नेपाली शब्दसमूह ३२ दु
दुः— उप॰ [सं॰] कुनै नाम, विशेषण आदि शब्दका अघिल्तिर जोडिई खराब, निन्दित आदि अर्थ बुझाउने पूर्वसर्ग -दुःसाहस, दुःसाध्य, दुःस्वप्न इ॰) ।
दुःख— ना॰ [सं॰] १. शारीरिक वा मानसिक रूपमा हुने पीडा; क्लेश । २. वेदना; छटपटी । — कर— वि॰ दुःख दिने; दुःखद; कष्टदायी । — जीवी— वि॰ दुःखमा पालिएको; दुःखमा रहने वा बाँच्ने । — त्रय— ना॰ आधिदैविक, आध्यात्मिक र आधिभौतिक तीन किसिमका दुःख । — द— वि॰ १. दुःख वा कष्ट दिने; दुःखदायी । २. कुनै कारणले मनमा दुःख पुथ्याउने -दुःखद घटना; दुःखद मृत्यु, दुःखद समाचार इ॰) । — दायक/दायी— वि॰ दुःख दिने; दुःखद । — पूर्ण— वि॰ दुखैदुःखले भरिएको; दुःखमय; कष्टपूर्ण । — प्रद— वि॰ दुःख दिने; दुःखदायी । — बहुल— वि॰ दुःखको मात्रा बढ्ता भएको; दुःखपूर्ण । — मय— वि॰ दुखैदुःखले भरिएको; दुःखपूर्ण । — लभ्य— वि॰ दुःख वा कष्टले मात्र पाइने; दुर्लभ । — शान्ति— ना॰/क्रि॰ वि॰ हे॰ दुखसान्ती । ~ सागर— ना॰ १. दुःखको समुद्र । २. आध्यात्मिक दृष्टिमा दुःखको घर मानिने संसार । — साध्य— वि॰ अथक परिश्रम गर्नाले मात्र साध्य हुने; कष्टसाध्य । > दुःखातीत— वि॰ दुःखबाट छुटकारा पाएको; दुःखमुक्त; सदा सुखी ।
दुखान्त/दुःखान्तक— वि॰ १. दुःखपूर्ण अवसान भएको; दुःखमय परिणाम भएको । २. वियोग वा करुणाजनक परिणति देखाउने -नाटक, कथा, उपन्यास इ॰_; वियोगान्त । ना॰ ३. दुःखको समाप्ति; दुःखको अन्त्य । दुःखान्वित— वि॰ दुःखमा परेको; आर्त ।
दुःखायतन— ना॰ १. दुःखसागर । २. संसार; जगत् । दुःखार्त— वि॰ कष्टमा जेलिएको; धेरै दुःखी । दुःखित— वि॰ दुःख पाएको; दुःखी; धेरै कष्ट वा क्लेश भएको ।
दुःखी— वि॰ [सं॰] दुःखले सताएको; दुःख पाएको; कष्टयुक्त । ~ दरिद्र/दरिद्री— ना॰ दीनहीन; गरिबगुरुवा ।
दुःशकुन— ना॰ [सं॰] अनिष्टतासूचक लक्षण; अपशकुन ।
दुःशासन— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलसँग मात्र वशमा आउने; दुर्नियन्त्रण । २. कष्टपूर्ण शासन; खराब शासन । ३. धृतराष्ट्रका सय भाइ छोरामध्ये एक; दुर्योधनको एक भाइ ।
दुःशील— वि॰ [सं॰] १. खराब बानीबेहोरा भएको; नराम्रो शील– स्वभावको । २. उच्छृङ्खल; उद्धत । ३. पापी; दुराचारी ।
दुःश्रव— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलसँग सुन्न सकिने; सुन्दा अप्रिय लाग्ने; कर्णकटु । २. काव्यका दोषहरूमध्ये सुन्दा अप्रिय लाग्ने एक दोष । — ता— ना॰ कठोर वर्ण भएर कानमा धक्का दिने पद हुँदा हुने पददोष; एक प्रकारको काव्यदोष ।
दुःसङ्ग— ना॰ [सं॰] नराम्रो वा खराब सङ्गत; कुसङ्गत ।
दुःसह— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलसँग मात्र सहन सकिने; सहन कठिन । २. सहनै नसकिने; असह्य ।
दुःसाध्य— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलसित मात्र सिद्ध गरिने; कठोर परिश्रमले मात्र सिद्ध गर्न सकिने; दुष्कर । २. सिद्ध गर्नै नसकिने; असाध्य ।
दुःसाहस— ना॰ [सं॰] १. कुनै दृुष्कर वा असम्भव काम गर्न देखाइएको साहस । २. असफल प्रयास; व्यर्थको हिम्मत । ३. गर्न नहुने कामकुरामा गरिएको आँट; अनुचित साहस । ४. लिँडे ढिपी; धृष्टता । श्रदुःसाहसिक— वि॰ १. साहस गर्न अनुचित तथा निष्फल हुने -कार्य । २. अनैतिक तथा अधार्मिक कामकुरामा साहस देखाउने । ना॰ ३. चोर; डाँक¨ । ४. अनैतिक वा दुश्चरित्र व्यक्ति; परस्त्रीगामी । दुःसाहसी— वि॰ दुःसाहस गर्ने; व्यर्थको काममा हात हाल्ने ।
दुःस्पर्श— वि॰ [सं॰] १. छुन वा पाउन नसकिने । २. छुन अयोग्य । ना॰ ३. काउछो । ४. थाकल ।
दुःस्वप्न— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो फलको सङ्केत गर्ने सपना; खराब सपना । २. गर्न नसकिने वा हुनै नसक्ने कामकुराको इच्छा ।
दुःस्वभाव— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो आचरण; खराब बानीबेहोरा, दुष्ट प्रकृति । वि॰ २. नराम्रो स्वभाव भएको; दुष्ट प्रकृतिको; दुःशील ।
दुआ— ना॰ [हि॰ दोहो गीतमा लयात्मक पङ्क्तिका स्थायी र अन्तरा दुई भेदमध्ये स्थायी भेद; गीत गाउँदा दोहोरिने फाँकी; टेक ।
दुइटा— वि॰ [दुई+वटो एक जोड एकको सङ्ख्याको; दुई सङ्ख्या भएको; दुईवटा ।
दुई— ना॰ [सं॰ बि] १. एक र तीनका बीचको अङ्कलाई जनाउने चिह्न; २ को अङ्क; एक र एकको योगसङ्ख्या । वि॰ २. एक र एक जोड्दा हुने सङ्ख्याको । ~ कान— ना॰ १. दुइटा कान । क्रि॰ वि॰ २. दोस्रो कानमा पर्दै । ~ खुट— वि॰ भरेर साटिने कुनै वस्तुमा एकको दुई; दोबर । ~ गुना— वि॰ गन्तीमा दोबर; दुगुना । ~ घरे— वि॰ १. दुई घर भएको -व्यक्ति) । ना॰ २. पहिलेको लोग्नेलाई छाडेर दोस्रासँग पोइल गएकी स्वास्नीमान्छे; दुईपोइले आइमाई । ~ चम्के— ना॰ सट्टापट्टा गरेर गरिने विवाह; छोरीबेटी साटासाट गरेर गरिने विवाह । ~ चुल्ठे— वि॰ १. दुई चुल्ठो पारी बाटिएको । ना॰ २. दुई चुल्ठो पारी बाटिएको कपाल । ~ छापे— वि॰ राणाशासनको समयमा श्री ३ महाराज र कमान्डर इनचिफको छाप लागेको -सनद_ । ~ जातको/जाते— वि॰ ठिम्मल; ठिमाहा । ~ जिब्रे/जिभ्रे— वि॰ १. बोलीको ठेगान नभएको; बेठेगानको कुरा गर्ने । २. दुई जिभ्रो भएको । ना॰ ३. सर्प । ~ जीउकी— वि॰ गर्भवती; दोजिया । ~ तले— वि॰ दुई तला भएको; दोतला -घर) । ~ थुने— वि॰ दुई थुन भएको -बाख्रो, भेडो, मृग आदि) । ~ धारे— वि॰ दुई प्रकारका विचारधारामा लाग्ने; वैचारिक दृढता नभएको; दोधारे । ~ दुना/दुने— वि॰ दुईले दुईलाई गुन्दा हुने -अङ्क वा सङ्ख्या) । ~ नम्बर— ना॰ प्रचलित नियम कानुनको विपरीत कार्य वा पेसा; अवैध कार्य । ~ नम्बरी— वि॰ अवैध कार्य, पेसा वा व्यापार गर्ने । ~ पाखे— वि॰ १. दुई पाखो अर्थात् छाना हालिएको -घर) । ना॰ २. आमाबाबु दुवै भएका, बिहे गरिने केटा वा केटी । ~ पात— वि॰ दुई गुना; दुगुना; दोबर । ~ पाते— वि॰ उम्रँदा दुई पात देखिने; दुई पात भएको -बिरुवा) । ~ पोइले— वि॰ ब्याइते लोग्ने छाडी अर्कोसँग पोइल गएकी -स्त्री) । ~ फेरे— वि॰ दुई फेरो मोरेको; दुई फेरो भएको । ~ फेरे रोटा— ना॰ पहिलेको चलनमा दुई फेरो हालेर पकाइएको रोटी । ~ मुखे— वि॰ १. दुईमुख भएको; दुईजिभ्रे । २. पकाउँदा दुईतिर भाँडाबसाउन हुने -चुलो । ~ सुरे— वि॰ १. चित्त स्थिर नभएको; विचारधारा परिवर्तन गरिरहने; दोधारे । २. कुनै कुराको निर्णय गर्न नसक्ने; अडिलो विचार नभएको -व्यक्ति) ।
दुकान— ना॰ [फा॰] बिक्री गर्ने उद्देश्यले सरसामान राखिएको दलान वा घर; बिक्रीस्थल; पसल । — दार— ना॰ १. दुकान गरेर कामकारोबार चलाउने मान्छे; पसले । वि॰ २. पसलमा बस्ने; दुकान गर्ने । — दारी— ना॰ १. दुकान गर्ने पेसा भएको मान्छे; दुकानदार । वि॰ २. दुकानदारसम्बन्धी; दुकानदारको ।
दुकूल— ना॰ [सं॰] १. शरीरको कम्मरभन्दा माथि कानसमेत ढाकिने हिसाबले ओढिने बर्को; रेसमी पछ्यौरा । २. कपडा; लुगाफाटो ।
दुक्ख— ना॰ [सं॰ दुःखे दुःख; दुख । श्रदुक्खी— वि॰ दुःखी ।
दुख्–नु— अ॰ क्रि॰ [श्र सं॰ दुःख, दुख+नु] १. शारीरिक वा मानसिक पीडा हुनु; कष्ट हुनु; दुःख हुनु । २. जरो, शूल आदिले पीडित हुनु; बिरामी पर्नु; थलिनु । ३. घाउ, खटिरा आदि डहनु ।
दुख— ना॰ [सं॰ दुःखे दुःख, दुक्ख । — जिलो/जिउलो— ना॰ दुःखसँग मात्र वा जसोतसो गरेर जीवन धानिने व्यवहार वा काम; कष्टपूर्वकको निर्वाह । ~ पिराउ— ना॰ १. दुःखपीडा;
पीरपिराउ । २. रोगव्याध । ~ बिराम— ना॰ रोगव्याध । ~ मनाउ— ना॰
असन्तोष जाहेर गर्न दुःख मान्ने काम; कष्टको जनाउ । ~ सान्ती— ना॰ १. काम गरेअनुसार दिइनेपाइने केही वेतन वा स्वल्प पारिश्रमिक । क्रि॰ वि॰ २. मिहिनेत गरेअनुसार; दुःख गरेमुताबिक । ~ सास्ती— ना॰ १. कुनै काम गर्दा दुःख गरेबापत दिइने, पाइने वा हुने लाभ; त्यस्तो पारिश्रमिक वा ज्याला । २. दुःख गरेअनुसारको धेरथोर आय; दुःखसान्ती । ३. दुःख र शासना ।
दुखाइ— ना॰ [रू दुख् -+आइ_] १. दुख्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ दुखाउ+आइ] २. दुखाउने भाव क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] दुखाइनु— क॰ क्रि॰ यातना दिइनु; दुख्ने गराइनु । ~ पिराइ— ना॰ दुःख र पीडा; दुखपिराउ । दुखाउनु— स॰ क्रि॰ दुख्ने गराउनु; कष्ट दिनु; पीडित गराउनु; असन्तुष्ट पार्नु ।
दुखिनी— वि॰ [सं॰] दुःखमा परेकी; दुःख पाएकी; दुःखी -स्त्री) ।
दुखिया— वि॰ [दुःख+इयो निर्धन; दुःखी ।
दुखी— वि॰ [सं॰ दुःखी] दुःख पाएको; दुःखी । — दाखी— वि॰ दुःखमा परेको; दुःखी; दरिद्र ।
दुखेसो— ना॰ [दुख+एसो] १. दुःखी जिन्दगी वा कष्टप्रद जीवन; दुखजिलो; दुखजिउलो । २. सुखदुःखका कुराकानी; गन्थन ।
दुख्याहा— वि॰ [दुख+याहो १. जीवननिर्वाह गर्न गाह्रो परेको; दुखजिलो गरेर जीवन बिताउने । २. दुःख पाएको वा दुःख पाउने; दुःखी ।
दुगुन— वि॰ [सं॰ बिगुणे १. गानबजानमा आरम्भिक लयभन्दा दोबर गति हुने स्थायी लय । २. दुगुना; दुना ।
दुगुना— वि॰ [दुई+गुनो दुईले गुणा गरिएको; दुई गुना; दोबर ।
दुगुर्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ दु्रत+गति+नु] १. हतारहतार गर्दै दौडनु; छिटोछिटो हिँड्नु; कुद्नु । २. दौडने काममा भाग लिनु । ३. भाग्नु । > दुगुराइ— ना॰ दुगुर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
दुगुराइनु— क॰ क्रि॰ दौडाइनु; कुदाइनु । दुगुराउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. दुगुर्न लाउनु; कुदाउनु । २. भगाउनु । दुगुरादुगुर— ना॰ १. सामूहिक दुगुराइ; दगुरादगुर । २.आपत् परेको बेला सामूहिक रूपले दौडने र भाग्ने काम । दुगुरिनु— क॰ क्रि॰ हतारहतार गरेर कुदिनु; दौडिनु ।
दुग्ध— ना॰ [सं॰] १. दूध; ओलिन । वि॰ २. दुहेको । — फेनी— ना॰ गोठाले साग । ~ व्यवसाय— ना॰ दूधको बिक्रीवितरणको कारोबारसम्बन्धी पेसा; दूधको व्यवसाय । — शाला— ना॰ प्रशोधन गरी ग्राहकहरूमा वितरण गर्नाका निम्ति जम्मा गरिने दूधको भण्डार; डेयरी । — शूल— ना॰ स्तन वा थुनको मुन्टो दुख्ने एक रोग; थुनेलो । ~ समुद्र— ना॰ पुराणप्रसिद्ध सप्तसागरमध्ये एक; क्षीरसागर । — सार— ना॰ दूधबाट सारका रूपमा निस्कने तत्त्वग् नौनी; मक्खन । श्रदुग्धिका— ना॰ दूधे झार । दुग्धी— वि॰ १. दूध भएको; दूधले युक्त । ना॰ २. दूधे घाँस ।
दुबदुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ दुङ्+अ -बि॰_] १. खुट्टा बजारेर हिँड्दा शब्द आउने गरी । २. लाठी वा मुड्कीले बेसरी ठटाउने किसिमले । ३. त्यसरी हान्दा शब्द आउने गरी । ४. बन्दुक, तोप, कार्तुस आदि पड्कँदा आवाज आउने गरी । ५. एकदमै लड्ने, पल्टिने वा बज्रिने गर्दा आवाज आउने चालसँग । श्र दुबदुबती/दुबदुबी— कि॰ वि॰ अझै दुबदुब हुने गरी ।
दुबदुबे— ना॰ [सं॰ दुदुमे लसुनका जस्तै चेप्टा तर निकै साना पात हुने र त्यस्तै केही हल्का बास्ना आउने मसलाका रूपमा प्रयोग गरिने, लेकमा हुने एक प्रकारको झार ।
दुच्छर— वि॰ [सं॰ दुश्चरे १. दुष्ट स्वभाव भएको; खराब । २. मुखको छुच्चो; मुखाले; दुर्मुखा । — पन/पना— ना॰ दुच्छर हुनाको स्वभाव वा अवस्था; तह नलाग्ने चाल; दुष्ट स्वभाव वा बानी ।
दुण्डुक— ना॰ [सं॰] धेरैजसो पानीमा बस्ने र विष नलाग्ने एक जातको सर्प; पानीसाँप ।
दुतिय— वि॰ [सं॰ बितीये दोस्ा्रो । > दुतिया— ना॰ शुक्लपक्ष वा कृष्णपक्षको दोस्रो तिथि; बितीया ।
दुत्कार— ना॰ [सं॰] कसैलाई उपेक्षाका साथ परपर भगाउन खोज्ने काम; तिरस्कार; फट्कार ।
दुद— ना॰ [सं॰ दुग्धे १. आइमाईको स्तन । २. दुग्ध; दूध । >
दुदु— ना॰ १. दूध -बालबोलीमा) । २. साना र लाम्चा पात हुने, अचार खान प्रयोग गरिने एक प्रकारको साग । दुदेलो— ना॰ सधैँ हरियो रही हिउँदमा पनि पात नझर्ने, हरियै फूल फुल्ने र पहेँलो वा रातो फल लाग्ने भित्र काठ पसेको एक प्रकारको लहरो; दूधे लहरो । दुधारो— ना॰ १. दूध दुहुने ढुङ्ग्रो; गबुवा; ढुङ्ग्रो; दुधेरो । २. दूधको धारो ।
दुधालु— वि॰ [सं॰ दुग्धालु] १. प्रशस्त दूध दिने; दूध दिने सन्तानको । २. दूध आउने ।
दुधिलो— वि॰ [दूध+इलो] १. दूध भएको; दूध आउने । ना॰ २. डुम्रीका जस्तै पात र कलिला हाँगा हुने, पात भाँच्दा चोप आउने वस्तुलाई डाले घाँस खुवाइने एक बोट । ३. दूध आउने एक प्रकारको झार; दूधे ।
दुधेरो— ना॰ [दूध+एरो] गाईभैँसी दुहुने काठ वा धातुको भाँडो; ढुङ्ग्रो; गबुवा ।
दुधेलो— वि॰ [दूध+एलो] दुधिलो ।
दुन— ना॰ [रू दुनु] चारैतिर पहाडले घेरिएको वा दुई पर्वतका माझको समतल बेसी; उपत्यका ।
दुना— वि॰ [रूदुगुनो १. कुनै मूल सङ्ख्याको दुगुना; दोबर । ना॰ २. दोबर, तेबर, चौबर आदिको हिसाब गर्ने गणितीय विधि; दुनोट । श्रदुनाइ— ना॰ दुनोट । दुनिनु— अ॰ क्रि॰ १. दुगुना हुनु; दोब्बर हुनु वा डब्लिनु । २. पसाङ्गिनु; बाङ्गिनु । ३.दोहोरो हुनु; दोब्रिनु ।
दुनियाँ— ना॰ [अ॰ दुनियो १. सर्वसाधारण जनसमुदाय; जनता; रैती; प्रजा । २. संसार; जगत्; विश्व । ~ गुठी— ना॰ सर्वसाधारण व्यक्तिले धार्मिक कार्य वा समाजसेवाका निम्ति छुट्ट्याएको चलअचल सम्पत्ति -जग्गा जमिन, घर, सुन चाँदी इ॰) । —
दार— ना॰ १. जनता; प्रजागण; रैती । २. जागिर नभएको व्यक्ति; गैरजागिरदार । — दारी— ना॰ १. दुनियाँदार हुनाको भाव वा अवस्था । २. सांसारिक चालचलन; लोकव्यवहार । ~ भाँडा— वि॰ सोझासाझा जनतालाई कुरा लगाएर भाँडभैलो गराउने खालको; दुनियाँलाई बिथोल्ने ।
दुनु— ना॰ [सं॰ द्रोणे दुइटा पात दोब्य्राएर बाँसका सिन्काले खुटी कचौराजस्तो बनाइएको भाँडो; पातको कचौरा ।
दुनेलो— ना॰ [दुनु+एलो] बाँसको गबुवा ।
दुनोट— ना॰ [दुना+ओट] कुनै सङ्ख्यालाई एक, दुई, तीन आदि क्रमले गुणन गरेको राशिहरूको सिलसिला वा शृङ्खला; दुनाइ; पहाडा ।
दुन्दुभ/दुन्दुभि— ना॰ [सं॰] १. ठूलो दमाहा; नगरा । २. रामायणमा प्रसिद्ध एक राक्षस ।
दुन्याइ— ना॰ [रूदुनि -+याइ_] १. दुनिने वा दोब्रिने क्रिया प्रक्रिया । [ दुन्याउ+आइ] २. दुन्याउने वा दोब्य्राउने क्रियाप्रक्रिया । [श्रे
दुन्याइनु— क॰ क्रि॰ दुन्याउन लाइनु । ~ पट्याइ— ना॰ कपडा दुन्याउने र पट्याउने प्रक्रिया । दुन्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. बङ्ग्याउनु; निहुराउनु । २. पट्याउनु; दोब्य्राउनु ।
दुपट्टा— ना॰ [सं॰ बिपट्टे १. दुई पाटा वा पत्र भएको, स्वास्नीमानिसको एक प्रकारको ओढ्ने; पछ्यौरा; दुक¨ल; दोपट्टा । २. काँध वा घाँटीमा राखिने लामो कपडा ।
दुबली— ना॰ [नेवा॰] रक्सी पार्दा थाप्ने एक साधन ।
दुबिधा— [सं॰ बिविधो यसो हो वा त्यसो हो भन्ने निर्णय नभई दोमन भएको अवस्था; दोधार; दोमन ।
दुबेनी— ना॰ [दूबो+एनी] दूबो धेरै भएको ठाउँ; दूबो झाङ्गिएको ठाउँ ।
दुबो— ना॰ [सं॰ दुर्वा] हरियो, लाम्चा र मसिना पात हुने, चार केस्रा परेको आँख्लैपिच्छे जरा हाल्ने प्रसिद्ध लहरे भुईँझार; गणेश, लक्ष्मी आदि देवतालाई फूलका रूपमा चढाइने र चौर, बगैँचा आदि सिँगार्न उमारिने सोही झार वा घाँस ।
दुब्लाइ— ना॰ [रूदुब्लाउ -+आइ_] दुब्लाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] दुब्लाइनु— अ॰ क्रि॰ दुब्लाउने होइनु; क्षीण होइनु; हाडछाला मात्र हुनु; दुब्लो हुनु । २. बलबर्गत खतम हुनु; कमजोर हुनु; लिखुरे हुनु ।
दुब्लो— वि॰ [प्रा॰ दुब्बलो < सं॰ दुर्बले १. शरीरमा मासु कम भई पातलिएको; सिकुटे; ख्याउटे । २. बर्गत–बुता नभएको; निर्धो; निर्बल ।
दुभी— ना॰ [सं॰ दूर्वी] छालामा सेता टाटा देखिने एक प्रकारको रोग; श्वेतकुष्ठ; पाण्डुरोग ।
दुमट— ना॰ [रूदोमटे बलौटे जमिन; दोमट ।
दुमो— ना॰ [फा॰ दुम -पुच्छर_+ओ] १. कुनै वस्तु अर्कालाई दिँदा सह नजाओस् भन्ने हेतुले झिकेर राखिने थोरै अंश । २. जगेडा; अवशेष । ३. ज्यादै थोरै अंश वा मात्रा ।
दुम्को— ना॰ १. घरको जग खन्ने काम । २. जग खन्ने कामको सुरुवात ।
दुम्ची— ना॰ [फा॰ दुमची] घोडाको पुच्छरमा अड्काइने काठीको अवयव ।
दुम्जा— ना॰ नेपालको जनकपुर अञ्चलअन्तर्गत सिँधुली जिल्लामा पर्ने, सुनकोसी र रोसीखोलाका दोभानमा रहेको एक बस्ती । श्र दुम्जाली— वि॰ १. दुम्जासँग सम्बन्धित; दुम्जाको । २. दुम्जामा बसोबास गर्ने; दुम्जावासी । ३. दुम्जामा तयार भएको -खाँडी) ।
दुम्बा— ना॰ [फा॰ दुँबे पुच्छरको झुप्पो जाँताको फग्ल्याँटाजस्तो हुने एक जातको भेडो ।
दुम्सी— ना॰ [सं॰ दंश्] १. जीउभरि कालो र सेतो रब मिसिएको काँडा हुने, सुँगुरको जस्तो थुतुनु हुने र रिसाएपछि शरीरका काँडा सिरिङ्बसिरिङ्ब पार्दै शत्रुमाथि जाइलाग्ने स्तनपायी वन्यजीव दम्सी । २. रातमा बालीनाली सखाप पार्ने र दिनमा ठूलठूला ओडार वा गुफामा बस्ने काँडादार जङ्गली जनावर । ~ काँढे— वि॰ दुम्सीको कँडाजस्तो; -धान आदिको पोटाएको गाभो ।
दुम्से— ना॰ दुम्सीका काँडा जस्तै चुच्चो सुइरा हुने धानको एक जात ।
दुम्स्यैलो— वि॰ [रू दम्स्याइलो] अलिअलि भिरालो वा थोरथोरै ओरालो परेको -ठाउँ, पाखो आदि_; दम्स्याइलो ।
