विद्यालय आदि) । ~ कोषीय जीव— ना॰ धेरै कोष भएको जीव । ~ चर्चित— वि॰ धेरै चर्चा भएको; अधिकांशले जानेसुनेको । — ज्ञ— वि॰ १. धेरै किसिमका उपयोगी कुरा जानेको; धेरै विषयको ज्ञाता । २. कुनै एक विषयका बारेमा धेरै कुरा जान्ने; विशेषज्ञ ।

बहुत— वि॰ [सं॰ प्रभूते ज्यादा; धेरै; निकै ।

बहुतन्त्र— ना॰ [सं॰] कुनै राज्यको सञ्चालन वा नीतिका अनेक विचार र नेतृत्व भएको शासन–प्रणाली ।

बहुतायत— ना॰ [सं॰] धेरै मात्रा; अधिकता ।

बहुत्व— ना॰ [सं॰] धेरै हुनेपन वा अवस्था; आधिक्य ।

बहुदल— ना॰ [सं॰] एकभन्दा बढी राजनीतिक दल भएको राजनीतिक व्यवस्था । विप॰ निर्दल । — वादी— वि॰ बहुदलमा विश्वास गर्ने वा बहुदललाई रुचाउने ।

बहुदलीय— वि॰ बहुदलसम्बन्धी; बहुदलको; बहुदलमा लागेको । विप॰ निर्दलीय । — ता— ना॰ बहुदलीय हुनाको भाव वा अवस्था; बहुदलमा हुनेपन । विप॰ निर्दलीयता । ~ व्यवस्था— ना॰ राजनीतिक दलहरू भएको व्यवस्था वा शासन–प्रणाली ।

बहुधा— क्रि॰ वि॰ [सं॰] धेरैजसो; खास गरी; प्रायः ।

बहुनामा— वि॰ [सं॰] धेरै नाम भएको; विभिन्न नामको ।

बहुपक्ष— ना॰ [सं॰] धेरैको एउटै पक्ष, विचार वा दृष्टिकोण । >

बहुपक्षीय— वि॰ धेरैको एउटै पक्ष भएको; बहुसङ्ख्यकलाई हित गर्ने, धेरैका निम्ति उपयोगी वा सञ्चालित (कार्यक्रम, नियम, विधि आदि, जस्तै— बहुपक्षीय भुक्तानी व्यवस्था, बहुपक्षीय विनिमय–स्थिरता इ॰) ।

बहुपदी— वि॰ [सं॰] दुईभन्दा बढी पदको अभिव्यञ्जना दिने ।

बहुभाषिक— वि॰ [सं॰] दुईभन्दा बढी भाषा बोल्न र बुझ्न सक्ने (व्यक्ति॰ ।

बहुभुज— ना॰ [सं॰] चारभन्दा बढी रेखाले घेरिएको समतलीय चित्र; चारभन्दा बढ्ता भुजा भएको चित्र ।

बहुमत— वि॰ [सं॰] १. धेरैले मानेको; अति मान्य । ना॰ २. धेरैको भिन्न–भिन्न मत । ३. धेरैको एउटै मत वा राय । ४. कुनै सभा, समिति वा समाजमा आधाभन्दा बढी सदस्य वा सङ्ख्याको मत । ~ प्राप्त— वि॰ धेरै जनाले रोजेको; सबैभन्दा बढी मत पाउने ।

बहुमान्य— वि॰ [सं॰] १. धेरैले मानेको वा आदर गरेको; सम्माननीय । २. धेरैलाई मान्य हुने; धेरैलाई मन पर्ने ।

बहुमुखी— वि॰ [सं॰] १. धेरै लक्ष्य भएको; विभिन्न विषयको विशेषताले युक्त भएको । २. हातमा लगाउने एक किसिमको सुनको बाला । ~ क्याम्पस— ना॰ एकभन्दा बढी विषयको पढाइ हुने अध्ययनसंस्थान; महाविद्यालय ।

बहुमूत्र— ना॰ [सं॰] १. धेरै पिसाब लाग्ने एक रोग । वि॰ २. धेरै पिसाब हुने रोग लागेको ।

बहुमूल्य— वि॰ [सं॰] १. धेरै मोल पर्ने; किम्मती; दामी । २. धेरै महत्त्व भएको ।

बहुरङ्गी— वि॰ [सं॰] १. अनेक रङ्ग वा ढाँचा भएको; रङ्गीचङ्गी । २. अनेक किसिमको; नानाथरीको ।

