नेपाली शब्दसमूह २२ ज

Wiktionaryबाट

मुखपृष्ठ

ज१— देवनागरी वर्णमालाको व्यञ्जनवर्णमध्ये आठौँ वर्ण; तालव्य (वत्र्स्य॰, स्पर्शसङ्घर्षी, सघोष; अल्पप्राण व्यञ्जनवर्ण; चवर्गको तेस्रो अक्षर; लेख्य रूपमा सो व्यञ्जनवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; डाडु ज ।

ज२— ना॰ [सं॰] कुनै नाम वा नामस्थानिक शब्दका पछिल्तिर लागी कसैबाट वा कसैमा उत्पन्न भन्ने अर्थ जनाउने प्रत्ययधर्मी उत्तरपद (अण्डज, देशज इ॰) ।

जँगार— ना॰ [सं॰ जङ्घाले हे॰ जँघार ।

जँगारी— ना॰ [फा॰] हल्का हरियो रब भएको विषालु पदार्थ ।

जँघार— ना॰ [सं॰ जङ्घाले १. जाँघसम्म पानी आउने भए पनि खुट्टाले नै नदी तर्न सकिने ठाउँ । २. नदीको पानी पातलो भएर फिँजारिएका ठाउँबाट पैदलै पार गरिने काम; हिँडेरै खोला तर्ने काम; जबार । — को लौरो— ना॰ दुःखमा काम दिने तर दुःख सकिएपछि बिर्सिने कुरा ।

जँघेलो— ना॰ [जाँघ+एलो] सुरुवाल ।

जँच्नु— अ॰ क्रि॰ [जाँच्+नु] १. जाँच्ने काम हुनु; पारख हुनु । २. राम्रो ठहरिनु; राम्रो लाग्नु; ठीक लाग्नु; मन पर्नु । > जँचाइ— ना॰ जाँच्ने वा जँचाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जँचाइनु— क॰ क्रि॰ जाँच्न लाइनु; परीक्षण गराइनु । जँचाउनु— प्रे॰ क्रि॰ जाँच्न लाउनु; जाँच गराउनु; परीक्षण गराउनु । जँचिनु— अ॰ क्रि॰ जाँच होइनु; ठीक ठानिनु; जाँचिनु । जँचुवा— वि॰ १. जाँच्ने स्वभावको; जाँच्ने काममा लागेको । २. जाँचिएको; परीक्षा भइसकेको ।

जँड्याहा— वि॰ [जाँड+याहो जाँडले टुन्न भएर मातिएको; धेरै जाँड खाने अमल भएको ।

जई— ना॰ [सं॰ यवे जौसँग मिल्दोजुल्दो, गहुँ र जौबारीमा पाइने झार; त्यसैका गेडाको पीठो ।

जकड्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ जक्षट+नु] १. खूब कसेर बाँध्नु; बेसरी कस्नु वा बाँध्नु । २. जोडसित अँठ्याउनु; पक्रनु । ३. ग्रस्त पार्नु; धड्नु (रोग आदिले) । ४. चलहल गर्न नसक्ने गरी रोक्नु वा अड्याउनु ।

जकडबन्द— वि॰ [जकड्+बन्द] बन्धनले कसिएको; समस्याले जेलिएको; यताउति हलचल गर्न नपाइने; बन्धनमा परेको । >

जकडबन्दी— ना॰ १. चलहल गर्न नमिल्ने गरी कसिएको बन्धन; नफुक्ने गरी बाँधिएको बन्धन । वि॰ २. एकदम बन्द; बिलकुल बन्द ।