दुयेक— वि॰ [दुई+एक] एकदुइटा मात्र; साह्रै कम्ती सङ्ख्याको ।
दुर्— उप॰ [सं॰] नाम, विशेषण आदि शब्दका अगिल्तिर लागेर दोष, खराबी, कठोरता, निन्दा, निषेध, दुःख आदि अर्थ जनाउने एक उपसर्ग -दुर्गम, दुर्व्यववहार, दुर्नाम, दुर्लभ इ॰) ।
दुरतिक्रमण— वि॰ [सं॰] १. अतिक्रमण गर्न नसकिने; जित्न नसकिने । २. नाघ्न नसकिने; दुर्लङ्घ्य ।
दुरत्यय— वि॰ [सं॰] पार हुन नसकिने; तरिनसकिने; दुस्तर ।
दुरदुर— वि॰ बो॰ [सं॰ दूर+दूर] १. घृणा लागेर वा मन नपर्नाले टाढा पन्छाउन खोज्दा उद्गार व्यक्त गरिने शब्द; दुर्दुर । वि॰ २. हेला गरिएको; घिनाउँदो रू
दुरधिगम— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलसँग मात्र जानिने; दुर्ज्ञेय । २. ठूलो परिश्रमले मात्र पाउन सकिने; दुष्प्राप्य ।
दुरन्त— वि॰ [सं॰] १. परिणाम नराम्रो हुने; खराब परिणाम भएको; अशुभ । २. पार पाइनसकिने; अपार । ३. अन्त पत्ता लाउन नसकिने; अनन्त । ४. एकदमै ठूलो आकारको; बडेमाको । ५. जान नसकिने; दुर्गम । ६. डरलाग्दो; घोर; भीषण । ७. राम्रो ज्ञान गर्न नसकिने; दुर्ज्ञेय । ८. दुष्ट स्वभाव भएको; खल ।
दुरभियोजन— ना॰ [ सं॰] कसैलाई विनाकारण हानि पुथ्याउने हिसाबले गोप्य रूपमा गरिने कारबाई; गुप्त अभियोग ।
दुरभिसन्धि— ना॰ [सं॰] खराब उद्देश्य लिएर गरिएको गुप्त सम्झौता; षड्यन्त्रपूर्ण सन्धि ।
दुरवस्था— ना॰ [सं॰] दुःख, कष्ट, दरिद्रता आदि कारणले भएको नराम्रो अवस्था; दुर्दशा । २. दुर्गति; दुष्परिणाम; दयनीय स्थिति ।
दुरा— ना॰ नेपाल अधिराज्यको लमजुब जिल्लाभित्रको दुराडाँडामा आदिकालदेखि नै बसोबास गरी आएको, आ६नै भाषासंस्कृति भएको तर त्यसलाई बिस्तारैबिस्तारै भुल्दै गएको एक जाति; नेपालको एक अल्पसंख्यक जाति ।
दुरागम— ना॰ [सं॰] अनुचित किसिमले हुने प्राप्ति ।
दुराग्रह— ना॰ [सं॰] १. अनुचित तरिकाबाट कुनै कुरामा गरिने ढिपी; लिँडे ढिपी; अड्डी; जिद्दी । २. गलत कामकुरामा गरिने आग्रह वा ढिपी । > दुराग्रही— वि॰ दुराग्रह गर्ने; हठी; जिद्दीवाल ।
दुराचरण— ना॰ [सं॰] नराम्रो चालचलन; दुराचार ।
दुराचार— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो आचरण; अशोभनीय चालचलन । वि॰ २. नराम्रो व्यवहार वा शीलस्वभावको; दुराचारी । >
दुराचारी— वि॰ दुराचार गर्ने; खराब चालचलन भएको; कुकर्मी ।
दुरात्मा— वि॰ [सं॰] मनमा कालो भएको; खराब स्वभावको; कपटी ।
दुराधर्ष— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलले नियन्त्रणमा ल्याउन वा दमन गर्न सकिने । २. प्रचण्ड; उग्र, विकट । ना॰ ३. पहेँलो सर्सिउँ । ४. विष्णुको एक नाम । — ता— ना॰ १. दुराधर्ष हुनाको भाव वा अवस्था । २. प्रचण्डता; उग्रता ।
दुरान— ना॰ [सं॰ बिरागमने दोस्रो अवाइ; बिरागमन; दुलान ।
दुरालम्भ— वि॰ [सं॰] पाउन मुस्किल भएको; दुष्प्राप्य ।
दुरालाप— ना॰ [सं॰] १. खराब वा नचाहिँदो कुरो । २. दुर्वचन; गाली ।
दुराशय— ना॰ [सं॰] १. खराब आशय; नराम्रो अभिप्राय । २. नराम्रो आशय राख्ने मानिस; दुरात्मा । वि॰ ३. मनमा खराब विचार राख्ने; कपटी ।
दुराशा— ना॰ [सं॰] १. असम्भव कुराहरूमा गरिने आशा; पूरा नहुने आशा । २. खराब कुराको इच्छा वा चाहना ।
दुरी— ना॰ [दूर+ई] एक वस्तुदेखि अर्को वस्तुसम्मको वा एक ठाउँदेखि अर्को ठाउँसम्मको अन्तर; एक दोस्राका बीचको अन्तर; अन्तर; फरक । — करण— ना॰ दूर गर्नाको वा टाढा हटाउनाको भाव, क्रिया वा अवस्था ।
दुरुखा/दुरुख्वा— ना॰ [नेवा॰ दुरुख्वो छुर्पी ।
दुरुत्तर— ना॰ [ सं॰] १. नराम्रो किसिमको जवाफ; खराब उत्तर । वि॰ २. सजिलोसित उत्तर दिन नसकिने । ३. राम्ररी उत्तर दिन नसक्ने -व्यक्ति_ं ।
दुरुत्साह— ना॰ [सं॰] १. अनुचित वा नराम्रो प्रकारको उत्साह; दुःसाहस । २. गर्न नहुने कामकारबाईमा उत्साहित हुने काम । श्र दुरुत्साहन— ना॰ अरूलाई कानुनी वा नैतिक दृष्टिले अवैध कार्य गर्न प्रोत्साहित गर्ने काम; खराब काममा उक्साउने चाल ।
दुरुत्साहित— वि॰ अनुचित वा नराम्रो काममा उक्साइएको ।
दुरुत्साही— ना॰ अनुचित तथा उत्तेजक अपराध गर्नाका लागि अरूलाई उत्साहित गर्ने वा आदेश दिने व्यक्ति ।
दुरुपयोग— ना॰ [सं॰] १. नियमविरुद्ध हरेक खराब कामकुरा वा तिनमा भएको श्रम, साधन, शक्ति आदिको उपयोग; अनुचित उपयोग । २. जथाभाबी भएको खर्च । ३. कुनै पनि कामकुरामा फजुल रूपमा उडाइएको खर्च ।
दुरुपयोजन— ना॰ [सं॰] सम्पत्ति, स्रोत, साधन आदिको समुचित प्रयोगको अभाव; हिनामिना ।
दुरुस्त— वि॰ [फा॰] १. जस्तो हुनुपर्थ्यो त्यस्तै; उस्तै; सदृश; काटीकुटी । २. कुनै भत्केबिग्रेको कामकुरा आफूले नगरेको जस्तो पार्ने वा त्यस्तै पारी बनाउने; ठीकठाक; जस्ताको त्यस्तै । ३. जिम्मा लाएको कामकुरा तम्तयार पार्ने; रिटिक्क । ४. पहिले जस्तो हालतमा थियो त्यस्तै; ज्यूँका त्यूँ । ५. उचित; मुनासिब ।
श्रदुरुस्ती— ना॰ दुरुस्त हुनाको भाव, अवस्था वा प्रक्रिया ।
दुरुस्त्याइँ— ना॰ दुरुस्त हुनाको भाव वा अवस्था ।
दुरूह— वि॰ [सं॰] छिटै बुझ्न नसकिने; मुस्किलले मात्र बुझिने, दुर्ज्ञेय; दुर्बोध; अप्ठ्यारो; कठिन; जटिल ।
दुरे— ना॰ [सं॰ दूर+ए] साना पातला पात हुने, हरियो र पहेँलो फूल फुल्ने; रूखमा बेरिएर बढ्दै जाने एक जातको लहरो ।
दुर्ग— ना॰ [सं॰] १. प्राचीन समयमा खासखास स्थलको सुरक्षाका निम्ति विशेष गरी पहाडमाथि बनाइएका ठूलठूला किल्ला; ससाना राज्यको राजधानी वा प्रमुख केन्द; कोट; गढी । २. शत्रुको आवागमन हुन नसक्ने गरी बनाइएका कुनै पनि सुरक्षित स्थान वा किल्ला -जलदुर्ग, वनदुर्ग इ॰) । ३. जान नसकिने बाटो; दुर्गम पथ । वि॰ ४. पुग्न नसकिने; जान कठिन; दुर्गम ।
दुर्गत— वि॰ [सं॰] १. दुर्गतिमा परेको; बिल्लीबाठ भएको; खराब हालतको । २. दीनहीन अवस्थाको; दुःखी; दीन । श्रदुर्गति— ना॰ १.खराब अवस्था वा गति; दुर्दशा । २. आपत्; दुःख; कष्ट ।
दुर्गन्ध— ना॰ [सं॰] सडेगलेका वस्तुबाट आउने खराब गन्ध; नाकले नसहने गन्ध । श्रदुर्गन्धी— वि॰ नराम्रो गन्ध भएको; दुर्गन्ध आउने; गनाउने ।
दुर्गपति— ना॰ [सं॰] किल्ला, सिमाना, गढी आदिको रक्षाका निमित्त नियुक्त अधिकारी; गढीको हाकिम; दुर्गको अध्यक्ष ।
दुर्गपाल— ना॰ [सं॰] किल्लाको रेखदेख गर्ने कर्मचारी; कोटपाल ।
दुर्गम— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलसँग मात्र जान सकिने; पुग्न कठिन -ठाउँ । २. मुस्किलले मात्र जान्न सकिने । ३. अप्ठ्यारो; विकट; कठिन । ~ क्षेत्र— ना॰ दुर्गम स्थान । — ता— ना॰ दुर्गम हुनाको भाव वा अवस्था । > दुर्गमनीय— जान मुस्किल पर्ने; दुर्गम । ~
भत्ता— ना॰ दुर्गम स्थान भनी तोकेका ठाउँमा रही सेवा गर्ने कर्मचारीलाई सुरु तलबको केही प्रतिशतका दरले दिइने थप सुविधा । ~ सेवापदक— ना॰ दुर्गम जिल्लामा गई सेवा गर्ने नेपाली सेनालाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले २०२० सालमा स्थापित एक पदक । ~ स्थान— ना॰ १. जान कठिन पर्ने ठाउँ; मुस्किलले मात्र जान सकिने ठाउँ । २. यातायात, सुविधा र विकास आदिका दृष्टिले पिछडिएको क्षेत्र वा ठाउँ भनी सरकारबारा घोषित क्षेत्र ।
दुर्गा— ना॰ [सं॰] १. आदिशक्तिका रूपमा मानिने, दुर्गनामक राक्षसलाई वध गरेकोले यो नाम रहेकी, एक प्रसिद्ध देवी । २. अनेक असुरहरूको विनाश गर्ने आठ हात भएकी तथा सिंहवाहिनी भनी मानिएकी हिन्दू धर्मकी प्रख्यात एक देवी । ३. नौ वर्षकी कन्या वा कुमारी । > दुर्गार्चना— ना॰ दुर्गादेवीको पूजा र आराधना ।
दुर्गाध्यक्ष— ना॰ [सं॰] दुर्गको मालिक; दुर्गपति । दुर्गा पूजा— ना॰ [सं॰] १. दुर्गाको पूजा; दुर्गार्चना । २. हिन्दूहरूबाट आश्विन शुक्लपक्षको प्रतिपदादेखि नवमीसम्ममा दुर्गाको प्रतिमा स्थापित गरेर गरिने पूजन ।
दुर्गुण— ना॰ [सं॰] १. कुनै पनि व्यक्तिमा हुने खराब स्वभाव वा अरूको हानिनोक्सानी गर्नेगराउने दूषित क्रियाशीलता । २. कुनै पदार्थमा विकार उत्पन्न गराउने दोष । > दुर्गुणी— वि॰ दुर्गुण भएको; नराम्रो गुणले युक्त ।
दुर्गेश— ना॰ [सं॰] १. दुर्गका स्वामी । २. दुर्गको मुख्य हाकिम ।
दुर्गोत्सव— ना॰ [सं॰] आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि विजयादशमीका दिनसम्म दुर्गार्चना आदि गरी मनाइने उत्सव; बडादसैँ; दसैँ ।
दुर्ग्रह— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलले मात्र समाउन वा ग्रहण गर्न सकिने । ना॰ २. अनिष्टकारक वा नराम्रो फल दिने ग्रह ।
दुर्घटना— ना॰ [सं॰] १.कुनै व्यक्ति वा वस्तुको हानि वा क्षति हुने आकस्मिक घटना; अपर्झट आइपरेको कष्टपूर्ण वा अशुभ घटना । २.हानिनोक्सानी; क्षति; नाश; मृत्यु । ~ ग्रस्त— वि॰ दुर्घटनामा परेको; आकस्मिक घटनामा परेर नष्टभ्रष्ट भएको; दुर्घटित ।
दुर्घटित— वि॰ [सं॰] १. दुर्घटनामा परेको; दुर्घटनाग्रस्त । २. अप्रत्याशित रूपमा वा नराम्रोसँग घटित हुन गएको ।
दुर्घात— ना॰ [सं॰] १. मरणान्त हुने गरी लागेको ठक्कर; आघात । २. खूबसित भएको चुटाइ वा पिटाइ ।
दुर्छे— वि॰ [सं॰ दुश्चर श्रदुच्छर+ए १. दुहुँदा लात्ती र सिब चलाउने र दूध दुहुन नदिने -गाई; लताहा -पशु । २. दुष्ट स्वभावको; दुर्जन । ३. दुर्वचन बोल्ने; पचमुखा; मुखाले । > दुछ्यार्इँ— ना॰ दुर्छे हुनाको भाव, क्रिया वा स्वभाव; दुस्ट्याइँ ।
दुर्जन— वि॰ [सं॰] १. अर्काको हानिनोक्सानी वा अकीर्ति र अपकार गर्ने स्वभाव भएको; अरूलाई दुःख दिने; बदमास; दुष्ट । ना॰ २. दुष्ट व्यक्ति; खराब मान्छे । — ता— ना॰ दुर्जन हुनाको भाव वा अवस्था ।
दुर्जय— वि॰ [सं॰] जित्न ज्यादै गाह्रो पर्ने; जित्न नसकिने ।
दुर्ज्ञेय— वि॰ [सं॰] सजिलोसित जान्न वा बुझ्न नसकिने; मुस्किलले मात्र जानिने; दुर्बोध ।
दुर्दम— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलले मात्र दमन वा वश गर्न सकिने । २. प्रबल; प्रचण्ड । > दुर्दमन— ना॰ १. मुस्किलसँग गरिने दमन; कठिनसित गरिने नियन्त्रण । वि॰ २. दुर्दम; दुर्दमनीय ।
दुर्दमनीय— वि॰ मुस्किलले मात्र दमन गर्न वा वशमा ल्याउन सकिने; दुर्दम । दुर्दम्य— वि॰ सजिलो उपायले दमन गर्न नसकिने; दुर्दमन ।
दुर्दशा— ना॰ [सं॰] आपत्विपत् परेको अवस्था; खराब हालत; दुर्गति ।
दुर्दिन— ना॰ [सं॰] १. खराब वा नराम्रो दिन; दशा लागेको दिन । २. बादल लागेको दिन; धुम्म परेको दिन । ३. झरीबादल; वर्षा । ४. विपत्काल; आपत्तिको समय ।
दुर्दृष्टि— ना॰ [सं॰] १. खराब दृष्टि; नराम्रो हेराइ । २. कुभलो चिताउने काम ।
दुर्दुर— वि॰बो॰हे॰ दुरदुर ।
दुर्दैव— ना॰ [सं॰] १. दुर्भाग्य; अभाग्य । २. खराब दिन; कुबेला ।
दुर्धर्ष— वि॰ [सं॰] १. सजिलैसित वशमा गर्न नसकिने; दुर्जेय ।
दुर्नाम— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो हिसाबले चलेको नाम; कुख्याति; अपवाद; बदनामी । वि॰ २. खराब नाम भएको; बदनाम । >
दुर्नामी— वि॰ दुर्नाम भएको; कुख्यात; बदनाम ।
दुर्निग्रह— वि॰ [सं॰] दुःखले मात्र वशमा ल्याउन सकिने; सजिलैसँग वशमा ल्याउन नसकिने; अदम्य ।
दुर्निमित्त— ना॰ [सं॰] कुलक्षणको पूर्वसङ्केत; अलच्छिन; अपशकुन ।
दुर्निवार/दुर्निवार्य— वि॰ [सं॰] १.सजिलै हटाउन नसकिने । २. नभई नछाड्ने; अवश्यम्भावी ।
दुर्नीति— ना॰ [सं॰] १. निन्दनीय तथा खराब नीति; कुनीति । २. नीतिविरुद्ध आचरण; अनाचार ।
दुर्बच्चा— ना॰ एक प्रकारको नेपाली गहना ।
दुर्बल— वि॰ [सं॰] १. बल नभएको; निर्धो; शक्तिहीन; कमजोर । २. दुब्लो पातलो; ख्याउटे; सिकुटे । ३. शिथिल; गलेको । — ता— ना॰ दुर्बल हुनाको भाव वा अवस्था ।
दुर्बुद्धि— वि॰ [सं॰] १. खराब वा हीनबुद्धि भएको; बुद्धि बिग्रेको; बुद्धि नभएको; हीनबुद्धि । ना॰ २. नराम्रो बुद्धि; कुबुद्धि, कुमति ।
दुर्बोध— वि॰ [सं॰] सजिलैसँग बुझ्न नसकिने; दुर्ज्ञेय; कठिन ।
दुर्भागिनी— वि॰ [दुर्भागी+इनी] भाग्य बिग्रेकी; अभागिनी ।
दुर्भागी— वि॰ [सं॰ दुर्भगे भाग्य बिग्रेको; उल्टो र आपद्को परिस्थितिमा परेको; अभागी; कर्मखोटी ।
दुर्भाग्य— ना॰ [सं॰] नराम्रो भाग्य; प्रतिक¨ल भाग्य वा स्थिति; दुःखी कर्म ।
दुर्भाव/दुर्भावना— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो भाव; खराब भावना । २. तुच्छ विचार; नराम्रो सोचाइ । > दुर्भाव्य— वि॰ मनले छिटै चिताउन वा कल्पना गर्न नसकिने ।
दुर्भिक्ष— ना॰ [सं॰] कथ्य॰ दुर्भिच्छे । खाद्य वस्तुको अभाव वा सङ्कट; अकाल; अनिकाल ।
दुर्भेद्य— वि॰ [सं॰] १. सजिलै छिचोल्न, छेड्न, फोर्न वा भेद्न कठिन पर्ने । २. सजिलै पार पाउन नसकिने । ३. बलियो; मजबुत; दृढ ।
दुर्मति— ना॰ [सं॰] १. खराब बुद्धि; दुर्बुद्धि । २. साठी संत्सरमध्ये एक । वि॰ ३. खराब बुद्धि भएको; हीनबुद्धि । ४. स्वाँठ; मूर्ख ।
दुर्मना— वि॰ [सं॰] १. कालो मनपेट भएको; कपटी । २. दिक्दारीले मन सताएको; खिन्न; उदास ।
दुर्मन्त्रणा— ना॰ [सं॰] अर्काको हानिनोक्सानी गर्ने सल्लाह; खराब सल्लाह ।
दुर्मरण— ना॰ [सं॰] दुर्घटनाबाट हुने मृत्यु; अकालमै भएको मृत्यु ।
दुर्मल्लिका— ना॰ [सं॰] रूपकका विभिन्न भेदमध्ये प्रधान; चार अङ्कमा लेखिएको एक रूपक ।
दुर्मुख— वि॰ [सं॰] १. नराम्रो अनुहार भएको; कुरूप । २. मनमा बिझ्ने कुरा बोल्ने; बझौटे; मुखाले; चोथाले । ना॰ ३ साठी संवत्सरमध्ये एक । ४. गुप्तचर; जासुस । श्रदुर्मुखा— वि॰ १. नराम्रो बोलीबचन भएको; कुवाच्य बोल्ने । २. मुखाले; पचमुखा । ३. झगडालु । ४. नराम्रो अनुहारको; कुरूपा ।
दुर्मुहूर्त— ना॰ [सं॰] अशुभ मुहूर्त वा खराब बेला; कुसाइत ।
दुर्मेधा— वि॰ [सं॰] बुद्धि नभएको; मूर्ख; मन्दबुद्धि ।
दुर्यश— ना॰ [सं॰] दुर्नाम; अपजस; बदनामी; दुष्कीर्ति ।
दुर्योग— ना॰ [सं॰] राम्रो लक्षण नभएको योग; खराब योग; कुसाइत ।
दुर्योधन— वि॰ [सं॰] १. ठूलठूला युद्धमा पनि धैर्य तथा साहससाथ लड्ने । २. अजेय । ना॰ ३. महाभारतप्रसिद्ध तथा महाभारतकै युद्धमा मारिने कुरुवंशीय एक राजा एवं धृतराष्ट्रका जेठा छोरा ।
दुर्लक्ष्य— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलले मात्र देखिने; बलैले ठम्याइने; प्रायः अदृश्य । ना॰ २. नजाती तथा नराम्रो लक्ष्य वा उद्देश्य; कुनियत ।
दुर्लङ्घ्य— वि॰ [सं॰] मुस्किलले मात्र लङ्घन वा अतिक्रमण गर्न सकिने; सजिलैसँग नाघ्न नसकिने; अलङ्घ्य ।
दुर्लभ— वि॰ [सं॰] सजिलैसित नपाइने; सितिमिति पाउन नसकिने; दुष्प्राप्य -वस्तु, मुद्रा, ग्रन्थ इ॰) । ~ मुद्रा— ना॰ प्राप्त गर्न गाह्रो पर्ने बहुमूल्य मुद्रा; अप्राप्य मुद्रा ।
दुर्वचन— ना॰ [सं॰] १. मनमा च्वास्स बिझ्ने बोली वा वचन; कटुवचन । २. सराप; गाली ।
दुर्वर्ण— ना॰ [सं॰] १. खराब वा नराम्रो अक्षर । २. चाँदी । वि॰ ३. श्वेतकुष्ठ भएको । ४. खराब रङ्गरोगनको ।
दुर्वह— वि॰ [सं॰] १. बोक्न मुस्किल पर्ने; ज्यादै गह्रौँ । २. सहन नसकिने; असह्य; दुःसह ।
दुर्वाच्य— वि॰ [सं॰] १. मुखबाट उच्चारण गर्न नहुने; बोल्न नहुने; कुवाच्य । २. निष्ठुर; कठोर । ना॰ ३. खराब बोली; दुर्वचन । ४. सराप; गाली ।
दुर्वात— ना॰ [सं॰] चिसो आदिको कारणबाट वात कुपित भएर उत्पन्न हुने एक प्रकारको रोग; आबअठिङ्गर र शरीरका जोर्नीमा पीडा गराउने खराब बाथरोग ।
दुर्वासना— ना॰ [सं॰] १. मानसिक कुवासना; नराम्रो मनोभावना; मनको खराब प्रवृत्ति; खराब वासना । २. मनमा गडेर बसेको, विषयभोगसम्बन्धी संस्कार; कुसंस्कार । ३. पूर्ण नहुने मनको इच्छा ।
दुर्वासा— ना॰ [सं॰] १. पुराणप्रसिद्ध क्रोधी स्वभावका एक ऋषि । वि॰ २. अत्यन्त रिसाउने स्वभाव भएको; रिसाहा ।
दुर्विनीत— वि॰ [ सं॰] १. विनय नभएको; नम्रता नभएको; अविनीत । २. जिद्दीवाल; हठी ।
दुर्विपाक— ना॰ [सं॰] १. खराब परिणाम; कुपरिणाम; दुष्परिणाम । २. खराब संयोग; नचिताएको काम । ३. दुर्भाग्य ।
दुर्वृत्त— वि॰ [सं॰] १. नराम्रो चालचलन भएको; दुराचारी; दुश्चरित्र । ना॰ २. निन्दनीय चालचलन; खराब आचरण । ~ सूची— ना॰ १. कानुनी रूपले बात लागेका व्यक्तिको वा अनैतिक कार्य गरेबापत सुरक्षाका दृष्टिले तयार गरिएको नामको सूची; कुख्यातहरूको नामावली । २. सजाय पाएका अपराधीहरूको नाम, सजाय भोगेको समय आदि उल्लेख गरिएको सूची ।
श्रदुर्वृत्ति— १. खराब वृत्ति वा पेसा; नराम्रो वा अनैतिक आचरण । २. कपटपूर्ण व्यवहार; धोका; छल ।
दुर्वृष्टि— ना॰ [सं॰] अनावृष्टि; अकाल; सुक्खा ।
दुर्व्यवस्था— ना॰ [सं॰] खराब वा नराम्रो व्यवस्था; कुप्रबन्ध; अव्यवस्था ।
दुर्व्यवहार— ना॰ [सं॰] १. खराब चालचलन; अनुचित तथा अभद्र व्यवहार । २. नराम्रो कुराकानी ।
दुर्व्यसन— ना॰ [सं॰] १. सामाजिक दृष्टिले नराम्रो मानिएको आदत; नराम्रो आनीबानी; कुलत । २. मदिरा, मद्य, जुवा आदिमा लगातार प्रवृत्त हुने बानी । श्रदुर्व्यसनी— वि॰ दुर्व्यसनमा लागेको; कुलतमा परेको ।