बहुरूपी— वि॰ [सं॰] १. विभिन्न रूप धारण गर्ने; अनेक रूपको; अनुरूपी । २. जनसाधारणलाई विभिन्न रूपले भुलाउन सक्ने । ३. समाजमा रहेर विभिन्न रूप देखाई जीविका चलाउने ।

बहुल— वि॰ [सं॰] अधिक; धेरै; ज्यादा ।

बहुलट्टी— ना॰ [रू बहुलो बहुलाको अवस्था वा चाल; पागलपन; सिल्लडपना; छाँटा ।

बहुलता— ना॰ [सं॰] बहुल हुने स्थिति वा पन; अधिकता; बहुतायत ।

बहुला— वि॰ [सं॰ वातुले दिमाग बिग्रेको; पागल; बौलाहा; छँटाहा । — पन— ना॰ बहुलाको अवस्था; बौलट्टी ।

बहुलाइ— ना॰ [रू बहुलाउ (+आइ॰] बहुलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । > बहुलाइनु— क॰ क्रि॰ बहुला होइनु ।

बहुलाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [बहुला+आउ+नु] १. दिमाग ठेगानमा नहुनु; बहुला हुनु; छँटाउनु; बौलाउनु । २. साह्रै ठूलो आँट गर्नु ।

बहुवचन— ना॰ [सं॰] व्याकरणमा एकभन्दा बढी वस्तु वा व्यक्तिलाई

 बुझाउने शब्द; एउटालाई बुझाउने शब्दबाट धेरैलाई बुझाउने

गरी बनेको रूप (जस्तै— 'घर'–बाट घर–हरू, 'रातो'बाट राता इ॰) ।

बहुविकल्पी— वि॰ [सं॰] धेरै विकल्प भएको; छनौट गर्न सकिने वा पाइने । ~ प्रश्न— ना॰ छनौट गर्न सकिने वा 'अथवा' धेरै भएका प्रश्नको समूह ।

बहुविद्— वि॰ [सं॰] धेरै विषय जान्ने; बहुज्ञ ।

बहुविध— वि॰ [सं॰] धेरै किसिमको; नाना भाँतिको ।

बहुविवाह— ना॰ [सं॰] १. एक पुरुषले दुई स्त्री वा एक स्त्रीले दुई पुरुषसँग बिहे गरी दुवै एक समयमा जीवित रहेको अवस्था । २. जानाजान वा स्वेच्छासाथ त्यसरी दोस्रो विवाह गर्ने चलन वा अपराध ।

बहुव्रीहि— ना॰ [सं॰] समस्त–पदभित्र रहेका शब्दको मूल अर्थलाई छोडी भिन्न अर्थ बुझाउने र विशेषणपद बन्ने समासको एक भेद । (उदा॰— माछाको जस्तो पुच्छर भएको = माछापुच्छ्रे (हिमाल॰, चरीको जस्तो नङ्ग्रा भएको = चरीनङ्ग्रे (धान॰ इ॰) ।

बहुशः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. धेरै किसिमले; प्रायः । वि॰ २. अधिक; धेरै ।

बहुश्रुत— वि॰ [सं॰] लौकिक वा शास्त्रीय धेरै कुरा सुनेबुझेको; धेरै पढेलेखेको; विबान् ।

बहुसङ्ख्य— वि॰ [सं॰] बहुसङ्ख्यक । > बहुसङ्ख्यक— वि॰ धेरै सङ्ख्या भएको; आधाभन्दा बढी सङ्ख्या भएको; गणनामा धेरै भएको ।

बहू— ना॰ [सं॰ वधू] बुहारी; दुलही । ~ भतेर— ना॰ नयाँ दुलही भियभयाएको भोलिपल्ट दाजुभाइ, बन्धुहरू भेला गरी खुवाइने भोज; नयाँ दुलहीले पकाएको सबैले खाने पहिलो दिनको भातभान्सा ।

बहूद्देश्यीय— वि॰ [सं॰] हे॰ बहु–उद्देश्यीय । बहू रानी— ना॰ [बहू+रानी] बुहारी; बुहारीलाई घरका नोकरचाकर आदिले सम्मानपूर्वक भन्ने शब्द ।