जकडाइ— ना॰ [रू जकड् (+आइ॰] जकडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जकडाइ— ना॰ जकडाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जकडाइनु— क॰ क्रि॰ जकड्न लाइनु । जकडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ जकडिने पार्नु; जकड्न लगाउनु । जकडिनु— अ॰ क्रि॰ फुत्कन नसकिने गरी बाँधिनु; जकडाइमा पर्नु । जकड्याइ— ना॰ जकडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जकड्याइनु— क॰ क्रि॰ बन्धनमा पारिनु । जकड्याउनु— स॰ क्रि॰ बन्धनमा पार्नु; जकड्न लगाउनु । जकड्याहट— ना॰ जकडिने भाव, क्रिया वा अवस्था ।

जकाइ— ना॰ [रू जाक् (+आइ॰] जाक्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जकाइनु— क॰ क्रि॰ जाक्न लाइनु । जकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ जाक्न लगाउनु; जाक्ने पार्नु ।

जक्खिनु— अ॰ क्रि॰ [जाक्कि+नु] १. कडा बन्धनमा पर्नु; जेलमा पर्नु; जकडिनु; थुनिनु । २. अटेसमटेस हुने गरी खाँदिनु; कोचिनु । ३. जाकिनु; डल्लिनु ।

जक्खु/जक्खे— वि॰ [प्रा॰ जक्खे मोटोघाटो र बलियो; साह्रै ठूलो; जखमले; लर्दू ।

जक्ख्याइ— ना॰ [रू जक्खि (+याइ॰] जक्ख्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जक्ख्याइनु— क॰ क्रि॰ जक्खिने पारिनु; जक्खिन लाइनु । जक्ख्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. जक्खिने पार्नु; जक्खिन लाउनु । स॰ क्रि॰ २. जकडबन्दमा राख्नु; कठोर बन्धनमा राख्नु; थुन्नु ।

जख्नु— स॰ क्रि॰ कुनै न कुनै ढङ्गले प्रहार गर्नु; दण्ड दिनु ।

जखम— ना॰ [फा॰ जख्मे घाउ; चोटपटक; अङ्गभङ्ग ।

जखमले— वि॰ १. हेर्दा बलियो र घ्वाँक्क परेको; ज्यादै ठूलो; घ्वाँक; जक्खू । २. छिपिएको ।

जखमी— वि॰ [जखम+ई] १. जखम हुने खालको; जोखिम । २. चोटपटक लागेको; आहत; घाइते ।

जग१— ना॰ १. घर, कटेरो, पुल, चौतारो आदिको जमिनमनिको गारो लगाउने ठाउँ; घडेरीको फेद; चर । २. कामको शुभारम्भ; थालनी ।

जग२— ना॰ [अङ्॰ ज्याके १. मोटर, कार आदिलाई मर्मत गर्नुपर्दा चक्काको सट्टा भुइँमा टेकाएर बिस्तारै घुमाई गाडीलाई उचाल्ने र थामिराख्ने यन्त्र । २. लोटाजस्तो एकातिर समाउने बिँड वा उझिन्डो भएको, पानी उभाउने भाँडो; विशेष प्रकारको सुराही ।

जगच्चक्षु— ना॰ [सं॰] १. सूर्य । २. संसारको आँखो ।

जगजग— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ जग (बि॰)] १. त्रस्त भएर; आपत्तिको आशङ्काका साथ । ना॰ २. त्रास; डर; धुकचुक । वि॰ ३. डराएको; त्रस्त भएको । > जगजगी— ना॰ १. भय र आतङ्कको स्थिति; चोर, डाका, रोगव्याध आदिले त्रस्त पारेको अवस्था । २. राम्रो उन्नति; चकचकी; जल्दोबल्दो अवस्था । ज

जगजगे— वि॰ मनले आँटेर कुनै काम पनि गर्न नसक्ने; जस्तोसुकै कामकुरामा पनि शङ्का लिने; मनमा दुविधा भएको; दोधारे ।