दुबर््द्/दुबर््दय— वि॰ [सं॰] १. खोटो वा खराब हृदय भएको; कुटिल स्वभावको; कपटी; दुष्टात्मा; दुरात्मा । ना॰ २. विरोधी वा शत्रु ।
दुलहा— ना॰ [सं॰ दुर्लभे १. भर्खरै बिहे भएको वा छिटै बिहे हुने वर; बेहुलो; दुलाहा । २. पति; लोग्ने; पोइ । — जी— ना॰ १. सम्पन्न व्यक्तिहरूले आ६नी छोरी बिहा गरी दिनलाई टाढाबाट झिकाएको वर; डोला; डोलाजी । २. घरज्वाइँ । > दुलही— ना॰ १. कन्यादानका निम्ति विधिपूर्वक मण्डपमा ल्याइएकी कन्या; बेहुली । २. भाइ, छोरा, भतिजा आदिकी पत्नी; बुहारी । ३. श्रीमती; स्वास्नी; जहान । दुलहो— ना॰ दुलहा ।
दुलान— ना॰ [रू दुराने १. दुलही भियभयाएपछि भेलिपल्टपर्सिपल्ट वा सोह्र दिनभित्र कुनै दिन दुलही दुलाहाका साथ माइत जाने काम; सोह्रदिने साइत । २. नयाँ दुलही -विवाहमा मात्र सीमित ) ।
दुलाल— ना॰ [सं॰दोलयन्] १. यताउति हल्लने वा झुल्ने काम; घुमाइ । २. एक प्रकारको चम्पा फूल । ३. नेपालीहरूको एक थर । — घाट— ना॰ काभ्रे र सिन्धु जिल्लाको बीचमा सुनकोसी र इन्द्रावतीको सङ्गम भएको ठाउँ; दोलालघाट । > दुलालेश्वर— ना॰ सोही ठाउँमा रहेका प्रतिवर्ष माघे सङ्क्रान्तिका दिन ठूलो मेला लाग्ने महादेव ।
दुलो— ना॰ [सं॰ बारे १. कुनै ठाउँमा परेको छिद्र; काठ, बाँस आदि कुनै पनि वस्तुमा परेको टोड्को; प्वाल । २. पहाड वा कुनै भागमा परेको, मानिस पस्न सक्ने प्वाल; सुरुब; गुफा । ३. भड्खारो; डौँडारो ।
दुवन्नी— ना॰ [दुई+आना+ई] दुई आनाको समुदाय; दुअन्नी ।
दुवा— ना॰ [दुई+उवो १. तास, गन्जिफा आदि खेलका साधनको दुई फुट्टी भएको पत्ती वा चक्की; दुक्की । २. पासा, पच्चीस आदिका खेलमा दुई पोटको दाउ ।
दुवाल— ना॰ १. तेल हाल्ने काठको ठूलो भाँडो; गरियो । २. नेवार जातिको एक थर ।
दुवाली/दुवालो— ना॰ [दुवाल+ई/ओ] १. एकोहोथ्याई साँघुथ्याएको खोलाको मुहानमा माछा अल्झाउन थापिने एक प्रकारको पासो; ठूलो खालको ढडिया । २. माछा मार्न वा जाल थाप्न बनाइएको खोलाको साँघुरो मुहानमा गाडिने छेका वा बार ।
दुवै— क्रि॰ वि॰ [दुई+ऐ] १. दुइटा नै; दुईवटै; दुइटा मात्र । वि॰ २. गन्तीका क्रममा जोड दिँदा दुई सङ्ख्यामा पर्ने; सो सङ्ख्याको ।
दुवो— ना॰ [प्रा॰ दुइ] दण्डीबियोको खेलमा दुईलाई बुझाउने शब्द ।
दुश्चरित/दुश्चरित्र— ना॰ [सं॰] १. खराब चरित्र; नराम्रो आचरण; दुराचार । २. दुष्कर्म; पाप । वि॰ ३. नराम्रो चरित्र वा आचरण भएको; चरित्रहीन; चरित्रभ्रष्ट । स्त्री॰ दुश्चरित्रा ।
दुश्चिकित्स्य— वि॰ [ सं॰] सजिलोसित औषधी उपचार गर्न नसकिने; औषधीमूलो गर्न गाह्रो पर्ने -रोग, अवस्था आदि) ।
दुश्चेष्टा— ना॰ [सं॰] १. कुचेष्टा; खराब चेष्टा । २. असाध्य बिमारीका रोगीहरूमा देखिने कुलक्षण ।
दुश्शील— वि॰ [सं॰] नराम्रो स्वभाव भएको; दुष्ट स्वभावको ।
दुष्कर— वि॰ [सं॰] १. कष्टसँग मात्र गर्न सकिने; दुःखसाध्य; कष्टसाध्य । ना॰ २. सजिलोसित गर्न नसकिने काम; कठिन वा कष्टसाध्य कार्य ।
दुष्कर्म— ना॰ [सं॰] १. खराब वा निन्दनीय काम; कुत्सित कर्म; कुकर्म । २. अपराध; पाप । > दुष्कर्मा/दुष्कर्मी— वि॰ दुष्कर्म गर्ने; कुकर्मी । २. अपराधी; पापी ।
दुष्काल— ना॰ [सं॰] १. खराब वा नराम्रो समय; कुयाम । २. अनिकाल, दुर्भिक्ष । ३. प्रलय ।
दुष्कीर्ति— ना॰ [सं॰] नराम्रो कीर्तिग्अपजस; कुख्याति; बदनामी ।
दुष्कुल— ना॰ [सं॰] १. निम्न कुल; तुच्छ घराना । वि॰ २. निम्न कुलको; तुच्छ घरानाको । > दुष्कुलीन— वि॰ तुच्छ घरानाको; निम्न कुलको ।
दुष्कृत— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो वा खराब काम; दुष्कर्म । २. पाप; अपराध । > दुष्कृति— ना॰ १. अपराध; पाप । दुष्कृती— वि॰ १. नराम्रो काम गर्ने; कुकर्मी । २. दुष्कर्मी । ३. पापी; अपराधी ।
दुष्कृत्य— ना॰ १. खराब काम; दुष्कर्म; कुकर्म । २. अपराध; पाप ।
दुष्क्रम— ना॰ [सं॰] १. अनुचित वा कठिन क्रम । २. साहित्यमा अर्थसम्बन्धी दोष मानिने क्रमको उपेक्षा । — ता— ना॰ कुरामा क्रम नमिल्दो हुँदा अर्थदोष हुने भाव वा अवस्था ।
दुष्ट— वि॰ [सं॰] १. अर्कालाई दुःख दिने स्वभाव भएको; दुर्जन । २. दोषयुक्त; दोषी । ३. छुच्चो; दुच्छर । ४. दोष भएको; दूषित; बिटुलो । ~ चेता— वि॰ दुष्ट स्वभावको; अशुभचिन्तक; दुर्जन । — ता— ना॰ १. दुष्ट हुनाको भाव वा अवस्था; दुष्ट्याइँ । २. छोटोपन; क्षुद्रता । — पन— ना॰ दुष्टता । ~ बुद्धि— वि॰ अर्काको कुभलो चिताउने बुद्धि भएको; खराब स्वभावको । श्रदुष्टा— वि॰ १. -दुष्टको स्त्रीरूप) दुष्ट स्वभाव भएकी । २. वेश्या; कुलटा; असती ।
दुष्टाचार— ना॰ [सं॰] खराब आचरण; नराम्रो बानीबेहोरा । >
दुष्टाचारी— वि॰ दुष्टाचार भएको; दुराचारी ।
दुष्टात्मा— वि॰ [सं॰] दुष्ट आत्मा भएको; खराब स्वभावको; दुरात्मा ।
दुष्ट्याइँ— ना॰ [दुष्ट+याइँ] दुष्ट हुनाको भाव, स्वभाव वा अवस्था; दुष्टता ।
दुष्पर्श— वि॰ [सं॰] १. छुन मुस्किल पर्ने; छोइनसकिने । २. छिटै नपाइने; दुष्प्राप्य । श्रदुष्पर्शा— ना॰ छुँदा घोच्ने वा पोल्ने झार; सिस्नो । २. काउछो; बिहीँ ।
दुष्प्रकृति— ना॰ [सं॰] १. खराब प्रकृति वा स्वभाव; दुष्प्रवृत्ति; दुष्ट स्वभाव । २. दुश्चरित्र; नराम्रो आचरण । वि॰ ३. नराम्रो आनीबानी भएको; खराब प्रकृतिको ।
दुष्प्रभाव— ना॰ [सं॰] नराम्रो प्रभाव ।
दुष्प्रयास— ना॰ [सं॰] खराब प्रयास; नराम्रो साहस; दुस्साहस ।
दुष्प्रवृत्ति— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो वा खराब स्वभाव; दुष्प्रकृति । वि॰ २. खराब स्वभाव भएको; नराम्रो बेहोरा भएको; नीच प्रवृत्तिको ।
दुष्प्राप्य— वि॰ [सं॰] १. सजिलै पाउन नसकिने । २. मुस्किलले मात्र पाइने; दुर्लभ ।
दुष्प्रेक्ष्य— वि॰ [सं॰] १. सजिलैसित हेर्न वा देख्न नसकिने; अदर्शनीय । २. हेर्नै नसकिने; हेर्न गाह्रो पर्ने । ३. एक टकले हेर्न नसकिने; स्थिर दृष्टि नभएको । ४. हेर्दैमा डर लाग्ने; भीषण; भयङ्कर ।
दुष्यन्त— ना॰ [सं॰] पुरुवंशका पुराणप्रसिद्ध एक राजा; 'अभिज्ञान शाकुन्तलम्' नाटकका नायक; शकुन्तलाका पति ।
दुसाध— ना॰ [सं॰] १. खराब स्वभाव भएको; दुर्जन; दुष्ट । २. भूतप्रेत; पिशाच । ३. नेपालको तराई क्षेत्रमा रहने एक जाति ।
दुस्तर— वि॰ [सं॰] १. मुस्किलसँग तर्न सकिने; तर्न गाह्रो पर्ने । २. तर्न नसकिने; पार पाउन कठिन ।
दुस्ताज्य— वि॰ [सं॰] त्याग गर्न नसकिने; छाड्न नहुने ।
दुस्थिति— ना॰ [सं॰] लथालिङ्ग भएर बिग्रेको हालत; खराब अवस्था ।
दुस्मन— ना॰ [फा॰ दुश्मने शत्रु; अमित्र; अरि; वैरी । > दुस्मनी— ना॰ दुस्मन हुनाको भाव वा अवस्था; शत्रुता; वैरभाव ।
दुस्सह— वि॰ [सं॰] १. कठिनसँग सहन सकिने । २. सहन नसकिने; असह्य ।
दुस्साहस— ना॰ [सं॰] १. खराब काममा प्रवृत्त हुने आँट; दुष्प्रयास । वि॰ २. नराम्रो आँट भएको । — वाद— ना॰ शत्रुपक्षको ठूलो शक्तिलाई आँक्तै नआँकी आ६नो सानो शक्ति र सामान्य तयारीले नै जित्न खोज्ने आँट वा विचार । — वादी— वि॰ दुस्साहसवादको अनुयायी; दुस्साहसी । > दुस्साहसी— वि॰ दुस्साहस गर्ने ।
दुहाइ— ना॰ [रू दुहु -+आइ_] दुहुने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे
दुहाइनु— क॰ क्रि॰ दुहुन लाइनु ।
दुहाई— वि॰ बो॰ [सं॰ बि+आह्वाय] १. कुनै बिमारी हटाउन झारफुक गर्दा प्रयोग गरिने शब्द; दोहोलो । २. सङ्कटमा परेका बेलामा रक्षाका निम्ति अरूलाई बोलाउने शब्द; गुहार । ३. दुःखका बेलामा कतैबाट सहायता पाउन दीनतापूर्वक गरिने याचना ।
दुहाउनु— प्रे॰ क्रि॰ [दुहु+आउ+नु] दुहुन लाउनु; दुहुने पार्नु ।
दुहिता— ना॰ [सं॰] १. छोरी । २. विवाह मण्डपमा बेहुलाबेहुलीले पासा खेल्दा उनीहरूको शिरमाथि ढाकी लावा, फूल, अक्षता आदि हालेर चलाइने कपडा ।
दुहिनु— क॰ क्रि॰ [दुहु+इ+नु] दुहुने काम गरिनु; गाईबस्तुको थुन निचोरेर दूध निकालिनु ।
दुहु–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ दुह+नु] १. गाईभैँसी आदिको थुन निचोरी दूध निकाल्नु; बस्तुभाउबाट दूध झिक्नु । २. कुरो धुत्नु; मन चोर्नु । ३. बाटिएको धागो वा डोरी आदिका पोया छुट्ट्याउन हातले सेप्नु; खिप्नु । ४.कुनै वस्तु सित्तैँ फुत्काएर लिनु । श्रदुहुवा— वि॰ १. मनका कुरा धुत्न सक्ने । २. दुहेर लिने; दुहुने खालको ।
दुहुनी— वि॰ [सं॰ दोहनी] १. दूध दिइरहेको; नथाकेको; बियाएको; लैनो -गाईभैँसी) । ना॰ २. दूध; ओलन ।
दुहुनो— वि॰ [सं॰ दोहने १. दूध दिने; लैनो -गाई, भैँसी आदि_; दुहुनी ।
दूत— ना॰ [सं॰] १.खबर वा सन्देश ओहोरदोहोर गर्ने व्यक्ति; विमष्यार्थ, मितार्थ र शासनहारक नामका तीन दूतमध्ये कुनै एक; सन्देशवाहक; चर । २. राजनीतिक कार्यका निम्ति एक देशबाट अर्का देशमा गएर बसी क¨टनैतिक काम गर्ने प्रतिनिधि; राजनीतिक प्रतिनिधि; राजदूत । ३. प्रेमीप्रेमिकाको सन्देश ल्याउने वा लाने पात्र । ४. यताको कुरा उता र उताको कुरा यता लगाई झगडा पार्ने व्यक्ति; छुल्याहा । ५. कनसुत्लो लागेर गोप्य कुरा फेला पार्ने व्यक्ति; गुप्तचर । ६.नाटकका नायकको सन्देशवाहक; नाटकका नायकको एक किसिमको सहायक । >
दूतक— ना॰ १. प्राचीन कालमा राजामहाराजाका आज्ञा तथा सन्देशहरू जनतामा प्रचार गर्ने व्यक्ति -कर्मचारी) । २. दूत ।
दूतत्व— ना॰ दूतले गर्नुपर्ने काम; दूत हुनाको काम, भाव वा अवस्था । दूतावास— ना॰ कुनै देशमा अन्य देशका राजदूत, वाणिज्यदूत आदि अधिकारीहरू रहने ठाउँ; राजदूतको आवास वा कार्यालय ।
दूतिका/दूती— ना॰ [सं॰] १. दूतको काम गर्ने नारी; दूती । २. साहित्यमा, प्रेमीप्रेमिकाका सन्देश वा चिठीपत्रहरू ओहोरदोहोर पार्ने स्त्री; कुटुनी ।
दूध— ना॰ [सं॰ दुग्धे १. स्तनपायी प्राणीका स्त्रीजातिका स्तनबाट बच्चालाई खुवाउन निस्कने सेतो वा हल्का पहेँलो रबको पौष्टिक तरल पदार्थ; दुग्ध; ओलन । २. स्त्रीजातिका छातीमा हुने दुई मांसपिण्ड; कुच; स्तन । ३. पुरुषजातिका त्यस्तै अवयव । ४. बस्तुभाउको दूध रहने फाँचो; कल्चौँडो; त्यस फाँचोबाट आउने सेतो तरल पदार्थ । ५. फलफूल र रूखपातबाट आउने सेतो तरल पदार्थ; चोप । ~ कटुवा— वि॰ आमाको दूध पर्याप्त समयसम्म खान नपाएको; कारणवश दूध खानबाट वञ्चित भएको -बालक) । ~ कमल— ना॰ दूधजस्तै सेतो हुने र रूखमा फुल्ने एक थरी फूल । ~ केवँरा— ना॰ सेतो फूल फुल्ने एक जातको केवँरा; सेतो केवँराको फूल । ~ कोसी— ना॰ नेपालको पूर्वोत्तर भेगमा पर्ने महालङ्गुर हिमालयबाट निस्की सुनकोसीमा मिल्ने एक नदी; सप्तकोसीमध्ये एक । ~ खुवा— ना॰ नौनी झिकिसकेपछि फटाएर बनाइएको दूधको पदार्थ; छुर्पी; दुर्खा । ~ गन्धक— ना॰ सेतो रबको गन्धक । ~ गाभो— ना॰ एकदमै सेतो गुभा हुने एक प्रकारको गाभो । — दानी— ना॰ दूधको मुन्टाको आकारको प्लास्टिक वा सिसीको एकापट्टि मुन्टो लगाई बालकलाई दूध खुवाउने भाँडो । ~ पोखरी— ना॰ नेपालको मध्यपश्चिम भागको चेपे नदीको शिरमा पर्ने जनैपूर्णिमाका दिन मेला लाग्ने एक तीर्थ; दूधकुण्ड । — बरी— ना॰ दूधबाट बनाइने, डल्ला भएको एक प्रकारको रसदार मिठाई । ~ मुखा/मुखे— वि॰ आमाको दूध खाँदै गरेको; दूध नछुटेको; दूधे -बालक) । — राज— ना॰ १. रोपेको नब्बेदेखि सय दिनका बीचमा पाक्ने, एकदमै सेतो चामल हुने एक जातको धान । २. टाउको कालो, शरीर सेतो र कल्कीजस्तो लामो पुच्छर हुने एक जातको चरो । ~ लिङ्ग— ना॰ एउटै दूध खाने आमाका दिदीबहिनीपट्टिका सन्तान; भान्जाभान्जी ।
दूधे— वि॰ [दूध+ए] १. दूधसम्बन्धी; दूधबाट तयार भएको; दूधजस्तो । २. दूध खाने; दूधमुखे -बालक) । ना॰ ३. सेल पकाउँदा मोटो पार्न पिठोमा रस मिसाइने एक थरी बोट । ४. दूध आउने रूख । ५. फापरका जस्तै तर तीन खण्डमा छुट्टिने दाना लाग्ने, बाटुला पात हुने, पात र डाँख्ला भाँच्दा दूध निस्कने, बस्तुले घाँस खाने एक झार; भुइँदुधिलो । ~ आन्द्रो— ना॰ खाएको दूध पाकस्थलीमा जाने आन्द्रो; ज्यादै नाजुक र कोमल आन्द्रो । ~ ओठ— ना॰ कलिलो, नरम ओठ । ~ कर्कलो— ना॰ हरियो–पहेँलो पात र नरम सेता डाँठ हुने, नकोक्याउने एक जातको कर्कलो । ~ खरी— ना॰ दूधजत्तिकै सेतो हुने एक जातको खरी ढुङ्गो । ~ गाला— ना॰ आमा वा धाईआमाको दूध चुसेर पुट्ट मोटाएको गाला; कलिलो गाला । ~ घाँस— ना॰ दूधे; दुग्धी । ~ च्याउ— ना॰ प्रायः रूखमा उम्रिने पहेँलो र फुस्रो रबको खान हुने एक जातको च्याउ । ~ झार— ना॰ १. वरिपरि करौँतीको जस्तो धार भएका खस्रा पात हुने, सेता गुच्छाकार फूल फुल्ने, हरिया रबका मसिना फल फल्ने, डाँख्ला र पात चुडिँदा दूध आउने एक जातको झार; भुइँदुधिलो; दूधे । २. पीपलका जस्ता मसिना पात र चिल्ला डाँठ हुने, राता, सेता फूल फुल्ने, नालुका जस्ता दाना लाग्ने र चुडिँदा दूध आउने एक बर्खे झार; तीतेझार । ~ पिँडालु— ना॰ काँचै खाँदा पनि नकोक्याउने एक जातको पिँडालु । ~ बालक— ना॰ आमाको दूध चुस्ने अवस्थाको बालक । ~ बिराली— ना॰ बिदारी कन्दका जातको, चोप निस्कने एक प्रकारको लहरो; त्यस्तै लहराको कन्द; बिदारीकन्द । ~ भाइ— आफूलाई दूध खुवाउने धाईको छोरो; बुबूको छोरो; दूधका नाताको भाइ । ~ मरुई— ना॰ लाम्चा आकारका ठूलठूला पात हुने, सेतो फूल फुल्ने र दूध निस्कने, लाम्चा फल लाग्ने एक लहरो; सोही लहराको फल; मोरट । ~
लहरो— ना॰ लाम्चा, हरिया पात हुने सेता जातको फूल फुल्ने, दूध निस्कने, आयुर्वेदअनुसार कुष्ठ, जरो, प्रदर आदि रोगमा हित गर्ने, कालो र सेतो दुई भेद भएको, एक जातको लहरो; त्यसैको फल ।
दून— ना॰ हे॰ दुन ।
दूबो— ना॰ हे॰ दुबो ।
दूर— वि॰ [सं॰] १. देश, काल, स्थान, सम्बन्ध आदिका दृष्टिले कुनै निश्चित वस्तु, बिन्दु, व्यक्ति आदिभन्दा धेरै अन्तर भएको; निकै परको; टाढाको । क्रि॰ वि॰ २. त्यस्तो अन्तर वा फरकमा; निकै पर वा टाढा हुने गरी टाढा; पर । — गामी— वि॰ टाढासम्म जाने; धेरै पर पुग्ने । > दूरङ्गमा— ना॰ बौद्ध धर्मका अनुसार दशभूमि र त्रयोदशभूमिको सातौँ भूमि । ~ चित्र— ना॰ विद्युत्का सहायताले दूरीमा प्रस्तुत गरिने चित्र वा प्रतिकृति - टेलिफोटोग्राफ) । — ता/त्व— ना॰ दूर हुनाको भाव वा अवस्था; दूरी । ~ दर्शक— ना॰ १. विबान्; पण्डित । वि॰ २. दूरदृष्टि भएको; दूरदर्शी । ३. पछि आउने परिणामको विचार पुथ्याउने । ४. बुद्धिमान् । ~ दर्शक यन्त्र— ना॰ टाढासम्मको वस्तुलाई देखाउने यन्त्र; दूरबीन; दूरवीक्षक । ~ दर्शन— ना॰ १. टाढासम्म दृष्टि पुथ्याउने वा त्यहाँका दृश्यहरू अवलोकन गर्ने काम । २. पछिसम्मका कुराको सोचाइ वा सम्झाइ । ३. बिजुलीको यन्त्रबारा टाढाको वस्तु, दृश्य, कार्यक्रम आदिलाई प्रदर्शित गर्ने काम । ४. त्यस्तो कार्यक्रमको प्रदर्शन गर्ने यन्त्र; बोल्ने, गाउने व्यक्तिहरूको स्वर सुन्नुका साथसाथै उनीहरूको अनुहार तथा हाउभाउ पनि देखिने रेडियोका ढाँचाको एक वैज्ञानिक उपकरण; टेलिभिजन । ~ दर्शिता— ना॰ १. दूरदर्शी हुनाको भाव वा अवस्था । २. धेरै पछि हुने कुराको विचार गर्ने गुण वा शक्ति । — दर्शी— वि॰ १. धेरै पछिसम्म हुने कुराको विचार पुथ्याउने; भविष्यचिन्तक । ना॰ २. पण्डित; विबान् । — दुहाइ— ना॰ १. कुनै वस्तु वा अवस्थादेखि डराएर पर भाग्ने काम वा अवस्था । २. धोका पाएर वा अन्य कुनै कारणवश त्यस्तो काम फेरि नगर्ने हिसाबले गरिने प्रतिज्ञा; चेतेर होस पुथ्याउने काम; कायल; चेतबाबा काशी । वि॰ ३. डराएको; भयभीत । ४. कायल भएको । ~ दृष्टि— ना॰ भविष्यका कुराको विचार गर्ने गुण वा शक्ति; दूरदर्शिता । ~ निरीक्षक— ना॰ दूरबिन । — बिन— ना॰ टाढा रहेका वस्तुलाई नजिकै भएजस्तै गरी स्पष्ट र ठूलो पारेर देखाउने यन्त्र; दूरवीक्षण; दूरनिरीक्षक । — भाष— ना॰ टाढा बोलेको कुरालाई सुनाउने यन्त्र; आकाशवाणी; वायरलेस; बेतारको तार । ~ मुद्रण— ना॰ कुनै ठाउँबाट टाइप गर्दा विद्युत्शक्तिको सहायताले टाढाको अर्को ठाउँमा आफै टाइप हुने प्रक्रिया; टेलिप्रिन्टिब । ~ मुद्रण यन्त्र— ना॰ त्यस्तो आफैँ टाइप हुने यन्त्र; टेलिप्रिन्टर । — वर्ती— वि॰ धेरै टाढा पर्ने; टाढा रहेको; दूरस्थ । ~ वाणी— ना॰ दूरभाष; टेलिफोन । — वीक्षण— ना॰ १. टाढाको वस्तुलाई हेर्ने यन्त्र; दूरबीन । २. टाढासम्म देख्ने काम । —
व्यापी— वि॰ १. दूर ठाउँसम्म प्रभावित रहने । २. धेरै पछिसम्म असर रहिरहने । ~ सञ्चार— वि॰ धेरै टाढाटाढासम्म समाचार, सूचना आदि आदानप्रदान गर्ने; एक ठाउँदेखि अर्का ठाउँमा खबरसमाचार आदि पुथ्याउने -क्रिया–प्रक्रिया आदि) । ~ सञ्चार
सेवा— ना॰ टाढाटाढासम्मका लागि समाचार, सूचना आदिको आदानप्रदानको कार्य गरिने सेवा । — स्थ/स्थित— वि॰ टाढा रहेको; परै रहेको; दूरवर्ती । दूरागत— वि॰ धेरै टाढाबाट आएको; दूर देशबाट आएको । दूरान्वय— ना॰ १. विशेषण र विशेष्य, कर्ता र कर्म आदि उपयुक्त ठाउँमा नरही वरपर रहनाले अन्वय गर्न अप्ठ्यारो हुने स्थिति । २. साहित्यिक रचनामा त्यस्तो क्लिष्टता उत्पन्न हुने एक दोष ।
दूरी— ना॰ हे॰ दुरी ।
दूर्वा— ना॰ [सं॰] दुबो । > दूर्वाष्टमी— ना॰ हिन्दूहरूले व्रत बस्ने भाद्र शुक्ल अष्टमीको दिन ।
दूषक— वि॰ [सं॰] १. अरूलाई दोष लगाउने; अरूमाथि दोष थोपर्ने । २. अर्काको निन्दा गर्ने; निन्दक । ना॰ ३. अरूमाथि दोषारोपण गर्ने व्यक्ति; दोष लाउने मानिस । ४. दुष्ट स्वभावको व्यक्ति । ५. घाउ लागेको ठाउँमा पकाउने वा दूषित पार्ने एक प्रकारको औषधी ।
दूषण— ना॰ [स॰] १. दोष लाउने क्रिया वा भाव; दोषारोपण । २. दोषयुक्त स्वभाव; दोष । ३. अवगुण; बैगुन; नजातीपन । ४. रावणका भाइहरूमध्ये रामबारा पञ्चवटीमा मारिएको एक भाइ । श्र दूषणीय— वि॰ १. दोष लगाउन सकिने । २. दोष निकाल्न सकिने ।
दूषिका— ना॰ [सं॰] १. आँखाका कोसमा जम्ने मल; कचेरा; चिप्रा । २. चित्र बनाउने क¨ची ।
दूषित— वि॰ [सं॰] १. दोष भएको; दोषयुक्त; दोषी । २. खराब; नजाती; निन्दित । ~ धुवाँ— ना॰ प्राणीका स्वास्थ्यलाई असर गर्ने विषाक्त धूवाँ । ~ बाफ— ना॰ प्राणीहरूका स्वास्थ्यलाई हानि गर्ने खालको विषाक्त बाफ । ~ विश्वास— ना॰ नृतत्त्वशास्त्रका अनुसार अभिचारको भावनाले प्रेरित भएर गरिएको विश्वास वा आस्था । ~ हावा— ना॰ प्राणीहरूका स्वास्थ्यलाई हानि गर्ने दूषित वायु; विषाक्त हावा ।
दृक्— ना॰ [सं॰] १. आँखा; नजर । २. हेर्ने काम; हेराइ । ३. ज्ञान । — पथ— ना॰ दृष्टिपथ । > दृग्गोचर— वि॰ आँखाअगाडि परेको वा सामुन्नेको; दृष्टि पुगेको; नजिकैको ।
दृढ— वि॰ [सं॰] १. भित्री वा बाहिरी कुनै कारणले पनि आ६नो स्थानबाट ढलपल नहुने; अचल; अडिग । २. बलियो; दह्रो; दह्रिलो; हट्ठाकट्ठा । ३. धेरै दिनसम्म अड्ने; टिकाउ; खपाउ । ४. हेरफेर नहुने; फरक नपर्ने; पक्का । ५. आ६नो विचारमा अडिग रहने; सिद्धान्त स्थिर भएको । — कर्मा— वि॰ पूर्ण विश्वास तथा स्थिरताका साथ आ६नो काममा लाग्ने; लक्ष्यबाट विचलित नहुने । — ता/त्व— ना॰ १. दृढ हुनाको भाव, गुण वा अवस्था । २. दह्रिलोपन; मजबुती । ~ निश्चय— ना॰ आ६नो विचार वा सिद्धान्तमा अडिरहने; आ६नो निश्चयबाट पर नहट्ने । ~ प्रतिज्ञ— वि॰ आफूले बोलेका कुरा पुथ्याउने; आ६नो प्रतिज्ञा वा वचनको पालना गर्ने । — व्रत/व्रती— वि॰ आ६नो सङ्कल्प वा मनले आँटेका कुरामा दृढ रहने; दृढप्रतिज्ञ । ~ सन्धि— वि॰ फेरि नछुट्ने; नफुक्लने गरी जोडिएको वा मिलेको; बलियो जोर्नी भएको ।
दृति— ना॰ [सं॰] १. शरीरका बाहिरपट्टि आवरणको रूपमा रहने वस्तु; चर्म; छाला । २. छालाबाट बनेको थैलो वा भाँडो; चर्मपात्र । ३. गाईगोरुका गलामा झुन्डिएको छालाको पातलो लुर्कन; माल ।
दृश्य— वि॰ [सं॰] १. हेर्न वा देख्न सकिने; देखिने; चाक्षुस -दृश्य जगत् वा दृश्य वस्तु । २. ठीकसँग जान्न वा बुझ्न सकिने; ज्ञेय र स्पष्ट । ३. हेर्न लायक; दर्शनीय; मनोहर; सुन्दर । ना॰ ४. देखिने वा हेर्न योग्य प्राकृतिक वा निर्मित स्थल, घटना, पदार्थ, वस्तु आदि । ५. दर्शनीय स्थान । ६. साहित्यमा, अभिनय हुन सक्ने वा हुने रचना; अभिनय काव्य; नाटक । ७. नाटकको मञ्चनमा एक अङ्कभित्र अघिल्लो पर्दा खुलेर फेरि त्यही पर्दा बन्द नभएसम्मको एक अंश वा भाग; नाटकमा प्रस्तुतीकरणको सुविधाका दृष्टिले छुट्ट्याइएका कुनै एक घटनाको विभाग । ८. आँखाकै अगाडि भएको कुनै तमासा वा मनोरञ्जक व्यापार । (. गणितमा अङ्कको रूपमा दिइएको ज्ञात सङ्ख्या । १०. शिक्षणकार्यमा प्रयोग गरिने स्लाइड, पोस्टर आदि सामग्री । ~ काव्य— ना॰ काव्यका श्रव्य र दृश्य दुई भेदमध्ये अभिनयबारा प्रस्तुत गर्न सकिने एक भेद; अभिनेय काव्य; नाटक; रूपक । —
मान— वि॰ १. देखिने; देखिएको; दृष्टिगोचर भएको; आँखामा परेको । २. प्रकाशमान; चहकिलो ।
दृश्यात्मक— वि॰ [सं॰] १. देखिने तत्त्वहरू बढी भएको; आँखाले ग्रहण गर्नुपर्ने । २. देखाइने उद्देश्य राखिएको; प्रदर्शनात्मक -नाटक आदि) । — ता— ना॰ दृश्यात्मक हुनाको क्रिया, भाव वा स्थिति ।
दृश्यावली— ना॰ [सं॰] दृश्यहरूको पङ्क्ति; पङ्क्तिबद्ध रूपमा देखिने दृश्यसमूह ।
दृश्यांश— ना॰ [सं॰] चलचित्र आदिमा प्रासङ्गिक देखिने तर छोटो अंश; अभिनेय वस्तुको सानो टुक्रो ।
दृष्ट— वि॰ [सं॰] १. आँखा अगाडि परेको; देखिएको । २. जानिएको; ज्ञान गरिएको । ३. छर्लङ्ग भएको; प्रत्यक्ष । ना॰ ४. अनुभव; ज्ञान । ५. दर्शन; अवलोकन । ६. साक्षात्कार; प्रत्यक्षीकरण । —
जा— ना॰ नछुने भएकी केटी; रजस्वला भएकी कन्या । — वत्— वि॰ १. देखिएबराबरको; प्रत्यक्ष भएझैँ । २. लौकिक; सांसारिक ।
दृष्टान्त— ना॰ [सं॰] १. प्रसङ्गमा आएका विषयवस्तुलाई छर्लङ्ग्याउने विषय वा वाक्य; प्रस्तुत गरिने उदाहरण । २. उपमान र उपमेयका धर्महरूमा सादृश्य भएका खण्डमा पर्ने एक अलङ्कार ।
दृष्टार्थ— वि॰ [सं॰] १. सबैले सम्झने, बुझ्ने गरी अर्थ स्पष्ट भएको; सजिलैसित माने लाग्ने । २. व्यावहारिक; चलनमा आएको ।
दृष्टि— ना॰ [सं॰] १. हेरेर ज्ञान प्राप्त गरिने वा जानिने–बुझिने भाव, वृत्ति वा शक्ति; हेर्ने काम; हेराइ; अवलोकन । २. हेर्ने इन्द्रिय; आँखा; नयन; नेत्र । ३. कुनै काम वा व्यवहारप्रतिको सोद्देश्य विचार वा राय । ४. कुनै कुरा पाउने लालसाले हेर्ने काम; लोलुप हेराइ । ५. लोकधारणाअनुसार बोक्सीविद्या जानेका आइमाईको र डाइनी आदिको हेराइ; कुदृष्टि । ६. दृष्टिबन्धक; दृष्टिबन्धकी -तमसुक) । ७. वास्तु वा मूर्तिकलाका अनुसार सात मात्राबराबरको नाप; सात अङ्गुलबराबरको नाप । —
कोण— ना॰ १. कुनै पनि विषयवस्तुका बारेमा विशेष रूपले हेर्ने वा सोच्ने परिपाटी; विचार वा विवेचना गर्ने ढङ्ग । २. कुनै विषयका सम्बन्धमा प्रतिपादित कसैको मत; आ६नै मनन तथा आत्मनिश्चयका साथ गरिएको राय । ३. हेर्ने अर्थात् ठम्याउने ढङ्ग; हेराइ । — गत— ना॰ १. दृष्टिमा आएको; देखा परेको; देखिएको । २. आँखाकै अघिल्तिरको; आँखाकै सामुको । ~ गोचर— वि॰ १. आँखाले नै देखेको; दृष्टिगत । २. सामुन्नेको; साक्षात्कार भएको; प्रत्यक्ष । — दोष— ना॰ १. दोषपूर्ण हेराइ; दृष्टिको भूल । २. असावधानी वा हतारका कारणले लेख्ने–पढ्ने वा कुनै काम गर्ने कुरामा हुने बिराम । ~ पथ— ना॰ १. आँखाअगाडि देखिएजति ठाउँ; आँखाअगाडिको क्षेत्र । २. दृष्टिको फैलावट । — पात— ना॰ नजर लगाउने काम; आँखाले ठम्याउने काम; हेर्ने काम । ~ बन्धक/बन्धकी— ना॰ कुनै अचल सम्पत्ति धितो राखी इच्छामाफिकको ब्याज दिन कबुल गरी यति भाकाभित्र साँवाब्याजसमेत नबुझाएमा सो धितोबाट असुलउपर गर्नू भनी बन्धक राख्ता लेखिदिने तमसुक; दृष्टि । -यसमा धनीका नाममा जग्गाजमिन धितो राखे पनि सो धितो रिनीले नै चलनचल्ती गरेको हुन्छ रू) ~ भ्रम— ना॰ हेर्दा भएको भूल; हेराइमा हुन गएको भ्रम; दृष्टिदोष । ~ विक्षेप— ना॰ १. कर्के आँखाले हेर्ने काम; कटाक्षपूर्ण दृष्टि वा छड्के हेराइ । २. दृष्टिपात । — विन्दु— ना॰ कुनै कृतिमा समाख्याताको स्थितिलाई जनाउने मुख्यतः चरित्र, कार्यव्यापार, परिवेश आदिको उपस्थापन पद्धति र कथनभूमिका ।
देउकी— ना॰ [सं॰ देवकी] आजन्म देवताको चेलीका रूपमा समर्पित भएकी नारी; पश्चिम नेपालका डोटी; बैतडीतिरको प्रचलनअनुसार देउचेलीका रूपमा आजीवन अविवाहित रहने नारी ।
देउघाट— ना॰ [सं॰ देवघाटे चितौन जिल्लामा त्रिशूली र कालीगण्डकी नदीको सङ्गममा रहेको प्राकृतिक एवं धार्मिक स्थल ।
देउचेली— ना॰ [देव+चेली] देउकी; देवकी ।
देउडा— ना॰ [देवडो १. पश्चिम नेपालको लोकगीतमा चल्ने गीतको एक ताल; देउरा; देउदुरा/द्यौडा । २. सङ्गीतको प्रकारको ताल; सङ्गीतको तालभेद ।
देउता— ना॰ [सं॰ देवतो १. देवता; द्यौता । २. सम्मान जनाउने शब्द; -जस्तो – बाहुनदेउता, राजादेउता इ॰) । ३. धामीका आबमा चढेर कमाउने कुलाइन, बनझाँक्री आदि । श्र देउतिनी— ना॰ स्वास्नीमान्छेलाई खिस्याएर प्रयोग गरिने शब्द; द्यौतिनी ।
देउती— ना॰ [देउता+ई] १. देउताको स्त्रीलिङ्गी रूप; देवी; द्यौती । २. देवता -बालबोलीमा_; द्यौती । ~ माता— ना॰ १. देवी । २. जून -बालबोलीमा) । देउ तीर्थ— ना॰ [सं॰ देवतीर्थे देवताको मन्दिर भएको ठाउँ वा तीर्थ; पुण्यस्थान; धार्मिक स्थल; धाम; द्यौतीर्थ ।
देउते— वि॰ [देउता+ए] देउतालाई चढाउन भाकल गरिएको; देउतालाई चढाएको वा छुट्ट्याएको । ~ जात्रा— ना॰ देउदेउताको जात्रा । ~ बोको— ना॰ देवतालाई चढाउन भाकल गरिएको बोको ।
देउदुरा— ना॰हे॰ देउडा । देउ देउता— ना॰ [सं॰ देव+देवतो विभिन्न किसिमका देवताको समूह ।
देउनिगालो— ना॰ [सं॰ देवनाले निगालाका विभिन्न भेदमध्ये लेकमा हुने ठूलो खालको निगालो; द्यौनिगालो ।
देउनियाँ— ना॰ [बङ्गा॰ देअनिया–दातो झापा जिल्ला र यसका छेउछाउका गनगाईँ, ताजपुरे र राजवंशीहरूलाई प्रयोग गरिने आदरवाची शब्द । स्त्री॰ देउनियाँनी ।
देउमा— ना॰ [सं॰ देवमातो हाँसखेल गर्ने तरुणी; रसिक युवती; रमाइली ठिटी ।
देउरानी— ना॰ [देवरानी] देवरकी पत्नी; देवरानी; द्यौरानी । —
जेठानी— ना॰ देवर र जेठाजुका पत्नीहरू; देउरानी र जेठानी ।
देउराली— ना॰ [सं॰ देवराली] १. पहाडको उकालो सिद्धिने ठाउँ; भन्ज्याब परेका ठाउँमा बटुवाहरूले देवदेवीलाई सम्झन एकएक ढुङ्गा चढाउँदै जाँदा देवलजस्तो भएको थुप्रो; वनदेवी; द्यौराली । २. थुम्की वा भन्ज्याब परेको ठाउँ वा डाँडो । ~ डाँडो— ना॰१. देउरालीजस्तो गरी उठेको डाँडो । २. देउराली भएको डाँडो । ~ पाखो— ना॰ देउरालीका वरपरको पाखो; द्यौरालीको पाखो ।
देउराहार— ना॰ [था.े थारूजातिको कुलदेवता । २. देवताको स्थान; देवालय । ३. देवता पुज्ने कोठा; पूजाकोठा ।
देउरिसी— ना॰ [सं॰ देवर्षि] १. देवर्षि । २. नेपालको सुदूर पश्चिमको पहाडी भेकतिर बस्ने नेपालीको एक जाति ।
देउला१— ना॰ [रू देवरे लोग्नेको भाइ; देवर ।
देउला२— ना॰ [सं॰ देवालयके पोडे जातिलाई 'पुजारी' भनी सम्मान गर्दा प्रयोग गरिने शब्द ।
देउले— वि॰ [देउल+ए] देउलसँग सम्बन्धित; देवलको जस्तो । ~ च्याउ— ना॰ धमिराको गुँडबाट उम्रने; लाम्चोलाम्चो आकारको एक थरी च्याउ ।
देउसिरे— ना॰ देउसी भट्याउने फाँकी भट्याएपछि मण्डलीका अन्य सदस्यले गोल रूपमा भन्ने बोली; देउसी । देउसे— ना॰ देउसी गाउने वा खेल्ने व्यक्ति; देउसी खेलका मण्डलीको सदस्य ।
देउसी— ना॰ [सं॰ देव+श्री] १. लक्ष्मीपूजाका भोलिपल्ट र पर्सिपल्ट अर्थात् हलतिहार र भाइतिहारका दिन बेलुकी भट्याइने गाथा; देउसिरे; द्यौसी । २. त्यस्तो गाथा वा गीत गाउँदै माग्ने र आसिक दिने काम ।
देक्ची— ना॰हे॰ डेक्ची ।
देख्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ दृक्षणे १. दृष्टिशक्ति वा आँखाबारा कुनै वस्तुको रूपरङ्ग, आकारप्रकार तथा दृश्य आदिको ज्ञान पाउनु; अवलोकन गर्नु; हेर्नु । २. कायल हुनु; चेत्नु । ३. अनुमान गर्नु; अड्कल काट्नु; विचार गर्नु; ठान्नु; मान्नु । -उदा॰— उसले पछि हुने कुरा पहिले नै देखेको हुन्छ रू_
देख— वि॰ [देख्+अ, प्रा॰ देक्खाहे देखिने; दृष्ट; दृष्टिगोचर । ~ अदेख— वि॰ देखिने र नदेखिने; देखिएको वा नदेखिएको ।
देखतभुली— ना॰ [देख्+भूल+ई] १. कुनै वस्तु देख्नासाथ आफैँलाई भुल्ने र हेरेकोहेथ्यै हुने स्थिति; इन्द्रजाल; चटक; जादुगरी । २. जालझेल; छलकपट ।
देखरेख— ना॰ [देख्+रक्षो सुरक्षाका निमित्त हेरविचार गर्ने काम; रेखदेखको व्यवस्था; निगरानी ।
देखा— क्रि॰ वि॰ [देख्+ओ १. सम्मुखमा; सामुन्ने । २. देखेजस्तै गरी; अनुकरण वा नकल गरेर । ना॰ ३. आँखाका अगाडिको ठाउँ; आँखाका सामुन्नेको ठाउँ । ४. देखिने काम; हेराइ; दृष्टि ।
देखाइ— ना॰ [रू देख् -+आइ_] देख्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे
देखाइनु— क॰ क्रि॰ देख्न लाइनु । देखाउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. कुनै चीज आँखा अगाडि नै राखिदिनु; देख्न लाउनु; देखा पार्नु । २. कुराकानी गरेर सम्झाउनु; उदाहरण दिएर बुझाउनु । ३. निर्देश गर्नु; बाटो देखाउनु । ४. ज्योतिषी, वैद्य, झाँक्री आदिलाई दिनदशा, ग्रहगोचर, रोगव्याध आदि विचार गर्न लगाउनु; हेराउनुकेराउनु ।
देखादेख— ना॰ [देख्+आ+देख्] १. परस्पर एकले अर्कोलाई देख्ने काम; हेराहेर । क्रि॰ वि॰ २. आँखाको अघिल्तिर भएजस्तै गरीग् हेर्दाहेर्दै; देखादेखी । > देखादेखी— क्रि॰ वि॰ आँखाकै अघिल्तिर भएझैँ गरी; देख्दादेख्दै; हेर्दाहेर्दै ।
देखान— ना॰ [देख्+आन] १. अरूलाई आपत् पर्दा खूब खुसी भएर हेर्ने काम; अर्काको कष्टलाई रमिता मानेर हेर्ने काम । २.कुनै कामकुरो बितिसक्दा पनि पक्क परेर हेरिरहने काम ।
देखार— ना॰ [देख्+आर] १. अगाडि पर्ने काम; सामुमा पर्ने काम । २. दृष्टि ।
देखावट— ना॰ [देखाउ+आवट] भित्र केही नभए पनि बाहिर ढाँचाकाँचा देखाउने काम; आडम्बर; देखाउने रूपको स्वाब । श्र देखावटी— वि॰ कुनै कुरा खूब सजधज गरी आँखा टिप्ने पारिएको; आडम्बरपूर्ण; देखावटको; बनावटी; नक्कली; देखौवा ।
देखासिकी— ना॰ [देखासिको+ई] अर्काले गरेको देखेर वा हेरेर आफूले पनि गर्न खोज्ने काम; अनुकरण; नकल; सिको; देखासिको । देखासिकी गरी खा, आरिसे मरी जा -उखान) ।
देखासिको— ना॰ [देखा+सिको] देखासिकी ।
देखि— प॰स॰ १. कारकका चिह्नहरूमा अपादान कारकको एक चिह्न; पञ्चमी विभक्तिका रूपमध्ये एक; देखिन्; बाट; बारा । २. सित; सँग; साथ ।
देखिन्— प॰ स॰ [देखि] पञ्चमी विभक्तिबोधक एक रूप; बाट; देखि ।
देखी— क्रि॰ वि॰ [देख्+ई] १. देख्ने काम गरेर; देखेर । २. स्पष्टसँग; प्रत्यक्ष । ~ जान्ने— वि॰ कुनै घटना घट्दा त्यस घटनाको आद्योपान्त विवरण आ६नै आँखाले देख्ने; देखेर नै जाने; चस्मदिद -साक्षी इ॰) । ~ नसहने— वि॰ अरू कसैलाई मन नपराउने स्वभाव भएको । — निम्तो— ना॰ खोजखबर नगरी सामुमा देखा पर्दा मात्रै गरिने निमन्त्रणा; बोक्रे निम्तो । ~ माया— ना॰ बाहिरी माया; बोक्रे माया; देखौवा प्रेम । ~ सुन्ने— वि॰ घटना आदि देख्नेले भनेको कुरा सुन्ने -व्यक्ति) ।
देखौवा— वि॰ [देख्+औवो ढाँचा वा स्वाबमा अडेको; देखाउनका लागि मात्र; देखावटी; आडम्बरपूर्ण; बोक्रे ।
देदीप्यमान— वि॰ [सं॰] ज्यादै चहकिलो; निकै चहकदार; जाज्वल्यमान ।
देन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु दिनाको क्रिया वा भाव । २. दिइएको त्यस्तो वस्तु । ३. विशेष उपकार वा हित हुने गरी कुनै विशेष व्यक्तित्व वा कृतित्वबारा सामूहिक रूपमा प्राप्त भएको महत्त्वपूर्ण वस्तु वा कुरा । ४. कुनै वस्तु दिने वा चुकाउने दायित्व ।
देब्रे— ना॰ [सं॰] १. दाहिनेको उल्टोपट्टिको; बायाँ; बाउँ; सव्य; देब्रो । स्त्री॰ देब्री । २. अनुक¨ल नपरेको; प्रतिक¨ल । ३. विरोधी विचार भएको । ~ लहरो— ना॰ बिरालेका जस्तै आकारको, ठूला रूखका देब्रेतिर बेरिने एक प्रकारको ठूलो लहरो । -उदा॰— गाँडको ओखती देब्रे लहरो । — उखान रू) ~ हात— ना॰ बायाँ हात; बाउँ हात ।
देय— वि॰ [सं॰] दान गर्न लायकको; दिन योग्य; दातव्य ।
देव— ना॰ [सं॰] १. स्वर्गमा बस्ने अमर प्राणी; देवता; देउता । २. पूज्य रूपमा रहेको व्यक्ति । ३. मान्य जनका निम्ति आदरपूर्वक सम्बोधन गरिने शब्द । ४. राजामहाराजालाई सम्मानपूर्वक सम्बोधन गरिने शब्द । ५. ब्राह्मणको एक उपाधि । ~ ऋण— ना॰ १. देउदेउताले मनुष्यमाथि उपकार गरेर लगाएको ऋण । २. यज्ञ, व्रत, पाठपूजा आदि गरेर रिन चुकाउनुपर्ने कर्तव्य; देउरिन । ~ कन्या— ना॰ १. देवदेवताकी छोरीचेली; देउचेली; देवी । २. देवत्व गुण भएकी अत्यन्त सुन्दरी स्त्री । ~ कर्म— ना॰ देवदेवताहरूलाई प्रसन्न तुल्याउन गरिने पाठपूजा, व्रतउपवास, यज्ञ आदि काम; देवकार्य । ~ कल्प— वि॰ साधनाबारा देवत्व गुणको आर्जन गरेर देवताका कोटिमा पुगेको; देवतातुल्य; देवसदृश । > देवका— ना॰ विधिपूर्वक वैवाहिक सम्बन्ध नभई अनैतिक सम्बन्धबारा जन्मिएको बालक; कुमार तथा कुमारीबाट जन्मिएको छोरो । ~ कार्य— ना॰ देवकर्म । देवकी— ना॰ १. कृष्णकी आमा; वसुदेवकी पत्नी । २. सन्तान नहुँदा वा भईकन पनि नबाँच्दा सन्तान होऊन् वा जन्मिएका सन्तान बाँचिरहून् भनेर देवदेवीहरूलाई चढाइएकी कन्या; देवदासी; देउकी । ३. वैवाहिक सम्बन्ध नभईकनै अनैतिक संसर्गबाट जन्मिएकी छोरी वा चेली; देउचेली । देवकीय— वि॰ देवतासँग सम्बन्ध भएको; देवतासम्बन्धी । ~ कुल— ना॰ १. मन्दिर; देवालय । २. देवताहरूको समूह । ३. देवजाति । ~ गण— ना॰ १. देवदेवताहरूको समूह; देववर्ग । २. देवताहरूका अनुचर; देवतागण । ३. अश्विनी, मृगशिरा, पुनर्वसु, तिष्य, हस्ता, स्वाती, अनुराधा, श्रवण, रेवती आदि नक्षत्रको समूह; फलित ज्योतिषअनुसार यिनै नक्षत्रमा पर्ने गण; देवगण, मनुष्यगण र राक्षसगणमध्ये एक । ~ गणिका— ना॰ देवताहरूकी वेश्या; स्वर्वेश्या; अप्सरा । ~ गति— ना॰ पुराणअनुसार मृत्युपछि प्राप्त हुने उत्तम गति; सद्गति; स्वर्गलाभ; स्वर्गप्राप्ति । ~ गायक— ना॰ देवताहरूका समूहमा गाउने–बजाउने काम गर्ने जाति; गन्धर्व । ~ गुरु— ना॰ देवताहरूका गुरु; वृहस्पति । ~ गृह— ना॰ देवताहरूको घर; मन्दिर; देवालय । — घाट— ना॰ तनहुँ जिल्लाका दक्षिणतिर रहेको त्रिशूली र कालीगण्डकी नदीको सङ्गमस्थल; नेपालको एक प्रसिद्ध तीर्थस्थल; देउघाट । ~ चर्या— ना॰ देवताहरूको पूजाआजा; देवकार्य । ~ जाति— ना॰ देवताहरूका जाति -विद्याधर, अप्सरा, यक्ष, गन्धर्व, किन्नर, गुह्यक, सिद्ध र भूत_; देवयोनि । ~ तरु— ना॰ मन्दार, पारिजात, सन्तान, कल्पवृक्ष र हरिचन्दन— यी पाँच वृक्ष; सुरतरु । ~ तर्पण— ना॰ देवताहरूलाई दिइने तर्पण; देवपितृहरूलाई तर्पण गर्नुभन्दा पहिले देवताहरूलाई दिइने तर्पण ।