जगज्जननी— ना॰ [सं॰] १. सम्पूर्ण जगत्की आदिमाता; जगदम्बा । २. दुर्गा; महामाया ।

जगज्जयी— वि॰ [सं॰ जगत्+जयी] विश्वविजय गर्ने; संसार विजय गरेको ।

जगज्ज्योतिर्मल्ल— ना॰ [सं॰] बिस्केट जात्राको परम्परा चलाउने, विद्याप्रेमी, मध्यकालीन इतिहासमा चर्चित भक्तपुरका मल्ल राजा ।

जगटे— वि॰ [जगटा+ए] १. जगटा भएको; झ्याम्ले; जगल्टे । २. कपाल लट्टा परेको; लट्टे; जुल्पे ।

जगटो— ना॰ [सं॰ जगर+ओ] कपालको गुजमुज्ज परेर बनेको एकै लट्टो; जटाको गुजुल्टो; जगल्टो । > जगट्याइ— ना॰ जगट्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जगट्याइनु— क॰ क्रि॰ जगल्ट्याइनु । जगट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ जगटो समातेर तान्नु वा लतार्नु; जगल्ट्याउनु ।

जगड्वाल— वि॰ [जाग्+ड्वाल] १. धेरै ठूलो डालको; औधी ठूलो; जखमले । स्त्री॰ जगड्वालिनी । ना॰ २. चारैतिर फैलिएको हल्ला; व्यापक हल्लाखल्ला; सबैतिर चलेको होहल्ला । ३. विजययात्रा; दिग्विजय ।

जगण— ना॰ [सं॰] सुरु र अन्त्यमा लघु र बीचमा गुरु वर्ण हुने एक गण (रू ~ ।); छन्दशास्त्रका आठ गणमध्ये एक गण ।

जगत्— ना॰ [सं॰] १. गतिशील संसार; विश्व; ब्रह्माण्ड । २. लोक; दुनियाँ । ३. कुनै पनि जाति वा प्राणीको कार्यक्षेत्र वा समष्टिबोधक शब्द (प्राणीजगत्; सौरजगत्; नारीजगत् इ॰) ।

जगती— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वी; धरती । २. मानवजगत्; दुनियाँ; संसार । ३. प्रत्येक चरणमा बाह्र अक्षर हुने एक वैदिक छन्द । ~ तल— ना॰ पृथ्वीतल; पृथ्वीलोक; संसार ।

जगत्कर्ता— ना॰ [सं॰] १. ब्रह्मा । २. परमेश्वर ।

जगत्पिता— ना॰ [सं॰] परमेश्वर; परमात्मा ।

जगत्प्रसिद्ध— वि॰ [सं॰] संसारका सबै भागमा नाम चलेको; विश्वविख्यात; विश्वप्रसिद्ध ।

जगत्प्राण— ना॰ [सं॰] वायु; बतास ।

जगत्साक्षी— ना॰ [सं॰] १. संसारका सबै गतिविधि र घटनाको प्रत्यक्षदर्शी; परमात्मा; ईश्वर । २. सूर्य ।

जगदन्तक— वि॰ [सं॰] १. सम्पूर्ण जगत्को अन्त्य गराउने । २. काल; यमराज ।

जगदम्बा/जगदम्बिका— ना॰ [सं॰] १. जगज्जननी; दुर्गा; महामाया ।

जगदीश/जगदीश्वर— ना॰ [सं॰] १. जगत्को स्रष्टा, द्रष्टा र संरक्षकतत्त्व; ईश्वर; परमेश्वर । २. विश्वको मालिक; जगत्पति ।

जगद्गुरु— ना॰ [सं॰ जगत्+गुरु] १. परमेश्वर । २. महादेव; शिव । ३. नारद । ४. सबैले गुरुसमान पूज्य मानेका व्यक्ति वा कुनै धार्मिक सम्प्रदायका प्रवर्तक । ५. शङ्कराचार्य वा उनका गद्दीका उत्तराधिकारी महन्तको उपाधि ।

जगद्वन्द्य— वि॰ [सं॰ जगत्+वन्द्य] सबैले नमस्कार गर्नुपर्ने; जगत्कै पूजनीय वा आदरणीय ।