देवता— ना॰ [सं॰] १. पूज्य तथा जरा र मृत्युरहित मानिने, स्वर्गमा रहेका प्राणी; देव; देउता; द्यौता । २. दिव्य प्रतिष्ठा वा शक्ति; देवत्व । ३. देवताको मूर्ति; देवप्रतिमा । ४. प्रभुत्वशक्ति वा ज्ञानगुण तथा सज्जनताका दृष्टिले देवगुण भएका मानिने व्यक्ति -क्रमशः राजा, ब्राह्मण र साधु । श्रदेवतागार/देवतागृह— ना॰ मन्दिर; देवालय ।
देवतीर्थ— ना॰ [सं॰] १. देवताहरूको पूजा, न्यास, ध्यान आदि गरिने तीर्थ; देउतीर्थ । २. देवताहरू भएको तीर्थ । ३. अँजुली पार्दा देखिने औँलाका टुप्पाका भाग; औँलाका टुप्पा ।
देवत्रयी— ना॰ [सं॰] ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वर— तीन देवताको समूह; देवत्रयि; त्रिदेव ।
देवत्व— ना॰ [सं॰] देवताहरूमा पाइने गुण, धर्म, स्वभाव आदि; देवतामा हुने भाव, गुण आदि ।
देवदत्त— वि॰ [सं॰] १. देवताले दिएको -वरदान आदि) । २. देवतालाई दिएको वा चढाइएको -फलफूल, रत्न आदि) । ना॰ ३. गौतम बुद्धका भाइ पर्ने तर उनीसँग बेष राख्ने, शाक्यवंशीय एक राजकुमार । ४. अर्जुनका शङ्खको नाम । ५. नागका आठ कुलमध्ये एक कुल ।
देवदूत— ना॰ [सं॰] देउता अथवा ईश्वरका दूत । > देवदूती— ना॰ वनमा फल्ने एक प्रकारको बिमिरो; वनबिमिरो । देव देवता— ना॰ [सं॰] देवताहरूको समुदाय; देउदेउता ।
देवदु्रम— ना॰ [सं॰] देववृक्ष; देवतरु; सुरतरु ।
देवद्रोणी— ना॰ [सं॰] दुई डल्ला खप्टिएझैँ गरी फुल्ने फिक्का तथा हरियो रबको द्रोणवृक्ष; ठूलो जातको द्रोणपुष्प ।
देवधाम— ना॰ [सं॰] देवदेवता भएको धाम; देवस्थल; तीर्थस्थल; पुण्यस्थल ।
देवधेनु— ना॰ [सं॰] देवस्थलमा रहेकी गाई; कामधेनु ।
देवनदी— ना॰ [सं॰] गङ्गा ।
देवनागरी— ना॰ [सं॰] संस्कृत, हिन्दी, नेपाली आदि भाषा लेखिने लिपि; नेपालको राष्ट्रलिपि ।
देवपथ— ना॰ [सं॰] १. देवस्थानमा वा मन्दिरमा जाने बाटो । २. देवदेवता हिँड्ने बाटो । ३. आकाश । ४. आकाशमार्ग ।
देवपर— वि॰ [सं॰] दुःखित वा निरुत्साहित भएर देवदेवताका भरोसामा रहेको; सम्पूर्ण जीवन र त्यस अवधिमा गरिने कर्म देवदेवताकै अधीन हुन्छन् भन्ने कुरामा पूर्ण विश्वास गर्ने -व्यक्ति) ।
देवपशु— ना॰ [सं॰] देवदेवताका निम्ति भाकल गरिएको पशु; देवदेवताका नाउँमा छाडिएको वा पालिएको पशु ।
देवपात्र— ना॰ [सं॰] अग्नि; आगो ।
देवपाद— ना॰ [सं॰] १. देवताका पाउ । २. राजा महाराजालाई आदरपूर्वक सम्बोधन गरिने शब्द ।
देवपालित— वि॰ [सं॰] देवदेवताहरूबारा रक्षा वा हेरचाहा गरिएको ।
देवपुर— ना॰ [सं॰] देवताहरूको नगर; इन्द्रको सहर; अमरावती ।
श्रदेवपुरी— ना॰ देवपुर । देव प्रतिभा— ना॰ [सं॰] देवताको प्रतीक स्वरूप बनाइएको मूर्ति; देवताहरूको मूर्ति ।
देवबधू— ना॰ [सं॰] १. देवदेवताकी स्त्री; देवी; देउती । २.अप्सरा; देवगणिका । देव ब्राह्मण— ना॰ [सं॰] १. देवताले पनि पुजिने ब्राह्मण; देउपुजारी; पुजारी । देव भवन— ना॰ [सं॰] १. देवगृह; देवमन्दिर । २. पीपल । ३. स्वर्ग । देव भाषा— ना॰ [सं॰] देवदेवताहरूले बोल्ने भाषा; संस्कृतवाणी ।
देवभूमि— ना॰ [सं॰] १. देवदेवताहरू रहने भूमि । २. स्वर्ग ।
देवमणि— ना॰ [सं॰] १. सूर्य । २. कौस्तुभ मणि । ३. घोडाका गर्दनमा हुने रौँको भुमरी । देव मन्दिर— ना॰ [सं॰] देवदेवताको स्थापना गरिएको स्थान वा घर; देवालय; देवल ।
देवमाता— ना॰ [सं॰] देवताहरूकी आमा; अदिति ।
देवमाया— ना॰ [सं॰] देवताहरूको माया; जीवहरूलाई मोहित तुल्याउने अज्ञानरूपी ईश्वरीय मोह; देउमोहिनी ।
देवमुनि— ना॰ [सं॰] देवताहरूमध्येका मुनि; नारद; देवर्षि ।
देवमूर्ति— ना॰ [सं॰] १. देउदेउताको मूर्ति; देवप्रतिमा । २. देउताका गुण भएको देवतुल्य व्यक्ति ।
देवयज्ञ— ना॰ [सं॰] गृहस्थहरूले नित्य रूपमा गरिने पञ्चयज्ञमध्येको एक यज्ञ ।
देवयात्रा— ना॰ [सं॰] देवदेवताको सवारी चलाइएको यात्रा; देवदेवतासँग सम्बन्धित जात्रा; देउते जात्रा ।
देवयान— ना॰ [सं॰] शरीरबाट निस्केर ब्रह्मलोकतर्फ जाने जीवात्माको बाटो; जीवात्मा ब्रह्मलोक जाने मार्ग । > देवयानी— ना॰ शुक्राचार्यकी छोरी; ययातिकी जेठी रानी ।
देवयुग— ना॰ [सं॰] सत्ययुग ।
देवयोनि— ना॰ [सं॰] १.स्वर्ग, अन्तरिक्ष आदिमा रहने देवताका कोटिमा गनिने देवताका जातिभित्र रहेका प्राणिविशेष -अप्सरा, यक्ष, गन्धर्व, किन्नर आदि) । २. देवजाति ।
देवर— ना॰ [सं॰] लोग्नेको भाइ; पतिका भाइ पर्ने व्यक्ति ।
देवराज— ना॰ [सं॰] देवताका राजा; इन्द्र ।
देवरानी— ना॰ [सं॰ देवर+आनी] देवरकी स्वास्नी; देउरानी; द्यौरानी ।
देवर्षि— ना॰ [सं॰] देवताहरूका ऋषि; देउताजस्तै ऋषि; देउरिसी -नारद, अत्रि, मरीचि आदि) ।
देवल— ना॰ १. देवताका मूर्ति स्थापना गरिएको मन्दिर; देवालय; देवगृह । २. देवदेवताको पूजा गर्ने कामबारा जीवननिर्वाह गर्ने व्यक्ति; पुजारी; पण्डा । ३. धर्ममा सधैँ अनुरक्त रहने व्यक्ति; धार्मिक व्यक्ति । ४. नारदमुनि । ५. एक प्रसिद्ध ऋषि । श्रदेवलक— ना॰ पूजा कोठाको काम गर्ने व्यक्ति; पूजाकोठे; पुजारी ।
देवलोक— ना॰ [सं॰] देवताहरू रहने लोक; स्वर्ग; देवभूमि ।
देववाणी— ना॰ [सं॰] १. देवताहरूले बोल्ने वाणी; संस्कृत भाषा । २. आफैँआफ निस्कने वाणी; आकाशवाणी ।
देवशिल्पी— ना॰ [सं॰] देवदेवताहरूको कालिगड; विश्वकर्मा ।
देवसभा— ना॰ [सं॰] १. देवताहरूको सभा; देउसभा; सुधर्मा । २. राजसभा ।
देवसायुज्य— ना॰ [सं॰] तपःसाधनाबारा वा भक्तिभावबारा देवतामा लीन हुने क्रिया; देवत्वमा मिल्ने काम ।
देवस्थल— ना॰ [सं॰] १. देवताहरू रहने ठाउँ वा भएको ठाउँ; पुण्यस्थान; धार्मिक स्थल । २. मन्दिर; देवालय ।
देवस्थान— ना॰ [सं॰] १. देवताहरू स्थापना गरिएको ठाउँ; मन्दिर; देवालय । २. स्वर्गलोक; देवभूमि ।
देवस्व— ना॰ [सं॰] देवताहरूलाई अर्पिएको वा चढाइएको सम्पत्ति; देवताका नाममा राखिएको गुठी ।
देवांश— ना॰ [सं॰] १. देवताको अंश । २. देवताहरूको भाग । ३. देवताको अंश लिएर जन्मेको व्यक्ति; देवत्व भएको व्यक्ति; देवताको अंशावतार ।
देवागार— ना॰ [सं॰] देवदेवताहरूको घर; देवतागार; मन्दिर; देवल; देवालय; देवगृह ।
देवाङ्गना— ना॰ [सं॰] १. देवताकी स्त्री । २. अप्सरा; स्वर्वेश्या ।
देवात्मा— ना॰ [सं॰] १. देवताको जस्तो पवित्र तथा शुद्ध आत्मा । २. देवस्वरूप । ३. पीपल ।
देवाधिदेव— ना॰ [सं॰] देवताको पनि देवता । २. विष्णु । ३. शिव ।
देवाधिप— ना॰ [सं॰] १. देउताहरूका पनि ईश्वर; परमेश्वर । २. देवताहरूका राजा; इन्द्र ।
देवान— ना॰ [अ॰ दीवाने राजालाई राजपाटका निम्ति सल्लाह दिने व्यक्ति; मन्त्री; सचिव; अमात्य; दिवान ।
देवानांप्रिय— वि॰ [सं॰] १. देवताहरूलाई प्यारो लागेको; देवताका निम्ति प्रिय । ना॰ २. भाग्यशाली तथा श्रेष्ठ भएको सूचकका रूपमा ठूलाबडालाई प्रयुक्त हुने आदरवाची विशेषण शब्द । ३. मूर्ख व्यक्ति । ४. बोको ।
देवानी— वि॰ [फा॰ दीवानी] १. लेनदेन, अंशबण्डा, धनमालसम्बन्धी मुद्दामामिलाको निर्णय गर्ने वा फौजदारी मुद्दाबाहेक अरू मुद्दा हेर्ने वा सुल्झाउने -अदालत) । २. फौजदारीबाहेक अन्य; धनमालसम्बन्धी -मुद्दामामिला) । ~ अदालत— ना॰ देवानीसम्बन्धी मुद्दामामिला हेर्ने अदालत । ~ कारबाई— ना॰ लेनदेन, अंशबन्डा, जग्गाजमिन आदिका सम्बन्धमा परेका मुद्दा केलाउने र निर्णय गर्ने सम्बन्धको कारबाई । ~ मुद्दा— ना॰ लेनदेन, अंशबन्डा आदिका विषयमा परेको मुद्दा ।
देवानुचर— ना॰ [सं॰] १. देवताका सेवक । २. देवताका पछि लाग्ने विद्याधर, यक्ष आदि उपदेव ।
देवानुयायी— ना॰ [सं॰] देवताहरूको बाटो हिँड्ने व्यक्ति; देवताहरूका आचारविचारको अनुसरण गर्ने व्यक्ति; देवानुचर ।
देवान्न— ना [सं॰] १. देवतालाई अर्पण गरिएको वा गरिने अन्न । २. देवताको निमित्त हवन गरिने अन्न; चरु; हव्य । ३. अमृत ।
देवायुध— ना॰ [सं॰] १.देवताहरूले चलाउने अस्त्र; दिव्यास्त्र । २. इन्द्रधनु; इन्द्रेनी ।
देवार— ना॰ [सं॰ देवदारु] मसिना त्यान्द्राजस्ता पातका झुप्पा हुने र खोटो निस्कने एक जातको रूख; एक जातको सल्लो; देवदारु ।
देवाराधन/देवाराधना— ना॰ [सं॰] देवताहरूलाई प्रसन्न तुल्याउन गरिने पूजा, पाठ, यज्ञ आदि; न्यास, ध्यान आदिबारा गरिने देवताहरूको पूजा; देवार्चन; देवार्चना ।
देवारि— ना॰ [सं॰] १. देवताको शत्रु । २. असुर; दैत्य ।
देवार्चन/देवार्चना— ना॰ [सं॰] देवदेवताहरूको पूजा; देवपूजा; देउपूजा; देवाराधन; देवाराधना ।
देवार्पण— ना॰ [सं॰] देवदेवताहरूलाई कुनै वस्तु अर्पण गर्ने वा चढाउने काम ।
देवालय— ना॰ [सं॰] १. देवदेवताहरूको स्थापना गरिएको घर; मन्दिर; देवल । २. स्वर्ग; देवभूमि ।
देवाली— ना॰ [सं॰ देव+आली] परम्परादेखि मानिआएको कुलदेवतालाई प्रायः एक वर्षदेखि तीन वर्षसम्ममा गरिने पूजा वा सो अवसरमा चढाइने बलि आदि ।
देवी— ना॰ [सं॰] १. स्त्री देवता; देवताकी स्त्री । २. दुर्गा, लक्ष्मी, सरस्वती आदि स्त्री देवताका नाम । ३. राज्याभिषेकका दिन राजसिंहासनमा बसेकी रानी; पटरानी; बडामहारानी । ४. अत्यन्त सुन्दर शीलस्वभाव एवं आचरण भएकी स्त्री । ५. स्त्री जातिका नामका पछाडि गाँसिने एक उपाधि -उमादेवी, रमादेवी, विद्यादेवी इ॰) । ६. संसारमा रहेको दैविक शक्ति । — घाट— ना॰ १. देवीको मन्दिरनजिकै रहेको घाट । २. बाग्मती अञ्चलको पश्चिमी भागमा पर्ने तादी र त्रिशूली नदीको सङ्गमस्थल । ~ पुराण— ना॰ दुर्गाभगवतीको चरित्रको वर्णन भएको पुराण; देवीभागवत । ~ भागवत— ना॰ भगवती वा देवीका चरित्रको वर्णन भएको पुराण; देवीका माहात्म्यको चर्चा भएको पुस्तक । ~ सरो— ना॰ साउने सग्राँतीमा लुतो ६याँक्ता प्रयोग गरिने एक प्रकारको वनस्पति ।
देवेन्द्र— ना॰ [सं॰] देवदेवताका राजा वा मालिक; इन्द्र रू
देवेश— ना॰ [सं॰] देवताका स्वामी; देवताका राजा; इन्द्र ।
देवोद्यान— ना॰ [सं॰] देवताका बगैँचा -नन्दन, चैत्ररथ, वैभाज र सर्वतोभद्र गरी जम्मा चार बगैँचा) ।
देश— ना॰ [सं॰] १. चारैतिर फैलिई अनेकौँ गाउँ, सहर, जिल्ला, अञ्चल वा प्रान्त मिलेर बनेको एक विशिष्ट भूभाग; मुलुक । २. एकै प्रणालीका शासनअन्तर्गतको निश्चित भूभाग; राष्ट्र । ३. कुनै ठाउँ वा स्थान । — ज— वि॰ १. देशमा जन्मिएको वा उत्पन्न भएको -शब्द, वस्तु आदि) । २. देशवासीको प्रयोग तथा व्यवहारबाटै उत्पन्न भएको -शब्द) । ~ दर्शन— ना॰ १. स्वदेशमा प्रचलित धर्म, संस्कृति, लोकव्यवहार आदिको निरीक्षण । २. यात्रा वा भ्रमणबारा हुने, देशमा भएका त्यस्ता विषय वा वास्तविकताको अध्ययन र चिन्तन । ~ देशान्तर/देशावर— ना॰ अनेकौँ देशको समुदाय; देशविदेश । ~ द्रोही— वि॰ १. स्वदेशको रीतिरिवाज, चालचलन आदिको विरोध गर्ने; स्वदेशमा हानि पुथ्याउने र विदेशी रीतिरिवाज र चालचलनप्रति विशेष मोह राख्ने । ना॰ २. स्वदेशमा झगडा उत्पन्न गराई आ६नो स्वार्थ सिद्ध गर्ने व्यक्ति । ~ धर्म— ना॰ देशमा परम्परादेखि चल्दै आएको आचारविचार एवम् रीतिरिवाज; देशअनुसारको धर्म ।
देशना— ना॰ [सं॰] ठूलाबडाले आफूभन्दा सानालाई शीलस्वभाव, आचारविचार, क्रियाकलाप आदिको सुधार गर्नका निम्ति दिने अर्ती; उपदेश; शिक्षा । देश निकाला— ना॰ [सं॰ देश+निकालो देशद्रोही एवम् ठूलाठूला अपराध गरेबापत अपराधीलाई देशबाहिर निक्लनका निम्ति बाध्य गरिने सजाय; निर्वासनदण्ड वा निष्कासनदण्ड ।
देशभक्त— वि॰ [सं॰] देशका चालचलन, रीतिरिवाज, नीतिनियम आदिप्रति विश्वास राख्ने; देशप्रति बफादारी रहने; देशको पुजारी; देशप्रेमी; राष्ट्रप्रेमी; राष्ट्रभक्त; राष्ट्रवादी । > देशभक्ति— ना॰ देशको उन्नति–प्रगतिका निम्ति गरिने कार्य तथा स्वदेशमा रहेका रीतिरिवाज, नीतिनियम आदिप्रतिका सद्भावना; राष्ट्रभक्ति । देश भँडुवा— वि॰ [सं॰ देश+भँडुवो देशमा रहेका नीतिनियम, क्रियाकलाप आदिमा खोट देखाई तिनमा आशक्त रहेका जनताको मन बिथोल्दै देशमा असन्तोष र आक्रोशको वातावरण सिर्जना गर्ने -व्यक्ति) ।
देशभाँडा— वि॰ [सं॰ देश+भाँडो १. देशमा रहेको शान्त एवं सुन्दर वातावरणलाई खलबल्याउँदै असामयिक एवं अवैधानिक आन्दोलन गर्ने -व्यक्ति) । ना॰ २. त्यस्तो काम ।
देशभाषा— ना॰ [सं॰] कुनै देशका विभिन्न जातिहरूले मातृभाषाको रूपमा बोलिने भाषा; क्षेत्रीय भाषा -जस्तै— नेवारी, मगराँती, राई, लिम्बू, थारू आदि) ।
देशरक्षा— ना॰ [सं॰] १. देशको सार्वभौमिक सत्ताको रक्षा गर्ने काम । २. विदेशबाट आ६नो देशमा आक्रमण हुन नदिई रक्षा गर्ने काम । देश विदेश— ना॰ [सं॰] देश तथा विदेश; देशदेशावर; देशदेशान्तर; देशावर; देशान्तर ।
देशाचार— ना॰ [सं॰] कुनै पनि देशको प्रचलित रीतिरिवाज, नीतिनियम एवं आचारविचार; देशधर्म ।
देशाटन— ना॰ [सं॰] देशविदेशको भ्रमण गर्ने काम; देशभ्रमण ।
देशान— ना॰ [सं॰ देशे अरू देशबाट सर्दै आएको रोग; सरुवारोग; महामारी; रूढी; देसान ।
देशान्तर— ना॰ [सं॰] १. आ६नो देशबाहेकका अरू देश; विदेश; परदेश । २. पृथ्वीको मानचित्रमा उत्तरी धु्रवदेखि दक्षिणी धु्रवसम्म तानिएको सर्वमान्य मध्यरेखादेखि पूर्व वा पश्चिमको दूरी वा अन्तर । श्र देशान्तरी— वि॰ अर्का देशको; देशान्तरको; परदेशी; विदेशी ।
देशावर— ना॰ [सं॰ देश+अपर] स्वदेशदेखि बाहेकको अर्को देश; देशान्तर; विदेश; परदेश ।
देशी— वि॰ [सं॰ देशीये १. देशसम्बन्धी; देशको; मुलुकको; राष्ट्रको । २. स्वदेशमा उत्पादित वा निर्मित । ३. अरू देशको; विदेशी । ४. विदेशमा उत्पादित वा निर्मित । ना॰ ५. विदेशमा बसेर वा काम गरेर फर्केको व्यक्ति; लाहुरे । ~ कपडा— ना॰ १. स्वदेशमा उत्पादित कपडा । २. विदेशमा उत्पादित कपडा । ~ काग— ना॰ सम्पूर्ण शरीर कालो भएको ठूलो काग । ~ केरा— ना॰ लामालामा केही पातला कोसा हुने र भित्र पाक्ता पनि बाहिर हरियै देखिने केराको एक जात । ~ गुँद— ना॰ डाँठको गुन्द्री बुनिने कालोकालो खालको रब हुने एक जातको गुँद ।
देशीय— वि॰ [सं॰] १. देशको; स्वदेशसँग सम्बन्धित । २. देशमा हुने तथा त्यसका आन्तरिक कुरासँग सम्बन्ध राख्ने ।
देसलाई— ना॰ [हि॰ दियासलाई, सं॰ दीपशलाको टुप्पामा बारुद लगाइएको आगो पार्ने छेस्का ।
देसाँद— ना॰ [देशाने विदेशबाट सर्दै आएको महामारी, एक प्रकारको सरुवा रोग; देशान; देसान ।
देसान— ना॰हे॰ देशान ।
देसिल्ला— ना॰ [सं॰ देशीये ठूलठूला पात हुने एक जातको पान ।
देह— ना॰ [सं॰] १. मानिस वा अन्य प्राणीको जीउ; आब; शरीर । २. जीवन; जिन्दगी । — ज— ना॰ १. आफूबाट जन्मिएको व्यक्ति; छोरो । २. कामदेव । ~ त्याग— ना॰ भौतिक शरीर त्याग गर्ने काम; मरण; मृत्यु । — धारी— वि॰ शरीर धारण गर्ने; शरीरी । २. जीवधारी जन्तु वा मानिस; शरीर हुने जीव । — पात— ना॰ देहको नाश; देहको अन्त; मरण; मृत्यु । ~ यात्रा— ना॰ १. खानपानको व्यवस्था; जीवननिर्वाह; जीविका । २. देहले यात्रा गर्ने काम; मरण; मृत्यु । श्रवान्— वि॰ १. शरीरधारी; देहधारी । ना॰ २. जीव; प्राणी ।
देहली— ना॰ [सं॰] १. ढोकाका चौखटको तल्लो भाग; ठेलो; सँघार । २. चौखटका प्वालमा लगाइने काठ आदिका फग्लेँटा; ढोका; दैलो । ३. भारतको राजधानी दिल्ली । ~ दीपक— ना॰ १. भित्र तथा बाहिर दुवैतिर उज्यालो होस् भनी ढोकामा राखिएको बत्ती । २. एउटै शब्दको दुईतिर अन्वय भई दुवैतिर अर्थ लाग्दा हुने एक प्रकारको अर्थालङ्कार । ~ दीपकन्यास— ना॰ ढोकामा राखिएका बत्तीबाट भित्र तथा बाहिर दुवैतिर उज्यालो भएजस्तै दोहोरो अर्थ लाग्ने कुरो वा तर्क ।
देहा— ना॰हे॰ देहाय । देहाग्नि ग्रन्थि— ना॰ [सं॰] पाकस्थलीमा पाचनरस प्रदान गर्ने ग्रन्थिविशेष ।
देहाणु— ना॰ [सं॰] शरीरको निर्माणका निम्ति आवश्यक कण र कोष ।
देहात— ना॰ [फा॰] १. धेरै गाउँ भएको, खेतीकिसानी गरेर जीवननिर्वाह गर्ने मानिसहरूको बस्ती; ग्राम; गाउँ । २. तराई; कछार । ३. काँठ । श्रदेहाती— वि॰ १. देहातमा बसोबास गर्ने; गाउँले; ग्रामीण । २. काँठे; कछारे, कोर्काली । ३. देहातसम्बन्धी; देहातमा भएको, चलेको वा पाइने ।
देहात्मवाद— ना॰ [सं॰] शरीरलाई नै आत्मा वा ईश्वरको स्वरूप मान्ने एक प्रकारको दार्शनिक विचार वा सिद्धान्त; भौतिकवाद ।
श्रदेहात्मवादी— वि॰ देहात्मवादको समर्थक तथा अनुयायी ।
देहान्त— ना॰ [सं॰] देहको अन्त; देहावसान; मरण; मृत्यु ।