जगद्व्यापी— ना॰ [सं॰ जगत्+व्यापी] १. ईश्वर; परमात्मा । वि॰ २. विश्वका सबै ठाउँमा व्याप्त भएर रहेको ।

जगन्नाथ— ना॰ [सं॰] १. विश्वका हर्ताकर्ता; परमेश्वर । २. भारतको उडिसा प्रान्तको, समुद्रतटमा पर्ने पुरी भन्ने ठाउँमा प्रतिष्ठित विष्णुको मन्दिर; चार धाममध्येको एक धाम ।

जगन्नियन्ता— ना॰ [सं॰] संसारलाई अदृश्य रूपमा नियन्त्रण गर्ने दैवी शक्ति; ईश्वर; परमात्मा ।

जगन्निवास— ना॰ [सं॰ जगत्+निवास] चरअचर जगत्को आधार वा आश्रय; ईश्वर ।

जगन्मय— ना॰ [सं॰] जगत्रूप धारण गरेको दैवी तत्त्व; विष्णु; परमेश्वर ।

जगन्माता— ना॰ [सं॰ जगत्+मातो १. जगत्की आमास्वरूप दुर्गा; भगवती । २. सरस्वतीका बाह्र नाममध्ये पाँचौँ ।

जगन्मोहिनी— वि॰ [सं॰ जगत्+मोहिनी] १. संसारलाई मोहित बनाउने शक्ति भएकी; मायास्वरूपकी । ना॰ २. महामाया; दुर्गा ।

जगमग— ना॰ [अ॰ मू॰ जग (बि॰)] १. प्रशस्त उज्यालो; झलमलाहट; झलमल । क्रि॰ वि॰ २. उज्यालो हुने वा झलक्क चम्कने गरी । ३. विभिन्न रङ्गरोगनका आभूषण वा धातु आदि जगमगाउने भएर । > जगमगाइ— ना॰ जगमग गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; चमचमाइ । जगमगाइनु— अ॰ क्रि॰ जगमग भइनु; चमचमाइनु । जगमगाउनु— अ॰ क्रि॰ जगमग हुनु; चमचम हुनु; चम्किनु; झल्किनु । जगमगाहट— ना॰ जगमग ।

जगर— ना॰ [सं॰] १. घोडा, सिंह, बँदेल, सुँगुर, खसी आदिका घिच्रामा हुने लामा खस्रा भुत्ला; याल; केसर; जगटा । २. नरिवलका जस्तै पात हुने एक वृक्ष । ३. कवच । ४. जगत् । श्र जगर्सेठ— वि॰ १. ठूलो सेठ वा महाजन; जगत्सेठ; प्रशस्त धनाढ्य । २. ठूलो समाज वा समूहको नाइके ठालु । ३. सबैलाई हेप्ने; जन्डो ।

जगल्टा— ना॰ [जगल्टोको ति॰ ।)] हे॰ जगल्टो ।

जगल्टे— वि॰ [जगल्टो+ए] जगल्टा फिँजिएको; जगल्टा हुने; जटे; जगटे; जुल्पे ।

जगल्टो— ना॰ [सं॰ जगर+टो] १. कोरीबाटी केही नगरी पाल्नाले रूखिएर लट्टिएको कपाल; झाँक्रो । २. योगीतपस्वीहरूको कपाल; जटा । ३. पराल, खर, बाबियो, सनपाट आदि तृणदार घाँसको जथाभाबी पारिएको गुजुल्टो । ४. सागपात, गुन्द्रुक आदि झुत्रा हुने वस्तुको गुजमुजिएको लट्टा; जगटा । > जगल्ट्याइ— ना॰ जगल्ट्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जगल्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ जगल्टा समातेर तानिनु; गुजुल्टो पारिनु । जगल्ट्याउनु— स॰ क्रि॰ जगल्टामा समातेर भुत्ल्याउनु; कपाल समातेर लछारपछार पार्नु ।

जगाइ— ना॰ [रू जाग् (+आइ॰] जाग्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जगाइनु— क॰ क्रि॰ जगाउन लाइनु; जगाइमा पारिनु ।

जगाउनु— स॰ क्रि॰ १. बिउँझाउनु; निद्रा भगाउनु । २. कुनै परिस्थिति वा अवस्थाप्रति सचेत गराउनु; जागरुक बनाउनु । ३. बिउँताउनु; होसमा ल्याउनु । ४. धामीझाँक्रीबारा तन्त्रमन्त्रका बलले भूत, प्रेत, मसान आदि प्रत्यक्ष वा सक्रिय गराउनु । ५. जोसमा ल्याउनु ।

जगात— ना॰ [अ॰ जकाते १. कुनै वस्तु निकासीपैठारी गर्दा तिर्नुपर्ने महसुल; कर; दस्तुर । २. गठेमङ्गलका दिन भूतप्रेतको बाधा शान्त पार्नका निम्ति ठाउँठाउँमा डोरी, तगारा आदिले बाटो छेकेर आवतजावत गर्नेहरूसँग मागिने पैसा वा चन्दा । ३. महसुल लिने चौकी वा गौँडो । ~ भन्सार— ना॰ बजारमा बिक्री गर्नका निम्ति लगिने बस्तुभाउ, खसीबाख्रा वा अन्य सामानको कर; बजारकर । > जगाते— वि॰ १. जगातमा बसेर कर उठाउने (अड्डा वा व्यक्ति॰ । २. जगात लिन बस्ने (ठाउँ॰ ।

जगेडा/जगेरा— वि॰ [अ॰ जखीरे १. खर्च नभई वा खर्चबर्च गरेर बाँकी रहेको; काम चलाएर उभ्रिएको; रहलपहल; बचेखुचेको । ना॰ २. पछि खर्च गर्नका लागि बचाइएको रकम वा अन्य कुनै वस्तु । ३. भइपरी आउने कामका लागि राखिएको सञ्चित धनमाल वा वस्तु । ४. सञ्चय; बचत; बचाउ; जोगाड । ~ कोष— ना॰ १. भइपरी आउँदा खर्च गर्नुपर्ने भनी जोगाइने कोष; सञ्चित धन । २. सञ्चित सरकारी धन । ~ कर्मचारी— ना॰ जागिरमा नियुक्ति पाएका तर अड्डा र काम तोकिनसकिएका कर्मचारी; अड्डा नतोकिउन्जेलका लागि हाजिर मात्र भएर तलब खाने कर्मचारी ।

जगेर्ना/जगेर्नु— ना॰ [रू जगेरो १. जोगाएर वा बचाएर राख्ने काम; सञ्चित गर्ने काम । २. सुरक्षा; हिफाजत; रुँगाइ । ३. हेरचाह; रेखदेख; स्याहारसम्भार । ४. गोडमेल; मलजल ।

जग्गा— ना॰ [फा॰ जायगाहे १. कमाइ लगाउने गरिएको जमिन; खेतीबारी; खेतीपाती । २. खाली ठाउँ; स्थान । ३. जमिन; भुईँ । ~ कर— ना॰ जग्गा उपभोग गरेबापत जग्गावालाले सरकारलाई तिर्नुपर्ने रकम; नगद वा जिन्सी पोत; जग्गाको दस्तुर; तिरो । ~ जमिन— ना॰ १. खेतीपाती गर्न योग्य माटो; खेतबारी; खेतीपाती । २. जग्गाको समूह । ~ दपोट— ना॰ हुँदाहुँदैको जग्गाजमिन लुकाईछिपाई भोगचलन गरेबापत लाग्ने अभियोग; जग्गा दबाएको मुद्दा । ~ धनी— ना॰ १. जमिनको हकदार; जग्गाको मालिक । २. प्रशस्त जमिन भएको; जमिनदार । ~ नापजाँच— ना॰ नापी अड्डाले जमिनको नापजाँच गर्ने काम; जग्गानापी । ~ पजनी— ना॰ १. जग्गाधनीले आ६नो जग्गा कमाउने मोही फेर्ने चलन; जग्गाको परपजनी । २. मोहीको बेदखली । —