देहान्तर— ना॰ [सं॰] धार्मिक विश्वासअनुसार मरेपछि प्राप्त हुने अर्को शरीर; जन्मान्तर । श्रदेहान्तरण— ना॰ नयाँ देह वा शरीर धारण गर्ने काम । देहान्तरित— वि॰ देहान्तर भएको; नयाँ जन्म लिएको ।
देहाय— ना॰ [अ॰ दफ्आते स्रेस्तामा सिलसिला वा क्रम मिलाएर विभिन्न रकमकलम लेखिने ठाउँ; तपसिल; निम्नाङ्कन; देहा ।
देहावरण— ना॰ [सं॰] १. शरीर रक्षा गर्ने वस्तु; कवच । २. शरीर ढाक्ने वस्तु; लुगा कपडा; वस्त्र ।
देहावसान— ना॰ [सं॰] देह वा शरीरको अवसान वा अन्त; मरण; मृत्यु ।
देही— वि॰ [सं॰] १. देह वा शरीर भएको; शरीरधारी । ना॰ २. जीव; प्राणी । ३. आत्मा; भित्री मन ।
दैत्य— ना॰ [सं॰] १. कश्यप ऋषिकी दिति नाउँ गरेकी पत्नीबाट जन्मिएका सन्तान; असुर; राक्षस । २. ठूलो भद्दा शरीर भएको तथा डरलाग्दो व्यक्ति । ३. दुराचारी व्यक्ति । ४. ज्यादै खाने व्यक्ति । ~ गुरु— ना॰ दैत्यका गुरु; शुक्राचार्य । ~ पति— ना॰ दैत्यहरूका अधिपति; हिरण्यकशिपु । > दैत्यारि— ना॰ १. दैत्यका शत्रु । २. विष्णु; देवता । ३. इन्द्र ।
दैदस्तुर— ना॰ [-बि॰) दस्तुरे १. पहिलेदेखि चलिआएको रीतिरिवाज वा लिनेदिने कामकुरा । २. त्यसअनुसार लिनेदिने गरिएको दस्तुर -नगद वा जिन्सी वस्तु ) ।
दैनन्दिन— वि॰ [सं॰] १. प्रतिदिनको; दिनैपिच्छेको; दिनहुँको । क्रि॰ यो॰ २. दिनदिनै; प्रतिदिन; दिनहुँ ; लगातार । > दैनन्दिनी— वि॰ १. दिनदिनैको; दिनैपिच्छेको; दैनिक । ना॰ २. प्रत्येक दिनका घटनाहरूको टिपोट वा सो टिपोट लेखिने गरिएको पुस्तिका; दैनिकी; डायरी; रोजनामचा ।
दैनिक— वि॰ [सं॰] १. प्रत्येक दिनको; दिनैपिच्छे हुने वा गरिने; दिनहुँको -दैनिक उपस्थिति, दैनिक कार्य, दैनिक पारिश्रमिक इ॰) । २. प्रतिदिन वा दिनदिनै प्रकाशित हुने -अखबार वा खबरकागत) । ~ तथा भ्रमण भत्ता— ना॰ कर्मचारीलाई कामविशेषले कार्यालय वा संस्थागत क्षेत्रबाट अन्यत्र काजमा खटाउँदा नियमानुसार दिइने दैनिक खर्च तथा यात्राखर्च -टी॰ए॰ डी॰ए॰) । ~ पत्र— ना॰ प्रतिदिन प्रकाशित हुने समाचारपत्र वा अखबार । ~ पञ्जिका— ना॰ दिनैपिच्छेका घटना वा दिनहुँ क्रय–विक्रय, लेनदेन आदि भएको विवरण लेख्ने बही; रोजनामचा; डायरी । ~ भत्ता— ना॰ सरकारी वा संस्थागत काममा आफूले काम गरिरहेका इलाकादेखि बाहिर खटिएर जाँदा दर्जाअनुसार दैनिक रूपमा प्राप्त हुने तलबबाहेकको विशेष रकम । ~ स्थानान्तरण— ना॰ कुनै वस्तु, सरसामान आदि एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा दिनैपिच्छे ल्याउने वा लैजाने काम; दिनहुँ सरसामग्री ओसारपसार गर्ने काम । > दैनिकी— ना॰ दिनैपिच्छेका घटना वा दिनदिनै प्राप्त भएको तथ्य लेख्ने पुस्तिका; दैनन्दिनी; रोजनामचा; डायरी ।
दैन्य— ना॰ [सं॰] १. दीन हुनाको भाव वा अवस्था; दीनता; दरिद्रता; गरिबी । २. विनीत भाव; नम्रता; मलिनता । ३. कायरता; कमजोरी; निर्धोपन । ४. साहित्यमा दुःखकष्ट आदिका कारणले मनमा खिन्नता, मलिनता र नम्रता उब्जने एक प्रकारको सञ्चारी भाव ।
दैया— ना॰ [सं॰ दायादे पैतृक सम्पत्ति आदिका निमित्त सम्बन्धित व्यक्तिमा रहेको हक वा अधिकार; दाबी । — दार— वि॰ पैतृक सम्पत्तिको हकदार; अंशियार; हक, भाग आदिको दाबी गर्ने ।
दैघ्र्य— ना॰ [सं॰] वस्तुका आकृतिको लम्बाइ; दीर्घता; लामोपन; लमाइ ।
दैला— ना॰ [दैलोको ति॰ ।)] धेरैवटा दैलो; ढोका । — को गाँड— ना॰ दैलाका पछाडि आग्लो छिराउन दुलो पारेर ठोकिएको वा दैलो ताछ्ताखेरि नै निकालिएको काठको उडिल्लो परेको भाग । — को पघरी— ना॰ पुरानो शिल्पकलाले सजिएका घरमा दैलामा राखिने चौकोसभन्दा माथितिरको बुट्टादार काठ । ~ दैली— ना॰ सानाठूला धेरै दैलाको समूह ।
दैलेख— ना॰ [देवलोक < सं॰ दिविलोके नेपालको मध्यपश्चिमाञ्चलस्थित भेरी अञ्चलको एक जिल्ला ।
दैलेठेलो— ना॰ [दैलो+ठेलो] दैलाको तलतिर लगाइएको वा जडिएको ठेलो; सँघारको तेर्सो काठ ।
दैलो— ना॰ [रूदहिलो] १. घरमा पस्न वा निस्कनका निम्ति राखिएको ढोका; दहिलो; बार । २. त्यो ठाउँ थुन्ने, खोल्ने फल्याक, चित्रो, तार आदिको साधन ।
दैव— वि॰ [सं॰] १. देवतासम्बन्धी । २. देवता वा ईश्वरबाट भएको । ३. देवतालाई अर्पित गरिएको । ना॰ ४. ईश्वर । ५. भाग्य; प्रारब्ध; तगदिर । ६. आकाश । — गति— ना॰ १. दैवको गति; ईश्वरीय घटना । २. ईश्वरको प्रेरणा वा माया । ३. प्रारब्ध; भाग्य । — गत्या— ना॰ दैवगति । — ज्ञ— वि॰ १. दैवसम्बन्धी सबै कुरा जान्ने । ना॰ २. भविष्यमा हुने कुरा जान्ने र अरूलाई बताउने व्यक्ति; ज्योतिषी । > दैवत— ना॰ १. देवदेवता; देवताहरूको समुदाय । २. यास्क मुनिका निरुक्तको तेस्रो काण्ड । वि॰ ३. देवतासम्बन्धी; देउदेउतासँग सम्बन्ध रहेको । — दुर्विपाक— ना॰ देवताबाट भएको ठगाइ; भाग्यहीनता; दुर्भाग्य । ~ दोष— ना॰ दैवले दिएको दोष; भाग्यहीनता । — पर— वि॰ आ६ना बलबुद्धिको वास्ता नगरी खालि भाग्यको भरमा रहेको; भाग्यवादी । — योग— ना॰ १. संयोग; मौका; चानस । २. भाग्य; प्रारब्ध । — वश/वशात्— क्रि॰ वि॰ एकाएक; अचानक; संयोगले; अकस्मात्; भाग्यवश । ~ वाणी— ना॰ १. ईश्वरको बोली । २. आकाशवाणी । ३. संस्कृत भाषा । — वादी— वि॰ १. आ६ना बलबुद्धिबारा कुनै पनि उपाय नगर्ने र खालि भाग्यका भरमा रहने । २. अल्छी; निरुद्योगी । — विद्— ना॰ दैव जान्ने व्यक्ति; भविष्यको कुरा बताउने व्यक्ति; ज्योतिषी; दैवज्ञ । ~ विवाह्— ना॰ ज्योतिष्टोम आदि यज्ञमा ऋत्विक आचार्य आदिलाई दिइने कन्यादानका रूपमा हुने विवाह; आठ प्रकारका विवाहमध्ये एक । ~ श्राद्ध— ना॰ देवप्रीतिका उद्देश्यले गरिने एक प्रकारको श्राद्ध । — हीन— वि॰ भाग्य नभएको; अभागी; दुःखी । > दैवागत/दैवात्— क्रि॰ वि॰ १. भाग्यले गर्दा; दैवसंयोगले । २. अब्झटसँग; अकस्मात्; अचानक । दैवाधीन— वि॰ दैवका अधीनमा रहेको; भाग्यको भरमा रहने ।
दैविक— वि॰ [सं॰] १. देवतासँग सम्बन्धित; देवताको । २. देवताका निम्ति गरिएको -जस्तो — दैविक श्राद्ध) । ३. देवताबारा गरिएको -जस्तो— दैविक ताप) । ४. भाग्य वा संयोगवश घटित हुने ।
दैवी— वि॰ [सं॰] १. देवदेवतासँग सम्बन्धित; देवताको । २. देवताबारा भएको । ३. अचानक भएको वा घट्न आएको; आकस्मिक । ४. सात्विक । ५. भाग्य वा संयोगबारा भएको । ना॰ ६. देवविवाह गरिएकी स्त्री । ७. ज्योतिषी । ८. एक प्रकारको दैविक छन्द । ~ गति— ना॰ १. दैव वा ईश्वरबारा गरिएको कुरा । २. भावी सम्भावना । ३. हुनेहुनामी । ~ घटना— ना॰ प्रकृतिका विकृतिबाट आकस्मिक रूपमा घट्न गएको सुखद वा दुःखद परिस्थिति । ~ प्रकोप— ना॰ भूकम्प, अतिवृष्टि, अनावृष्टि, आँधीबेरी, महामारी आदिले सिर्जना गरेको आपत्तिजनक स्थिति । ~ सङ्कट— ना॰ प्रकृतिका विकारबाट घटेका घटनाहरूबाट हुन जाने आपत्विपत् वा कष्ट ।
दैहिक— वि॰ [सं॰] १. देहसँग सम्बन्ध भएको; शारीरिक । २. देहबाट उत्पन्न भएको; देहज ।
दो— ना॰/वि॰ [सं॰ बि॰] १. दुई । २. सामासिक पदमा जोडिने सोही रूप -दोबाटो, दोभान, दोमन इ॰) ।
दोकडा— ना॰ [दुई+कडो १. दुईवटा कडा लागेको एक प्रकारको सानो ताउलो । [दुई+जोडो २. एकैसाथ रहेका दुई वस्तु; जोडा; युगल । ३. एक पैसाको चार भागको एक भाग; दाम ।
दोकला— वि॰ [प्रा॰ बिक+ल] १. दुई जना मात्र; एकलाको पूरक;
-जस्तो— एकलादोकला) । ना॰ २. जोडी; जोईपोइ । स्त्री॰ दोकली । > दोकलै— वि॰ दुई जना मात्रै; एकलैको पूरक,
-जस्तो— एकलैदोकलै । -उदा॰— साँझ परेपछि बाटामा एकलैदोकलै नहिँड्नू, डर हुन्छ रू_
दोकान१— ना॰ [दुई+कान] १. दुई कान । २. अर्को कान; दोस्रो कान ।
दोकान२— ना॰ [फा॰ दुकाने सरसामान किनबेच गर्ने ठाउँ वा घर; पसल; दुकान । — दार— ना॰ सरसामान बेच्न पसलमा बसेको व्यक्ति; व्यापारी; दुकानदार ।
दोकानी— वि॰ [दुई+कान+ई] १. दुई कान हुने वा दोस्रो व्यक्तिको कानमा पर्ने अवस्था; एकानीको पूरक, जस्तो— एकानीदोकानी ।
-उदा॰— एकानीदोकानी हुँदैमा कुरो फैलिहाल्यो नि रू) ना॰ २. दोषादोष; भनावैरी; बझौटी । ३. पसले ।
दोकाने— ना॰ [दोकान+ए] बेचबिखन गर्ने व्यक्ति; दोकानदार; पसले ।
दोक्चि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ दौर्गल > प्रा॰ दोगच्च+नु] १. दुर्गतिमा पर्नु । २. कुटाइ खाइनु । ३. उम्कन नपाउनु । श्रदोक्च्याइ— ना॰ दोक्चिने क्रिया वा प्रक्रिया । दोक्च्याइनु— क॰ क्रि॰ दोक्चिने पारिनु; दोक्चिन लाइनु । दोक्च्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. दोक्चिने पार्नु । २. दलेर, थिचेर कुट्नु । ३. कतै जान, उम्कन नदिनृु ।
दोख— ना॰ [सं॰ दोषे १. जरो बिग्रिएर हुने एक प्रकारको रोग; एक किसिमको सन्निपात । २. दुःख दिने मान्छे । ३. हानि गर्ने कुनै कुरा वा वस्तु । श्रदोखी— वि॰ दोख भएको; दोखले धडेको ।
दोख्याहा— वि॰ दोख लागिरहने -ठाउँ वा व्यक्ति) । स्त्री॰ दोख्याही ।
दोगला— ना॰ [फा॰ दोगले १. विवाहित लोग्नेदेखि अतिरिक्त अर्कै पुरुषसँगको समागमबाट जन्मिएको व्यक्ति; जारपुत्र । २. भिन्नाभिन्नै जातका आमाबाबुबाट जन्मिएको व्यक्ति । ३. वर्णसङ्कर; ठिमाहा; ठिम्मर । ४. कुनै पनि देशको सिमानामा बसी आफूलाई अनुक¨ल मिल्ने गरी कहिले यताको र कहिले उताको कुरा भन्ने व्यक्ति ।
दोचन्दा— वि॰ [फा॰ दोचन्दे दोहोरो; डबल; दुगुना -तिरो, जरिवाना आदि) ।
दोचा— ना॰ [भो॰ ब॰] भोटेजातिका मानिसहरूले प्रायः हिमाली भेगमा लगाउने, घुँडासम्म आउने एक प्रकारको जुत्ता ।
दोचारे— वि॰ [प्रा॰ दोच्च+रे] यताको उता र उताको यता दोहोरो कुरा ओसार्ने; नारद ।
दोछायाँ/दोछाया— ना॰ [दुई+छायाँ/छायो प्रकाश छेकिनाले ओझेल परेको वा दुईतिरका प्रकाशले गर्दा स्पष्टसँग नदेखिने गरी परेको छायाँ; अस्पष्ट देखाइ ।
दोजाई— वि॰ [दुई+जीउ] दोजिया; दुई जीउकी ।
दोजिया— वि॰ [दुई+जीउ] दुई जीउ भएकी; दुई जीउकी; गर्भिणी; गर्भवती ।
दोज्याडा— ना॰ [भो॰ ब॰] घुँडादेखि मुनि वा माथि दोचा बाँध्ने डोरी ।
दोटा— वि॰ [दुइटो दुईवटा; दुइटा ।
दोठ्याब— ना॰ [दुई+ठ्याब] १. यता कि उता हुने स्थिति; असजिलो परेको वा बिग्रेको अवस्था । २. दोधारमा पर्ने स्थिति; अरे कि मरेको अवस्था ।
दोतला— वि॰ [दुई+तलो एक तलामाथि अर्को तला छापिएको; दुईतले ।
दोदन्त— ना॰ [दुई+दन्त] जुवाका खेलमा सोह्र कौडीमध्ये दुई कौडी मात्र उत्ताना पर्दा हुने एक दाउ; दुई चित र दुई ठाडा; छक्का दाउ । श्रदोदन्ते— वि॰ दुई दाँत मात्र देखिने अवस्थाको; दुई दाँत मात्र भएको ।
दोदरा— ना॰ नेपालका धिमाल, राजवंशी आदि जातिमा प्रचलित नक्खीले बजाइने एक खालको बाजा ।
दोधक— ना॰ [सं॰] प्रत्येक पाउमा तीन भगण र दुई गुरु हुने एक वार्णिक छन्द ।
दोधार— ना॰ [दुई+धार] यो धार कि ऊ धार हुने अवस्था; यसो गरूँ कि उसो गरूँको स्थिति; दोमन; दुविधा; धरमर । २. सन्देह; संशय; शङ्का । ३. दुई धारको बीच वा माझ - नदीको, कुराको, हतियारको आदि) । > दोधारे— वि॰ १. दोधारमा परेको; अनिश्चित । २. दुवैतिर ढल्केको; जता पनि लाग्न सक्ने । ३. कुनै खास निर्णयमा पुग्न नसकी त्यसै अलमलिने; बीचको । ४. दुईतिर धार भएको -हतियार) ।
दोपट— ना॰ [दुई+पट] खोट लागेको विषय; कृत्रिम रूपले सिद्ध गरिएको विषय; किर्ते ।
दोपटले— वि॰ [ दुई+पटल+ए] दुई पटल -आँखाको ढकनी) भएको । ~ छ— ना॰ आँखाका दुई ढकनीजस्तो बान्कीको 'छ' अक्षर ।
दोपट्टा— ना॰हे॰ दुपट्टा ।
दोपहर— ना॰ [दुई+पहर] दोस्रो पहर; दिनको मध्य भाग; मध्याह्न । श्र दोपहरिया— ना॰ १. दोपहर वा मध्याह्नमा मात्र फुल्ने एक जातको फूल । वि॰ २. दोपहरसम्बन्धी; दोपहरको । दोपहरे— ना॰ १. बकाइनाका जस्ता पात हुने तथा रातो, पहेँलो, सेतो र नीलो चार रबको फूल फुल्ने एक जातको बोट; त्यसैको फूल । २. रोपाइँ गर्दा दुई पहर समय गएपछि हली, बाउसे, रोपार आदिलाई दिइने विशेष खाजा । ३. दिनमा खाइने खाजा; अर्नी ।
दोपाया— वि॰ [दुई+पाउ, फा॰ दुपाये दुई खुट्टा हुने; दुई खुट्टाले हिँड्ने -मानिस, हाँस, परेवा आदि प्राणी) ।
दोफर— ना॰ [भो॰ ब॰] दोचाभित्र लगाउने मोजा ।
दोबर— वि॰ [दुईं+बार < सं॰ बिवारे १. दुई पत्र भएको; दुईसरो । २. दुईगुना; डबल; दोहोरो । ~ दाबर— ना॰ पटकपटक दोब्य्राउने काम; दोब्य्राइतेब्य्राइ गर्ने काम । > दोबरिनु— अ॰ क्रि॰ १. दोबर हुनु; दुईगुना हुनु; डब्लिनु । २. दोबरी हुनु । दोबरी— वि॰ दोबर पारेको; भित्री र बाहिरी दुवै भएको; दुई पाटा वा तह भएको; दुईसरो । दोबथ्याइ— ना॰ दोबरिने तथा दोब्य्राउने क्रिया वा प्रक्रिया । दोबथ्याइनु— क॰ क्रि॰ दोबर पारिनु; डब्ल्याइनु ।
दोबथ्याउनु— स॰ क्रि॰ दोबर पार्नु; डब्ल्याउनु । दोबथ्याहा— वि॰ दोब्रिने खालको; पातलो धार भएको -कोदालो, फरुवा आदि हतियार) ।
दोबाच— ना॰ डन्डीबियोका खेलको एक दाउ । दोबाटा दोबाटी— ना॰ [दोबाटो+दोबाटो] सानाठूला दोबाटाहरूको समूह ।
दोबाटे— वि॰ [दोबाटो+ए] १. दोबाटाको । २. दोबाटामा बस्ने । ३. दोबाटाका छेउछाउमा घर भएको । ४. बाटाघाटा, हाटबजार आदिमा पसल थाप्ने ।
दोबाटो— ना॰ [दुई+बाटो] दुइटा बाटा जोडिएको ठाउँ; दुई वा दुईभन्दा बढी बाटाको सङ्गम भएको ठाउँ ।
दोबार्–नु— स॰ क्रि॰ [दोबारो+नु] धागो, डोरी, कडा वा धातुका पाता आदि दोब्रिने पार्नु; दुईसरो बनाउनु ।
दोबारा— ना॰ [सं॰ बिवारे दुईखेप; दुईपल्ट; दुईचोटि; दोबारो ।
दोबारिनु— क॰ क्रि॰ [दोबार्+इ+नु] दोबार्ने काम गरिनु ।
दोब्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [दोबर+इ+नु] १. दोबर हुनु; एकको दुई, दुईको चार भएर बढ्दै जानु । २. खुम्चिँदैखप्टिँदै पत्रपत्र पर्नु; पट्टिनु । ३. हँसिया, कोदालो आदिको धार फर्कनु । ४. भोकले गर्दा पेट ख्याप्प भएर भित्र पस्नु । ५. लाजले शिर निहुरनु । श्र दोब्य्राइ— ना॰ दोब्य्राउने क्रिया वा प्रक्रिया । दोब्य्राइनु— क॰ क्रि॰ दोब्रने पारिनु । दोब्य्राउनु— स॰ क्रि॰ १. दोबर पार्नु; दोब्रने पार्नु । स॰ क्रि॰ २. खान नदिएर दुःख दिनु; सताउनु ।
दोब्य्राहा— वि॰ दोब्रिने खालको ।
दोबारो— ना॰हे॰ दोबारा ।
दोभरा— ना॰ [दुई+भर्+ओ दोस्रो खेप भर्दाको घटी; खापा खाने काम ।
दोभान— ना॰ [दुई+वाहन -नदी_] दुईतिरबाट बगेर आएका नदीहरू मिसिएको ठाउँ; दुई नदीको सङ्गम । > दोभाने— वि॰ दोभानको; दोभानमा बस्ने; दोभानहुँदो रहेको । स्त्री॰ दोभान्नी ।
दोभासे— वि॰ [सं॰ बिभाषी] १. दुई भाषा जान्ने; बिभाषी । २. दुई भिन्नाभिन्नै भाषाभाषीका बीचमा एउटाले बोलेको कुरालाई अर्काको भाषामा उल्था गर्ने । ना॰ ३. त्यस्तो दुई भाषा जान्ने वा एक भाषाबाट अर्को भाषामा उल्था गर्ने व्यक्ति ।
दोमट— ना॰ [दुई+मट्टी] अलिअलि बालुवा मिसिएको माटो; बलौटे जमिन ।
दोमन— ना॰ [दुई+मन] १. यसो गरूँ कि उसो गरूँको स्थिति; दोधार । २. सन्देह; धुकचुक । श्रदोमने— वि॰ दुई मन हुने; कुनै कुराको निधो गर्न नसक्ने ।
दोमासे१— वि॰ [दुई+मिश्रण] १. दुई भिन्नाभिन्नै पदार्थ मिसाउँदा तयार भएको । २. दुवैतिर लाग्ने, मिल्ने वा हुने । ३. दोभासे ।
दोमासे२— वि॰ [दुई+मास < सं बैमासिके १. दुईदुई महिनामा निस्कने वा हुने -पत्रिका, उब्जाउ आदि) । २. दुवै महिनामा पर्ने ।
दोयम— वि॰ [फा॰] दोस्रो कोटिको; मझौला खालको; अब्बलभन्दा मुनिको र सिमभन्दा माथिको -जग्गा–जमिन) ।
दोरङ्गा/दोरङ्गी— वि॰ [दुई+रङ्ग/रङ्गी] दुई रब भएको; दुई रब मिलेको; दुईरङ्गी ।
दोरानाच— ना॰ [ भो॰ ब॰] तामाब जातिको मृत्युसंस्कारका समयमा नाचिने नाच ।
दोलक— ना॰ [सं॰] तुन्दु्रङ्ब झुन्डिएर हल्लिरहने वस्तुग्; घडीको लङ्गुर ।
दोलख— ना॰ [दुई+लख] वर्णका शिरमाथि लगाइने दुई लख वा मात्रा - ै _; ऐकार । — कन्ना— वि॰ वर्णका मास्तिर दुई लख र पछाडि कान्दानी भएको मात्रा - ौ _; औकार ।
दोलखा— ना॰ [दो+लक्ष] १. नेपालको मध्यमाञ्चल विकासक्षेत्रमा पर्ने जनकपुर अञ्चलको उत्तरी भागमा रहेको एक जिल्ला । वि॰ २. दुई लाख सङ्ख्या भएको ।
दोलन— ना॰ [सं॰] १. तुन्द्रुङ्ब झुन्डिएको वस्तु हल्लने क्रिया; दोलकको हल्लाइ । २. एक निर्दिष्ट बिन्दुबाट अर्को निर्दिष्ट बिन्दुमा पुगेर फेरि पहिलेकै स्थानमा आइपुग्दाको दूरी ।
दोला— ना॰ [सं॰] १. डोली वा पाल्की । २. पिब । ३. झोलुङ्गो । ४. घटबढ भइरहने स्थिति ।
दोलाईँ— ना॰ [दो+रुई] दुईसरो कपडाका बीचमा रुवा हाली तगेर बनाइएको सिरकभन्दा पातलो ओढ्ने वस्तु ।
दोलाजी— ना॰ [दुलाहा+जी] हे॰ डोलाजी ।
दोलायन्त्र— ना॰ [सं॰] हीराभस्म बनाउँदा विशेष प्रक्रियाका साथ कोदाको रस राखिएको भाँडामा हीरालाई अग्निपाक गर्न प्रयोग गरिने एक यन्त्र ।
दोलायमान— वि॰ [सं॰] १. हल्लिरहेको; झुलेको । २. अस्थिर; चञ्चल । ३. दोमने; दोधारे ।
दोलायित— वि॰ [सं॰] हल्लाइएको; झुलाइएको -वस्तु ।
दोलिका— ना॰ [सं॰] १. डोली । २. पिब ।
दोलित— वि॰ [सं॰] हल्लिएको वा हल्लाइएको; झुलेको ।
दोली— ना॰ [सं॰] डोली ।