वाला— ना॰ १. कानुनी प्रमाणले जमिनको अधिकारी हुन पुगेको व्यक्ति; जमिनको मुख्य हकदार; जग्गाधनी । २. प्रशस्त जग्गा भएको व्यक्ति; जमिनदार । ~ विकास कर— ना॰ कुनै जग्गामा विशेष कार्यक्रमबारा त्यही ठाउँलाई लाभ पुथ्याउने उद्देश्यले लगाइएको मालपोतको केही प्रतिशत थप कर; थप मालपोत ।

जग्गे— ना॰ [सं॰ यज्ञे १. व्रतबन्ध, विवाह, पुराण वा कुनै यज्ञयागादिका लागि तयार गरिएको वेदी; यज्ञमण्डप । २. धार्मिक उत्सवमा गरिने हवन, पूजा आदि ।

जग्ना— ना॰ [सं॰ छाग+नो सुदूर उत्तर हिमालतिरका बेपारीले मालसामान ओसारपसार गर्दा वाहनका रूपमा प्रयोग गर्ने च्याङ्ग्रो वा भेडो ।

जघन— ना॰ [सं॰] कम्मरदेखि मनि र तिघ्रादेखि माथि पर्ने चाक्लो अङ्ग; चाक; फिला; पुट्ठा; नितम्ब । ~ कूप— ना॰ तिघ्राका दायाँतिर र बायाँतिर देखिने खोपिल्टा । ~ चपला— ना॰ १. कामुक स्त्री; वेश्या । २. छन्दशास्त्रका नियमअनुसार आर्याछन्दको एक भेद । श्र जघनास्थि— ना॰ पुट्ठेहाड; टुइँकेहाड । जघने— वि॰ काम नलाग्ने; रद्दी; निकम्मा; बिकम्मा । जघन्य— वि॰ १. साह्रै निकृष्ट; क्षुद्र; नीच । २. निन्दनीय; सबैभन्दा नजाती; रद्दी ।

जघानी— ना॰ [जागा+इनी] टेबिल वा तख्ताघडी आदिमा जडिएको, आफूले चाहेको बेलामा सचेत गराउन घण्टी दिन हुने गरी मिलाइने यान्त्रिक साधन ।

जब— ना॰ [फा॰ जङ्गे कुनै मन नपर्दो कामकुराबाट मनमा उठ्ने आवेगपूर्ण प्रतिक्रिया; रिस; क्रोध; झोक ।

जङ्कसन— ना॰ [अङ्॰ जङ्कशने रेलमार्गका दुई वा दुईभन्दा बढी लाइनहरू आएर मिल्ने स्टेसन; रेलको बिसौनी ।

जङ्कु/जङ्को— ना॰ [नेवा॰ जङ्को] नेवारसंस्कृतिमा ७७ वर्ष ७ महिना उमेर पूरा भएपछि गरिने जयन्ती; सहस्रचन्द्रदर्शन नामको यसै वर्ष गरिने उद्यापन; वृद्धावस्थामा गरिने पास्नी ।

जङ्ग— ना॰ [फा॰] परस्परको सङ्घर्ष; युद्ध; लडाइँ । ~ बहादुर— ना॰ नेपालको इतिहासमा राणाहरूको शासन प्रारम्भ गर्ने, वि॰ सं॰ १९॰३ देखि १९३३ सम्मको अवधिका प्रथम राणा प्रधानमन्त्री ।