दोष— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुरा, व्यक्ति वा वस्तुमा रहेको त्रुटि, कमी, बाधा आदि अवगुण; खराबी, दुर्गुण । २. नैतिक वा कानुनी दृष्टिले अपराध मानिने कुनै अभियोग, कलङ्क वा लाञ्छना । ३. अपराध; कसूर । ४. फत्तुर; खोट; अत्तो । ५. कलङ्क; दाग । ६. भूल; अशुद्धि । ७. मिसावट; कसर । ८. आयुर्वेदका अनुसार शरीरमा वात, पित्त र कफबाट हुने प्रकोप । (. सोझै वा अर्थलाई दूषित गराएर काव्यको गुण वा रसको आस्वादनमा हानि गराउने कुरा; रसको अपकर्षक तत्त्व -काव्यदोष; अर्थदोष, रसदोष आदि) । — ग्राही— वि॰ १. अर्काको दोषमा ध्यान दिने । २. दुर्जन; दुष्ट । — ज्ञ— वि॰ १. वस्तु वा व्यक्तिमा रहेका दोषको पारख गर्ने वा सत्असत्लाई विवेकपूर्ण ढङ्गले विश्लेषण गर्न सक्ने; विबान्; मनीषी । ना॰ २. त्यस्तो कुशल व्यक्ति; पण्डित । — त्रय— ना॰ वात, पित्त र कफबाट उत्पन्न हुने तीन प्रकारको दोष वा खराबी । — दर्शी— वि॰ अरूमा रहेका दोषहरू मात्रै खोज्ने; छिद्रान्वेषी । ~ दृष्टि— ना॰ १. अरूमा रहेका दोष मात्र देख्ने क्रिया; छिद्रान्वेषण । वि॰ २. अर्काको दोषमात्र खोज्ने वा देख्ने; छिद्रान्वेषी । ~ प्रमाणित/सिद्ध— वि॰ अदालतमा आ६नो अपराध प्रमाणित वा सिद्ध भएको; अभिशंसित -व्यक्ति) ।
दोषारोप— ना॰ [सं॰] कुनै दोष भएको कुरा वा दोष गर्ने व्यक्तिउपर आरोप लगाउने काम; अभियोग लगाउने कार्य । श्रदोषारोपण— ना॰ दोष लगाउने काम; दोषारोप । दोषारोपित— वि॰ दोषको आरोप लगाइएको; दोष लागेको ।
दोषी— वि॰ [सं॰] १. दोष गर्ने वा दोष भएको; खराब गुण भएको । २. दाग लागेको; दागी; खोटो । ३. दुष्ट स्वभाव भएको -व्यक्ति) । ४. अदालतबाट दोष प्रमाणित भएको -व्यक्ति) ।
दोसल्ला— ना॰ [सं॰ बिशाटे १. किनारामा कार्चोबी बुट्टा भरिएको र बीचबीचमा केही फूलबुट्टा भएको, दुईसरो ऊनीको मूल्यवान् ओढ्ने । २. विशेष गरी बिहेमा बेहुलातर्फबाट बेहुलीलाई लगिने महँगो खालको ऊनी खास्टो । ३. कुनै विशिष्ट व्यक्तिलाई सम्मानस्वरूप ओढाइने राम्रो खास्टो ।
दोसाँध— ना॰ [दुई+साँध] १. दुई राज्यका भूभाग छुट्ट्याउनका निम्ति प्रमाणित गरिएको एक निश्चित रेखा; सिमाना -बोर्डर) । २. दुई थरी जग्गा जोडिने निश्चित ठाउँ; साँध । ३. बिविधा; दोधार; दोमन । ४. दुई भिन्न थरीका अधिकार, व्यवस्था, स्थिति आदिको अन्तर वा बीच । ५. अन्तिम अवस्था । -उदा॰— बिरामी त दोसाँधमा पुगिसकेछ । ) > दोसाँधी— ना॰ दोसाँध ।
दोसाँधे— वि॰ १. दुई थरी जग्गाका बीचमा रहेको; दोसाँधमा पर्ने । २. बिविधामा परेको; दोधारमा परेको । ३. दोसाँधसम्बन्धी; दोसाँधको ।
दोसामिसी— ना॰ [सं॰ दोष+मिस] एकअर्काको बाटो हेरेर काम गर्नमा ढिलासुस्ती देखाउने काम; परस्परको हानथाप । श्र दोसामोस— ना॰ परस्परमा हानथाप गर्ने वा दोष लगाउने काम; दोसामिसी । दोसामोसी— ना॰ दोसामोसको चाल ।
दोस्त— ना॰ [फा॰] साथ दिने वा रहने व्यक्ति; साथी; सँगाती; मित्र; प्रेमपात्र; स्नेहभाजन । श्रदोस्ताना— ना॰ दोस्ती । दोस्ती— ना॰ १. मित्रता; स्नेहभाव । २. साथी; सँगाती; मीत ।
दोस्रा— वि॰ [रू दोस्रो] पहिलोभन्दा मुनिको; बितीय श्रेणीको । ~
माल— ना॰ राणाशासनका समयमा धेरै जग्गा हुने राणाहरूले आ६ना बिर्ताको आम्दानी उठतीपुठती गर्नका निम्ति स्थापना गरेको माल अड्डा; बिर्तामाल ।
दोस्रो— वि॰ [सं॰ दस्र+ओ] १. क्रममा बितीय स्थानमा रहेको; पहिलोभन्दा पछिको; बितीय । २. प्रस्तुत विषयसँग सम्बन्ध नरहेको; अरू; अर्को; अन्य । स्त्री॰ दोस्री । ~ कटान— ना॰ एकचोटि फेदमै काटेर ढालिएका रूखहरूलाई आवश्यकताअनुसार दोस्रो पटक काट्ने काम । ~ दर्जाको— वि॰ १. दोस्रो दर्जा वा तहको; पहिलोभन्दा केही तल्लो कोटिको । २. नम्बरी नभएको; दोस्रो काँट वा नम्बरको -सुन, माल आदि) । ~ विश्व— ना॰ वैज्ञानिक शक्तिको उपयोगबारा परम्परादेखि भिन्न किसिमले विकास हुँदै आएको शक्तिशाली संसार ।
दोहटिया— वि॰ [दुई+हटियो दुई भिन्नाभिन्नै ठाउँमा घरबार भएको; दुई देशमा घरगृहस्थी भएको ।
दोहद— ना॰ [सं॰] १. गर्भवती आइमाईका मनमा उठ्ने विभिन्न चाहना वा इच्छा । २. गर्भवती हुनाको भाव, अवस्था वा लक्षण । ३. गर्भ; पेटबोकाइ । — वती— ना॰ कुनै वस्तुको इच्छा गर्ने गर्भवती स्त्री; दुई जीउकी; गर्भिणी ।
दोहन— ना॰ [सं॰] १. दूध दुहुने काम । २. दुधेरो; गबुवा; ढुङ्ग्रो । ३. बौद्धिक, आर्थिक आदि दृष्टिले कसैको शोषण गर्ने काम; दुहाइ । श्रदोहनी— ना॰ १. दूध दुहुने काम । २. दूध दुहुने भाँडो; दुधेरो; गबुवा ।
दोहरि–नु— अ॰ क्रि॰ [दोहरो+इ+नु] दोहोरो हुनु; दोहोरिनु ।
दोहरे— ना॰ [दोहरो+ए] दोहोरो; दोहोरे ।
दोहरो— वि॰ [रू दोहोरो] १. दुई चोटि गरिने वा हुने; दोहोरो -दोहरो काम, दोहरो सिलाइ, दोहरो लेखाइ इ॰) । ना॰ २. दुई चोटि हुने काम; दोहरी ।
दोहथ्याइ— ना॰ [रू दोहरि -+याइ_] दोहरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे दोहथ्याइनु— क॰ क्रि॰ दोहोरो पारिनु । दोहथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ दोहोरो पार्नु; दोहरो पार्न लगाउनु । दोहथ्याहा— वि॰ दोहरिने खालको ।
दोहल— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु वा विषयप्रतिको उत्सुकता; इच्छा; कामना । २. गर्भिणी आइमाईलाई लाग्ने तलतल; दोहद रू—
वती— ना॰ दोहदवती ।
दोहलो— ना॰हे॰ दोहोलो ।
दोहा— ना॰ [हि॰] पहिला र दोस्रा चरणमा तेह्रतेह्र मात्रा अनि दोस्रा र चौथा पाउमा एघारएघार मात्रा हुने एक प्रसिद्ध छन्द ।
दोहोरि–नु— अ॰ क्रि॰ [दोहोरो+इ+नु] एक चोटि गरिसकिएको वा भइसकेको काम फेरि हुनु; डबलिनु ।
दोहोरी— ना॰ [दोहोरो+ई] १. अड्डामा हाल साबिक हुँदा अकर्ण वासलातमा लेखिएको नगदी, जिन्सी आदि धेरै भएर बुझाउन नभ्याएका खण्डमा बुझ्नबुझाउन नसकुन्जेलका लागि रोजरोजै बुझाएको वा बुझेको हो भनी साबिकवालाले हालवालालाई र हालवालाले साबिकवालालाई सहीछाप गरी दिने लिखत कागत; दोहोरो । २. साहूलाई गरिदिएका लिखतको साहू तथा आसामी दुवै थरीले लिने एक–एक प्रति सक्कल कागत । ३. बिहामा जन्ती पर्छेपछि र दुलही अन्माउनुअघि जन्तीलाई खुवाइने भोजन । ४. दुलाहा वा दुलही कुनै एक पक्षले दुवै पक्षमा लगाउने खर्च । ५. दुई जना परस्पर मुख हुने गरी उभिएर पालैपालो मच्चाउँदै खेलिने पिबको खेल । ६. केटा तथा केटीहरू मिलेर सवालजवाफका रूपमा गाइने गीत; जुहारी; दोहरी । वि॰ ७. दुवैतिरको; दुवैतिर हुने । ~ लता— ना॰ दुवैतिरबाट आउने–जाने पङ्क्ति; जाने– आउनेहरूको ताँती वा लर्को ।
दोहोरे— ना॰ [दोहोरो+ए] १. दुई जना परस्पर मुख पर्ने गरी उभिएर पालैपालोसँग मच्चाउँदै खेल्ने पिबको खेल । २. केटा र केटी मिलेर सवालजवाफका रूपमा गाइने गीत; दोहोरी । वि॰ ३. दोहोरो परेको; दोहरो हुने ।
दोहोरो— वि॰ [सं॰ बिस्तर > दुईसर > दोहर+ओ] १. दुई पटक भएको; डब्लिएको; दुगुना । २. दुईसरो; दोबरी । ~ आबको— ना॰ छाती फुकेको; दुई फग्ल्याँटाजस्तो देखिनेसम्मको चौडा आब भएको । -उदा॰— त्यो दोहरो आबको निकै राम्रो छ रू) ~
कर— ना॰ एउटै वस्तु वा सामानमा कुनै कारणले गर्दा दुई चोटि लागेको कर; डबल दस्तुर ।
दोहोथ्याइ— ना॰ [रू दोहोरि -+याइ_] दोहोरिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] दोहोथ्याइनु— क॰ क्रि॰ दोहोरो हुने पारिनु । दोहोथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ दोहोरो पार्नु; दोहोरो हुन लगाउनु । दोहोथ्याहा— वि॰ दोहोरिने खालको वा स्वभावको ।
दोहोलो— ना॰ [दुहाई+लो] १. कुनै काम फेरि गर्नका निम्ति भय, त्रास आदिले गर्दा पटक्कै नचाहने स्थिति; तालाबाला; तोबा; दोहलो । २. कुनै कार्यदेखि पूरै चेत्ने काम; हायलकायल; चेतबाबा काशी । ३. केटाकेटीलाई तालु, नाइटो आदिमा औषधी वा फुकेर मन्त्रिएको वस्तु दलिदिँदै भनिने शब्द । -उदा॰— नानीलाई दोहोलो, दोहोलो ;)
दोह्य— वि॰ [सं॰] दुहूँदुहूँ परेको; दुहुन लायक ।
दौँतर— ना॰ [सं॰ दम्य+वत्सर] समान वा बराबरी उमेर; समवयस्क व्यक्ति; दामल; दाँवल । श्रदौँतरी— ना॰ १.बराबर उमेर भएका साथी; उमेर मिल्दा दौँतर । वि॰ २. एकै उमेरका; एकै दाँवलका ।
दौड–नु— अ॰ क्रि॰ [दौड+नु] १. वेगले हिँड्नु; कुद्नु; दगुर्नु । २. सुइँकुच्चा ठोक्नु; भाग्नु ।
दौड— ना॰ [सं॰ धीरण > दउडे १. तागत भएसम्म छोटा वा लामा फड्का मारेर हिँडाइको गति बढाउने काम; कुदाइ । २. मनमा तीव्र गतिले भइरहने तर्कवितर्क; मनका इच्छाको वेग । ३. कुनै कुराको उद्देश्य वा तकाइ । — धुप— ना॰ १. कुनै काम पूरा गर्नाका निम्ति चारैतिर लागेर चाँडोचाँडो प्रयत्न गर्ने काम । २. हतारहतारमा चारैतिर भौँतारिने काम; भ्रमण ।
दौडाइ— ना॰ [रू दौड -+आइ_] १. दौडने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ दौडाउ+आइ] २. ना॰ दौडाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [श्रे
दौडाइनु— क॰ क्रि॰ दौडन लाइनु । दौडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. छिटो चालले हिँडाउनु; कुदाउनु । २. सुइँकुच्चा ठोक्न लाउनु; भगाउनु । स॰ क्रि॰ ३. चोरी गर्नु; चोर्नु । ४. बिनाकाममा लरखर पार्नु । ५. कुनै काममा चाँडो हिँड्ने मानिस पठाउनु ।
दौडादौड— ना॰ [दौड+दौड] १. कामविशेषले यताउति दगुर्ने काम; दगुरादगुर; कुदाकुद; दौडधूप । २. हतारपतार; हतपत; हडबड । श्र दौडादौडी— ना॰ दगुरादगुर; कुदाकुद; दौडादौड ।
दौडान— ना॰ [दौड+आन] १. दौडने काम; दौडाइ । २. कुनै काम सुरु भएपछि नसकिउन्जेलको समय । ३. कुनै कामका गतिको तीव्रता वा वेग । ४. क्रम; सिलसिला ।
दौडाहट— ना॰ [दौड+आहट] दौडने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; दौडाइ; दौड ।
दौडाहा१— वि॰ [दौड+आहो धेरै दगुर्ने स्वभावको; धेरै कुद्ने ।
दौडाहा२— ना॰ [अ॰ दौरो १. बराबर यताउति वा चारैतिर घुमफिर गर्ने काम वा अवस्था; भ्रमण; चक्कर । २. आ६ना मातहतका इलाकाहरूको जाँचबुझ वा रेखदेख गर्नाका निम्ति सम्बन्धित उच्च अधिकारीहरू घुम्न जाने काम । ३. जिल्लाको स्थिति वा समस्या बुझी ठाडो कारबाई गर्न विशेष अधिकारसम्पन्न व्यक्ति वा समुदायलाई खटाउने काम । ४. त्यस्तो कारबाई गर्न खटिई गएको व्यक्ति वा समुदाय । ५. पहिलेपहिले मोफसलका मुद्दामामिला हेर्न वा उजुबाजुर सुनी छिटो कारबाई गर्न केन्द्रबाट खटिएको अधिकारी वा अधिकारीवर्ग । ६. बीचबीचमा कडा आक्रमण गर्ने रोग -हैजा, महामारी इ॰) । ~ इजलास— ना॰ अधिकारप्राप्त व्यक्तिबाट सम्बन्धित इलाकाहरूमा घुमी मुद्दामामिला किनारा लगाउने अदालत; घुम्ती अदालत । ~ दल— ना॰ १. राणाशासनमा हरेक साल जिल्लाजिल्लाको परिस्थिति जाँचबुझ गर्न र परिआएका समस्याको निर्णय एवं समाधानका लागि श्री ३ ले आ६ना भाइ वा छोराको मातहतमा जुटाएको दल । २. जिल्लाजिल्लाको समस्या बुझी त्यहाँको उजुरबाजुरसमेत सुनेर न्याय दिन केन्द्रीय स्तरबाट खटिएका अधिकारीवर्ग ।
दौडिनु— अ॰ क्रि॰ [ दौड+इ+नु] दौडने काम गरिनु; वेगसाथ हिँड्नु; कुद्नु ।
दौडी— वि॰ [दौड+ई] दौडन सक्ने; दौडने । — दत्त— वि॰ साह्रै छिटो वा पत्त्याउनै नसकिने किसिमले हिँड्ने -व्यक्ति_; अह्राउपह्राउ वा अन्य कारणले आवतजावत गरिरहने; साह्रै व्यस्त -व्यक्ति) ।
दौतिक— वि॰ [सं॰] दूतसम्बन्धी; दूतसँग सम्बन्ध रहेको; दूतको ।
दौत्य— ना॰ [सं॰] १. दूतले गर्ने काम वा कर्तव्य; दूतको काम वा स्वभाव । २. सन्देश; खबर । ~ सम्बन्ध— ना॰ भिन्नभिन्न देशका बीचमा भएको मित्रता तथा सो आधारमा परस्परको सहमतिबाट राजदूत राख्ने गरी भएको राजनीतिक वा क¨टनीतिक सम्बन्ध ।
दौरा— ना॰ दायाँबायाँ कल्ली गाँसेर घुमाउरो फेर पारिएको, दायाँ र बायाँका तलमाथि चार ठाउँ तुना बाँधिने, दोबरी पारेर वा कठालो र फेरका भित्रपट्टि छेउमा सेप्टी लगाएर सिइएको, नेपालको राष्ट्रिय पोसाकमध्ये एक; लबेदा; मयलपोस ।
दौरात्म्य— ना॰ [सं॰] दुरात्मा हुनाको भाव वा अवस्था; दुष्टता ।
दौर्गत्य— ना॰ [सं॰] दुर्गति भएको अवस्था वा भाव; दुर्दशा ।
दौर्बल्य— ना॰ [सं॰] दुर्बल हुनाको भाव वा अवस्था; शारीरिक वा मानसिक कमजोरी; दुर्बलता ।
दौर्हृद/दौर्हृदय— ना॰ [सं॰] १. दुष्ट हृदय हुनाको भाव वा अवस्था; मनको खराब भावना । २. दुस्मनी; शत्रुता । ३. गर्भवती स्त्रीलाई लाग्ने तलतल; दोहद ।
दौलत— ना॰ [अ॰] १. आर्थिक मूल्य भएको तथा धनी र गरिबलाई छुट्ट्याउने सबै प्रकारका आधारवस्तु; धनसम्पत्ति; द्रव्य । २. सानो भए पनि कुनै अमूल्य वा महत्त्वपूर्ण ठानिएको चीज -लाक्षणिक अर्थमा) । — वान्— वि॰ प्रशस्त धनसम्पत्ति भएको; धनाढ्य; धनवान् ।
दौलथ— ना॰ [अ॰ दौलते १. बल तथा बुद्धिको आर्जन । २. पुरुषार्थको सामर्थ्य; हबिगत । ३. दौलत ।
दौहित्र— ना॰ [सं॰] छोरीको छोरो; दुहितापुत्र; नाति । > दौहित्री— ना॰ छोरीको छोरी; दुहिता पुत्री; नातिनी ।
द्यावापृथ्वी— ना॰ [सं॰] १. स्वर्ग र पृथ्वी । २. आकाश ।
द्यु— ना॰ [सं॰] १. दिन; दिवस; दिउँसो । २. स्वर्ग । ३. आकाश । ४. अग्नि; आगो । ५. सूर्यलोक । — चर— वि॰ १. आकाशमा विचरण गर्ने । ना॰ २. चरा । ३. ग्रह, नक्षत्र आदि ।
द्युति— ना॰ [सं॰] १. प्रकाशमान् हुनाको भाव, गुण वा अवस्था; चमक । २. शारीरिक सौन्दर्य वा शोभा; कान्ति । ३. लावण्य; छवि । ४. रश्मि; किरण; प्रकाश; दीप्ति । — मान्— वि॰ १. प्रकाश वा चमक भएको; दीप्तिमान्; कान्तिमान् । २. शोभायमान; सुहाउँदोग् छबिलो ।
द्यूत— ना॰ [सं॰] जुवा । — कर— ना॰ जुवा खेल्ने वा खेलाउने व्यक्ति; जुवाडे । — कार— ना॰ जुवा खेलाउने व्यक्ति; खाल राख्ने व्यक्ति; खाले । ~ क्रीडा— ना॰ जुवाको खेल; कौडा, पच्चीस, गन्जिफा आदिबारा खेलिने जुवा । ~ फलक— ना॰ पासा, पच्चीस आदि खेलिने थर्की । ~ प्रवृत्ति— ना॰ १.जुवा खेल्ने लत; जुवाडे लत । २. जुवा खेलेर नै जीविका गर्ने; द्यूतभोगी; जुवाडे ।
भोगी— वि॰ जुवाडे; जुवाको लत भएको -व्यक्ति) ।
द्यो— ना॰ [सं॰] १. स्वर्ग । २. आकाश । ३. शतपथ ब्राह्मणका अनुसार आठ वसुमध्ये एक ।
द्योत— ना॰ [सं॰] १. प्रकाश; उज्यालो । २. घाम; धूप । ३. ताप; न्यानो । > द्योतक— वि॰ १. उज्यालो पार्ने; प्रकाश दिने । २. सङ्केत गर्ने वा जनाउने; स्पष्ट पार्ने; सूचना दिने; सूचक ।
द्योतन— ना॰ १. उज्यालो पार्ने काम वा भाव । २. प्रकट गर्ने वा सूचना दिने काम; सङ्केत गर्ने क्रिया । ३. बत्ती; दियो । द्योतित— वि॰ १. प्रकाशले युक्त भएको; प्रकाशित; उज्यालो पारिएको; उज्यालिएको । २. प्रकट वा व्यक्त गरिएको ।
द्यौ— ना॰ [सं॰] १. स्वर्ग; देवलोक । २. आकाश । ३. दिन; दिवस; दिउँसो । ४. प्रकाश; आभा; प्रभा । ५. देवीदेवता । — घाट— ना॰ हे॰ देवघाट; देउघाट ।
द्यौडा— ना॰हे॰ देउडा ।
द्यौता— ना॰हे॰ देउता ।
द्यौती— ना॰हे॰ देउती ।
द्यौतीर्थ— ना॰हे॰ देउतीर्थ ।
द्यौनिगालो— ना॰हे॰ देउनिगालो ।
द्यौपितृ— ना॰ [देउ+पितृ < सं॰ देवपितृ] देवता र पितृ; देउदेउता र पितापुर्खा ।
द्यौरानी— ना॰हे॰ देउरानी ।
द्यौराली— ना॰हे॰ देउराली ।
द्यौसी— ना॰हे॰ देउसी ।
द्रङ्ग— ना॰ [सं॰] प्रशासनिक दृष्टिअनुसार व्यापारको केन्द्रसमेत भएको नगरभन्दा सानो गाउँ वा वस्ती; लिच्छविकालीन कुनै बजारअड्डा ।
द्रव— ना॰ [सं॰] १. पन्यालो हुने काम; पग्लाइ । २. चुहुने वा बग्ने काम; चुहान; बगाइ । ३. पन्यालो वस्तु; तरल पदार्थ; घोलक । ४. दौडने वा भाग्ने क्रिया; पलायन । वि॰ ५. पानीजस्तै पातलो; पन्यालो; तरल । ६.पग्लिएको; आर्द्र । श्रद्रवण— ना॰ १. पग्लने काम; पग्लाइ । २. बग्ने काम; बगाइ । ३. चुहुने क्रिया; चुहाइ । ४. दयाले पग्लने काम; दयार्द्रता । — ता/त्व— ना॰ कुनै वस्तु द्रव हुनाको वा पग्लनाको भाव, गुण वा अवस्था; पन्यालोपन । — शील— वि॰ १. पग्लने गुण भएको । २. बग्ने स्वभावको ।
द्रविड— ना॰ [सं॰] १. दक्षिण भारतको पूर्वी तटमा अवस्थित एक विस्तृत प्रदेशको पुरानो नाम; आधुनिक आन्ध्र र मद्रास प्रदेश; द्राविड । वि॰ २. उक्त प्रदेशका निवासी । ३. आन्ध्र, कर्णाटक; गुर्जर, द्रविड र महाराष्ट्र— यी पाँच ब्राह्मणवर्ग । ४. दक्षिण भारतमा बसोबास गर्ने एक प्राचीन जातिको भाषा । वि॰ ५. द्रविड प्रदेशका बासिन्दा; द्रविडसँग सम्बन्धित । ~ परिवार— ना॰ युरेसिया खण्डका विभिन्न भाषिक परिवारमध्ये दक्षिण भारतमा बसोबास गर्ने तामिल, तेलगु, मलयालम, कन्नड आदि जातिहरूले बोल्ने भाषाहरूको परिवार । ~ प्राणायाम— ना॰ कुनै काम सजिलो र सोझो ढाँचाले नगरी गाह्रो र घुमाउरो किसिमले गर्ने स्थिति; त्यसरी गरिने काम ।
द्रविण— ना॰ [सं॰] १. धन; द्रव्य । २. सुन; सुवर्ण । ३. पौरुष; पराक्रम । ४. राजा पृथुका एक पुत्र ।
द्रवित— वि॰ [सं॰] १. पग्लेको; गलेको । २. करुणार्द्र वा दयार्द्र बनेको । ३. द्रवीभूत ।
द्रवीकरण— ना॰ [सं॰] पानीको बाफ तरल रूपमा परिणत गर्ने वा हुने काम ।
द्रवीभवन— ना॰ [सं॰] बाफ वा बादल पुनः तरल पदार्थमा परिणत हुने प्रक्रिया वा कार्य ।
द्रवीभूत— वि॰ [सं॰] १. पग्लने गुण भएको; पग्लिएको; पन्यालो बनेको । २. दयाले विह्वल; दयावान्; दयार्द्र; दयालु ।
द्रव्य— ना॰ [सं॰] कथ्य॰— द्रब्बे; द्रब्य । १. वस्तु; पदार्थ; चीज । २. अरू मालसामान तयार पार्ने सामग्री; उपकरण; साधन -तामा, चाँदी, माटो, कपास इ॰) । ३. क्रिया र गुण अथवा गुण मात्रको आश्रय भएको तत्त्व वा पदार्थ । -वैशेषिक दर्शनअनुसार पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, काल, दिक्, आत्मा र मन— यी नौ पदार्थ । ४. धनसम्पत्ति; दौलत । ५. जरीबुटी वा औषधी । ६. धातु । — ता/त्व— ना॰ १. द्रव्यमा पाइने गुण । २. द्रव्य हुनाको भाव वा अवस्था । ~ पिचास/पिशाच— वि॰ प्रशस्त रुपियाँ–पैसा भएर पनि खर्च गर्न पटक्कै नचाहने; पैसा भनेपछि हिरिक्कै हुने; किरन्टोकी; मक्खीचुस; कन्जुस । — वान्— वि॰ धनवान्; धनी; सम्पत्तिवाल । ~ शाह— ना॰ गोरखा राज्यको स्थापना गरी वि॰ सं॰ १६१६ देखि १६२७ सम्म राज्य गर्ने एक राजा । > द्रव्यार्जन— ना॰ द्रव्य आर्जन गर्ने काम; धनोपार्जन ।
द्रष्टव्य— वि॰ [सं॰] १. देखिने वा देखा पर्ने; दृष्टिगोचर । २. देख्न वा हेर्न योग्य; हेरिरहूँ लाग्ने; दर्शनीय । ३. देख्न, जान्न र निरीक्षण गर्न उचित । ५. देखाउन, बताउन र सम्झाउन सकिने । ५. निश्चित र प्रत्यक्ष रूपमा गरिने ।
द्रष्टा— वि॰ [सं॰] १. देख्न सक्ने; हेर्ने; दर्शक । २. देखाउने वा बताउने । ना॰ ३. साक्षी । ४. आलोचक ।
द्रह— ना॰ [सं॰] निकै गहिरो प्राकृतिक पोखरी; दह ।
द्राक्षा— ना॰ [सं॰] अङ्गुर; दाख । श्रद्राक्षादि— ना॰ १. दाख वा अङ्गुर आदिका विशिष्ट गुण भएका उपयोगी फलहरूको समूह । २. त्यस्तो फलबाट बनेको औषधी ।
द्राव— ना॰ [सं॰] १. पन्यालोपन । २. बग्ने अवस्था । ३. जाने काम; गमन । श्रद्रावक— वि॰ १. ठोस वस्तुलाई पगालेर तरल बनाउने । २. बगाउने काम गर्ने । ३. हृदयमा प्रभाव पार्ने; करुणा उत्पन्न गर्ने । द्रावण— ना॰ १. पग्लने वा पगाल्ने काम । २. गल्ने वा गलाउने काम । ३. बग्ने वा बगाउने काम । ४. भाग्ने वा भगाउने काम ।
द्राविड— ना॰हे॰ द्रविड ।
द्रावित— वि॰ [सं॰] १. पग्लेको वा पगालिएको; गालेको । २. भगाएको; पलायित ।
दु्र— ना॰ [सं॰] १. रूख; वृक्ष; बोट । २. हाँगो; शाखा ।
दु्रत— वि॰ [सं॰] १. पग्लेको । २. छिटो हिँड्ने; शीघ्रगामी । ३. भागेको; भागेर बचेको । ४. साधारणका अपेक्षा छिटो भएको -सङ्गीतको स्वर, लय इ॰) । — गति— ना॰ चाँडो हिँडाइ; शीघ्र गमन; तीव्र गति । — गामी— वि॰ चाँडोचाँडो हिड्ने; शीघ्रगामी । — तर— वि॰ चाँडोभन्दा चाँडो; शीघ्रातिशीघ्र । — तम— वि॰ सबैभन्दा चाँडो, सबैको भन्दा छिटोछिटो । — विलम्बित— ना॰ प्रत्येक चरणमा क्रमशः नगण, भगण, भगण र रगण भएको एक वार्णिक छन्द ।
दु्रपद— ना॰ [सं॰] महाभारत कालका पाञ्चाल राज्यका राजा र द्रौपदीका पिता ।
दु्रम— ना॰ [सं॰] १. रूख; वृक्ष; बोट । २. पारिजात । ३. कुबेर । ४. रुक्मिणीका गर्भमा उत्पन्न, कृष्णका एक पुत्र । — सेन— ना॰ धृष्टद्युम्नका हातबाट मारिने महाभारतका एक योद्धा ।
दु्रमिला— ना॰ [सं॰] प्रत्येक चरणमा बत्तीस–बत्तीस मात्रा हुने एक मात्रिक छन्द ।
द्रोण— ना॰ [सं॰] १. वैदिक कालमा सोमरस राख्नका निम्ति बनाइएको काठको भाँडो । २. पानी आदि हाल्ने काठको भाँडो । ३. चार आढक वा सोह्र सेर -कसैको मतमा ३२ सेर_ बराबरको एक प्राचीन तौल । ४. पातको दुनु । ५. द्रोणाचल पर्वत । ६. द्रोणाचार्य । — कलश— ना॰ वैदिक युगमा सोमरस राखिने काठको भाँडो । — काक— ना॰ सम्पूर्ण शरीर कालो हुने एक जातको ठूलो काग; डुमकाग; ढोले काग; देशी काग । — गिरि— ना॰ द्रोण नाउँ भएको एक पर्वत । — पुष्प— ना॰ प्रत्येक हाँगाका टुप्पामा डल्लो पुष्पकोश हुने र त्यसका बीचमा दुई पात रहने, सेता र साना आकारका फल फल्ने, पाखातिर हुने एक प्रकारको बुटी; गुम्बा । — पुष्पी— ना॰ एक पुष्पकोशमाथि अर्को पुष्पकोश लाग्ने 'देवद्रोणी' र पुष्पकोशमाथि अर्को पुष्पकोश नभई एउटै मात्र पुष्पकोश हुने 'द्रोणपुष्पी' गरी दुई जातका द्रोण पुष्पमध्येको दोस्रो द्रोणपुष्प ।
द्रोणस— ना॰ [सं॰] पुराणमा वर्णित एक दानवको नाम ।
द्रोणाचल— ना॰ [सं॰] रामायणका अनुसार क्षीरोद सागरका किनारमा रहेको र लक्ष्मणका निम्ति हनुमान्ले सञ्जीवनी बुटी ल्याएको एक प्रसिद्ध पर्वत ।
द्रोणाचार्य— ना॰ [सं॰] महाभारतप्रसिद्ध पाण्डव र कौरवहरूका गुरु विबान् ब्राह्मण तथा एक वीर योद्धा; अश्वत्थामाका बाबु, भारबाज ऋषिका पुत्र तथा परशुरामका शिष्य ।
द्रोणी— ना॰ [सं॰] १. नदीबाट वारपार गर्नाका निम्ति बनाइएको काठको नाउ; नौका; डुङ्गा । २. काठको सुराही । ३. सानो दुनु । ४. दुई पहाडका बीचको साँघुरो जग्गा; घाँटी । ५. द्रोणाचार्यकी पत्नी; कृपी । ६. एक सय अट्ठाइस सेरबराबरको एक प्राचीन तौल ।
द्रोह— ना॰ [सं॰] १. अर्काको कुभलो चिताउने काम; बेष । २. प्रतिहिंसाको भावना; शत्रु साध्ने मनोवृत्ति । ३. वैरभाव; दुस्मनी । श्र द्रोही— वि॰ १. द्रोह गर्ने; अर्काको कुभलो चिताउने । २. प्रतिहिंसाको भावना राख्ने; वैरभाव बढाउने । ना॰ ३. विद्रोही ।
द्रौणिक— ना॰ [सं॰] एक द्रोणबराबरको बीउ लाग्ने खेत ।
द्रौपदी— ना॰ [सं॰] अर्जुनले मत्स्यभेद गरी स्वयंवर गरिएकी पाञ्चाल देशका राजा दु्रपदकी कन्या ।
द्वन्द्व— ना॰ [सं॰] १. कुनै दुई वस्तुको जोडा; युग्म; युगल । २. लोग्नेस्वास्नी; जोईपोइ; दम्पति । ३. परस्पर दुई विरोधी तत्त्वको जोडा । ४. दुई व्यक्तिका बीचको झगडा; द्वन्द्वयुद्ध; मल्लयुद्ध; कुस्ताकुस्ती । ५. कलह; सङ्घर्ष; उत्पात । ६. व्याकरणमा उभयपद प्रधान हुने समासको नाम -जस्तै— आमाबाबु । ७. अल्झो; झन्झट । ८. कष्ट; दुःख । (. द्विविधा; संशय । — चर/चारी— वि॰ १. जोडा मिलेर हिँड्ने । ना॰ २. चखेवा; चकोर । ~ युद्ध— ना॰ दुई जनाका बीचको युद्ध; कुस्ती; लाप्पा । > द्वन्द्वी— वि॰ १. जोडा तुल्याउने; युग्म बनाउने । २. परस्पर विरोधी; प्रतिद्वन्द्वी ।
द्वय— वि॰ [सं॰] १. दुई; दुइटा । ना॰ २. जोडा; युग्म । > द्वयाभास— ना॰ एउटै वस्तु दुइटाजस्तो देखिने स्थिति; आँखाको नानीलाई टेढो पारेर हेर्दा एउटा वस्तुका दुई स्वरूप देखिने अवस्था वा स्थिति ।
द्व्यार्थ— ना॰ [सं॰] १. दुई किसिमको अर्थ; दुई प्रकारको भाव । वि॰ २. दुई अर्थ भएको; दोहोरो भाव जनाउने । श्रद्वयर्थक— वि॰ १. दुई खालको अर्थ लाग्ने । २. दुवैतिर अर्थिन सक्ने -शब्द) ।
द्वादश— वि॰ [सं॰] बाह्र । >द्वादशाक्षर— ना॰ बाह्र अक्षर भएको विष्णुको मन्त्र । -ॐ नमो भगवते वासुदेवाय) । द्वादशाक्षरी— वि॰ १. बाह्र अक्षर भएको -मन्त्र) । ना॰ २. क, ख आदिमा लाग्ने बाह्र किसिमको मात्रा; बाह्रखरी । द्वादशात्मा— ना॰ १. बाह्र आत्मा भएको देउता; सूर्य । २. आँक । द्वादशाह— ना॰ १. बाह्र दिन । २. बाह्र दिनसम्म गरिने एक यज्ञ । ३. मरेको बाह्रौँ दिनका दिन गरिने श्राद्ध । द्वादशी— ना॰ चन्द्रमासका शुक्ल वा कृष्णपक्षको बाह्रौँ तिथि; एकादशीका भोलिपल्टको तिथि; पूर्णातिथि ।
द्वापर— ना॰ [सं॰] सत्य, त्रेता, द्वापर र कलिमध्ये तेस्रो युग; त्रेता र कलियुगका बीचको युग ।
द्वार— ना॰ [सं॰] १. ढोका; दैलो । २. ढोका बन्द गर्ने र खोल्ने फग्ल्याँटो; खापा । ३. कुनै ठाउँ, क्षेत्र, नगर वा हाताभित्र पस्ने र त्यहाँबाट निस्कने खुला ठाउँ; प्रवेशपथ; बाहिरी ढोका । ४. शरीरका इन्द्रियहरूको छिद्र । ५. निकास; मुहान । ६. माध्यम । ७. वास्तु तथा मूर्तिकलामा एक अङ्गुल वा मात्राको नौगुनाबराबरको नाप; प्रादेश, सूत्र वा ग्रहबराबरको नाप; नौ अमल; नौ अङ्गुल ।
द्वारका— ना॰ [सं॰] द्वारिका ।
द्वारपाल/द्वारपालक— ना॰ [सं॰] १. ढोकामा पहरा दिनलाई राखिएको व्यक्ति; ढोके । २. कुनै प्रधान देवताको मन्दिरको रक्षकका रूपमा रहने देवता । द्वार रक्षक— ना॰ [सं॰] ढोके; द्वारपाल ।
द्वारा— विभ॰ [सं॰ द्वारे व्याकरणमा तृतीया विभक्तिको चिह्न; तर्फबाट; मार्फत; बाट; ले ।
द्वारिका— ना॰ [सं॰] श्रीकृष्णले बसालेको भारतको काठियावाड क्षेत्रमा पर्ने एक पुरानो नगरी; हिन्दूहरूका चार पुरीमध्ये एक; चार धाममध्ये एक ।
द्वारे— ना॰ [द्वार+ए] १. अन्तपुरका केटी सुसारेहरूकी नाइकेनी । २. गाउँको मुखियासरहको व्यक्ति । ३. ढोकाको रक्षाखातिर राखिएको व्यक्ति; द्वारपाल ।
द्वि— वि॰ [सं॰] दुई; एक र एकको जोड । >द्विगु— ना॰ सङ्ख्यावाचक शब्द पूर्वपदका रूपमा रही विशेष्यको रूपमा रहेको उत्तरपदको विशेषता जाहेर गरी समुदाय र एकीभाव बुझाउने समास - दोबाटो, तीनमुहानी, चौघेरा इ॰) । द्विगुण— वि॰ दुई गुना; दुगुना; दोबर । द्विगुणित— वि॰ दुगुना गरिएको; दोहोथ्याइएको; दोबर गराइएको । द्विगुढक— ना॰ सवाल–जवाफ भएको र रसभावपूर्ण सुन्दर पद गाइएको एक प्रकारको लास्याङ्ग ।
द्विज— ना॰ [सं॰] १. दुई पटक जन्मेको प्राणी । २. फुलबाट जन्मेको प्राणी; अण्डज -पक्षी, सर्प आदि) । ३. यज्ञोपवीत संस्कार -व्रतबन्ध) गरिने हिन्दूहरूको एक वर्ग -ब्राह्मण, क्षत्री, वैश्य) । ४. ब्राह्मण । ५. दाँत ।
द्विजन्मा— वि॰ [सं॰] दुई पटक जन्म लिने; द्विज ।
द्विजपति/द्विजराज— ना॰ [सं॰] १. ब्राह्मण । २. चन्द्रमा । ३. गरुड । ४. शेषनाग ।
द्विजाति— ना॰ [सं॰] द्विज ।
द्वितीय— वि॰ [सं॰] १. दोस्रो । २. दोस्रा तहको; दोस्रो दर्जाको । ३. अर्को; अन्य । ~ अन्तर हिमयुग/अन्तर हिमानी— ना॰ पुरातत्त्वका अनुसार लगभग दुई लाख पचास हजार वर्षपहिले प्रारम्भ भएको अन्तर हिमयुग; द्वितीय हिमानीपछि र तृतीय हिमानीभन्दा पूर्वको दुई हिमयुगका बीचको समय । ~ खण्ड— ना॰ भूगर्भशास्त्रका अनुसार जीवकल्पको विभाजनमा दोस्रो खण्ड; मध्यजीवक । ~ श्रेणी— ना॰ दोस्रो तह; तृतीयभन्दा माथिल्लो दर्जा; प्रथम श्रेणीभन्दा तल्लो श्रेणी । ~ हिमानी— ना॰ पुरातत्त्वशास्त्रका अनुसार लगभग पाँच लाख वर्षपहिले प्रारम्भ भएको हिमयुगको समय; प्रथम अन्तर हिमानीभन्दा पछि प्रारम्भ भएको हिमयुग । >द्वितीया— ना॰ १. कृष्ण वा शुक्ल पक्षको दोस्रो तिथि; प्रतिपदाको भोलिपल्ट; दुतिया । वि॰ २. आफूदेखि अर्की; दोस्री । ३. दोस्रो दर्जाकी । द्वितीयाश्रम— ना॰ दोस्रो आश्रम; गृहस्थाश्रम; बह्मचर्याश्रमपछिको आश्रम ।
द्वित्व— ना॰ [सं॰] १. दुइटा हुनाको भाव वा अवस्था; दोहोरो स्थिति । २. दुईको सङ्ख्या । ३. युग्म; जोडा । ४. एकै अनुहारका र एकै अर्थका शद्व्दहरू पूर्ण, आंशिक तथा आपरिवर्तित रूपमा दोहोरिएर नयाँ शब्दहरूको निर्माण हुने व्याकरणिक प्रक्रिया; द्विरुक्ति -झरझर, तात्तातो, खनखाँचो इ॰) । >द्वित्वीभवन— ना॰ द्वित्व हुने प्रक्रिया; शब्द वा व्यञ्जन दोहोरिएर शब्द निर्मित हुने एक पद्धति ।
द्विदल— वि॰ [सं॰] दुई पत्र भएर उम्रने; दुई दिउल हुने -चना, केराउ, दलहन अन्न आदि) ।
द्विधा— अव्य॰ [सं॰] १. दुई किसिमले; दुई तरिकाबाट । २. दुई भागमा; दुई ६याकमा ।
द्विधातु— ना॰ [सं॰] दुई धातुका मेलले बनेको मिश्रित धातु ।
श्रबिधातुक— वि॰ दुई प्रकारका धातु मिसिएको; दुई भिन्नभिन्न धातुहरूको मेलबाट तयार भएको । बिधात्वीय प्रणाली— ना॰ सुन, चाँदी आदि दुई धातुका मुद्रालाई निश्चित अनुपातका आधारमा विधिग्राह्य वा प्रामाणिक मुद्रा मान्ने प्रणाली; मिसौटे प्रणाली ।
द्विप— ना॰ [सं॰] सुँडमा लिएर खाने हुँदा दुई द्वाजी पानी खाने भनिने जन्तु अर्थात् हात्ती; गज ।
द्विपक्षीय— वि॰ [सं॰] दुवै पक्षसँग सम्द्वन्धित; पक्षविपक्ष दुवैपट्टि उस्तै सरोकार राख्ने । ~ प्रसंविदा— ना॰ दुवै पक्षका बीचमा हुने प्रतिज्ञा वा समझौता; सन्धिपत्र ।
द्विपथ— ना॰ [सं॰] दुई ठाउँबाट आएका बाटा मिलेको ठाउँ; दोबाटो । >द्विपथा— ना॰ पहिलो तथा तेस्रो पाउ तेह्र मात्राको र दोस्रो तथा चौथो पाउ एघार मात्राको हुने एक छन्द ।
द्विपद/द्विपाद— वि॰ [सं॰] १. दुई खुट्टा हुने; दुईखुट्टे । ना॰ २. दुई खुट्टा हुने प्राणी; दोपाया जन्तु । > द्विपदा— ना॰ दुई चरण मात्र हुने एक प्रकारको छन्द; ऋचा । द्विपदी— ना॰ १. दुई चरण मात्र हुने एक प्रकारको गीति वा मात्रिक वृत्त । २. तीनतीन पङ्क्ति गरी लेखिने एक प्रकारको चित्रकाव्य ।
द्विबाहु— वि॰ [सं॰] दुई बाहु हुने; दुई हात भएको -मानिस) ।
द्विबिन्दु— ना॰ [सं॰] शब्द वा अक्षरका पछाडि दिइने दुई थोप्ला; विसर्ग; दबासबिन्दु ।
द्विभाषी— ना॰ [सं॰] दोभासे ।
द्विभुज— वि॰ [सं॰] १. दुइटा हात हुने; दुई भुजा भएको । ना॰ २. कुना; कोण ।
द्विमुखी— ना॰ [सं॰] १. दुइटा खुट्टा र मुख मात्र निकाल्दै गरेको बियाउन लागेको गाई; उभयमुखी गाई । वि॰ २. दुईतिर मुख भएको; दुईमुखे ।
द्विरागमन— ना॰ [सं॰] १. विवाह भएपछि दोस्रो पटक पतिका घरमा आएकी बधू । २. दोस्रो पटक आउने काम; पुनरागमन । ३. दुलान फर्काउने काम ।
द्विरुक्त— वि॰ [सं॰] १. दोहोथ्याएर भनिएको; दुई चोटि भनिएको । २. दुई प्रकारले उल्लेख गरिएको । ना॰ ३. पुनर्कथन । >द्विरुक्ति— ना॰ १. व्याकरणका अनुसार शब्द वा वर्ण दोहोरिने प्रक्रिया । २. एक चोटि भनिसकेको कुरो फेरि अर्को चोटि भन्ने काम । ३.पुनरुक्ति हुँदा पर्ने एक काव्यदोष ।
द्विरूढा— ना॰ [सं॰] दोस्रो विवाह गर्ने आइमाई; दुईपोइले स्वास्नीमान्छे ।
द्विवचन— ना॰ [सं॰] संस्कृत व्याकरणका अनुसार दुई सङ्ख्या बुझाउने वचन ।
द्विविध— वि॰ [सं॰] दुई प्रकारको; दुई खालको ।
द्विविधा— ना॰ [सं॰] दोधार; दोठ्याब; सन्देह, धुकचुक; अरेमरे; दुविधा ।
द्विशिर/द्विशीर्ष— वि॰ [सं॰] १. दुई शिर भएको; दुईटाउके । ना॰ २. अग्नि । ३. शत्रु; वैरी ।
द्विसदनात्मक— वि॰ [सं॰] विधानमण्डल वा संसदीय मण्डलको दुई सदन हुने -बेलायतको कमन सभा र लर्डसभा, भारतको लोकसभा र राज्यसभा, नेपालको २०४७ सालको संविधान अनुसारको प्रतिनिधिसभा र राष्ट्रियसभा इ॰_रू
द्विस्वर— ना॰ [सं॰] एक स्वरको उच्चारण गर्दै अर्को स्वरको उच्चारणमा लागिने हुनाले दुवै स्वरको संयुक्त रूपमा उच्चारण गरिने स्वर; संयुक्त स्वर ।
द्वीप— ना॰ [सं॰] १. चारैतिरबाट पानीले घेरिएको अग्लो भूभाग; टापु । २. पुराणअनुसार पृथ्वीका सात विभाग -जम्बु, प्लक्ष, कुश, शाल्मली, क्रौञ्च, शाक र पुष्कर) । > द्वीपी— वि॰ १. द्वीपसम्बन्धी; द्वीपको । २. द्वीप वा टापुमा गएर बस्ने । ना॰ ३. बाघ । ४. चितुवा ।
द्वेष— ना॰ [सं॰] मन नपरेको व्यक्तिको अहित चिताउने मानसिक प्रवृत्ति; डाह; ईर्ष्या । २. दुस्मनी; शत्रुता; इबी । > द्वेषण— ना॰ १. द्वेष गर्ने काम; डाहा गर्ने क्रिया । २. घृणा; निन्दा । ३. शत्रु; दुस्मन । द्वेषी— वि॰ १. द्वेष गर्ने; डाहा गर्ने । ना॰ २. शत्रु; दुस्मन; वैरी । द्वेष्य— वि॰ १. द्वेष गर्न उचित; डाहा गर्न सुहाउँदो । ना॰ २. द्वेषको पात्र; वैरी; शत्रु ।
द्वैगुणिक— वि॰ [सं॰] दुई गुना ब्याज लिने वा खाने; डबल ब्याज असुल गर्ने -साहू–महाजन) ।
द्वैत— ना॰ [सं॰] १. दुइटा हुनाको भाव वा अवस्था । २. जोडा; युगल । ३. आ६नो र अरूको भिन्नता राख्ने भाव; भेदभाव; पक्षपात । — वाद— ना॰ आत्मा र परमात्मा अथवा जीव र ईश्वरलाई भिन्नभिन्न तत्त्व मानिने एक दार्शनिक सिद्धान्त; अद्वैतवादको उल्टा वा त्यसको विरोधी मत वा सिद्धान्त । — वादी— वि॰ द्वैतवादको समर्थक वा अनुयायी ।
द्वैध— ना॰ [सं॰] १. दुई प्रकारको हुनाको भाव वा अवस्था । २. अन्तर; भिन्नता । ३. परस्परमा विरोध हुनाको भाव । ४. सन्देह; शङ्का; धुकचुक । ५. राजनीतिमा अर्को राष्ट्रसँग व्यवहार गर्दा मुख्य उद्देश्य गुप्त राखेर गौण उद्देश्य प्रकट गर्ने नीति । ~ शासन— ना॰ १. दुई भिन्नाभिन्नै वर्गमा सत्ता विभक्त भएको शासनप्रणाली; केही विभाग सरकारका हातमा र केही विभाग जनप्रतिनिधिका हातमा रहने एक शासनप्रणाली । २. दुइटा सत्ताधिकारीले एकै समयमा एकै देशमा चलाउने दोहोरो शासन । -अंशुवर्माको समयमा नेपालमा द्वैधशासन चलेको थियो रू) > द्वैधीकरण— ना॰ दुई भागमा विभाजित गर्ने काम; दुई खण्डमा छुट्टिने वा छुट्ट्याउने क्रिया; दुई ठुन्का वा दुई ६याक पार्ने काम ।
द्वैधीभाव— ना॰ १. दुई किसिमको हुनाको भाव वा स्थिति; द्विधा भाव; द्वैध । २. भित्र र बाहिर बेग्लाबेग्लै विचार भएको अवस्था । ३. दुविधाको भाव; दोधार; सन्देह ।
द्वैपायन— ना॰ [सं॰] महाभारत, पुराण आदि पौराणिक ग्रन्थका रचयिता; वेदव्यास ।
द्वैप्य— वि॰ [सं॰] १. द्वीपसम्बन्धी; द्वीपको । २. द्वीप वा टापुमा रहने; द्वीपमा उत्पन्न हुने ।
द्वैमातुर— वि॰ [सं॰] १. दुइटी आमा हुने -व्यक्ति) । ना॰ २. गणेश । ३. जरासन्ध ।
द्वैराज्य— ना॰ [सं॰] कुनै दुर्बल वा पराजित राज्यमा अन्य दुई शक्तिशाली देशको संयुक्त प्रभुत्व तथा शासनव्यवस्था ।
द्वयर्थ/द्वयर्थक— वि॰ [सं॰] दुई वा दुई प्रकारका अर्थ लाग्ने; दुइटा अर्थ भएको ।
द्व्याक्षायण— ना॰ [सं॰] पुराणकालीन एक तपस्वी ऋषिको नाम ।
द्व्योष्ठ्य— वि॰ [सं॰] दुई ओठका सहायताले उच्चरित हुने - ध्वनि) । -प वर्ग ।