जङ्गम— वि॰ [सं॰] १. स्थावर वा अचर वस्तुको विपरीत स्वभाव भएको; हिँडडुल गर्ने; गतिशील; चर । २. एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सार्न वा लग्न सकिने । ना॰ ३. चलायमान वस्तु । ४. वीर शैव मतका लिङ्गायत ब्राह्मण; नेपालमा बसोवास गर्ने अनेक थरी ब्राह्मणहरूमा एक थरी ब्राह्मणहरूको थर । ~ कुटी— ना॰ १. परपुरुषको मुख नहेर्ने व्रत लिएकी नारीले अथवा रानीमहारानीले कहीँ जानुपर्दा अदृश्य रहन बनाइएको पर्दावाल म्याना; पाल्की । २. बाहिरबाट देख्न नपाउने हिसाबले बनाइएको कपडाको कुटी । ~ गुल्म— ना॰ पैदल हिँड्ने सेना; स्थलसेना । ~ विष— ना॰ सर्प, बिच्छी, कुकुर आदिले टोक्ता लाग्ने विष; टोक्नासाथ शरीरभरि छरिने विष ।

जङ्गल— ना॰ [सं॰] १. मान्छेहरूको बस्ती वा आबादी नभएको, रूखबिरुवाको घारी भएको ठाउँ; पाताल; झाडी; अरण्य; वन । २. उजाड जमिन; मरुभूमि; बन्जर । ३. एकान्त स्थान; निर्जन स्थल; सुनसान ठाउँ । ४. आलो मासु; मांस ।

जङ्गली— वि॰ [जङ्गल+ई] १. जङ्गलमा भएको; जङ्गलमा बस्ने; बनैया । २. असाध्य; सोमत नभएको; कोर्काली । ~ खर— ना॰ वनमा हुने सिरु, सलिम्मो आदि तृण वा फुस ।

जङ्गाल— ना॰ [सं॰] बाँध ।

जङ्गिनु— अ॰ क्रि॰ [जङ्ग+इ+नु] रिसले झोकिनु; चूर हुनु; रिसाउनु; राँक्किनु; च्याँठिनु ।

जङ्गी— वि॰ [अ॰] १. सेनाको पहिरन, स्वभाव वा ढाँचा देखाउने । २. लडाइँसम्बन्धी; फौज वा सेनासम्बन्धी; पल्टनियाँ । ३. रिसाहा स्वभावको; झोकी । ४. बडेमाको; ठूलो । ~ अड्डा— ना॰ सैनिक प्रशासन चलाउने अड्डा; सेनाको नियन्त्रण गर्ने वा सारफेर आदिको व्यवस्था मिलाउने कार्यालय । ~ कानुन— ना॰ सामान्य प्रशासनिक तहबाट शान्तिसुरक्षा हुन नसकेमा सेनाबारा शान्तिसुव्यवस्था कायम गर्न प्रयोगमा ल्याइने कानुन; फौजी कानुन; सैनिक शासन (मार्सल ल) । ~ कारबाई— ना॰ सेनाबारा प्रयोगमा ल्याइने कानुनी कारबाई; फौजी कारबाई; सैनिक कारबाई । ~ कोतवाली— ना॰ राणाहरूका शासनकालमा सेनासम्बन्धी प्रशासन हेर्ने अड्डा । ~

परेट/परेठ— ना॰ १. सेनाहरूबाट युद्धका निम्ति गरिने अभ्यास; सैनिक शिक्षा; फौजी तालिम । २. फौजी व्यायामको प्रदर्शन । ~ पहरा— ना॰ राणाशासनकालमा हनुमानढोकाको कोतमा रहेको सैनिक अड्डा; समय र अवस्थाको सङ्केत गर्न तोप र बिगुलको आवाज दिने त्यस्तो सैनिक कार्यालय । ~ पोसाक— ना॰ फौजी जवानहरूले लगाउने बर्दी; सेनाको पहिरन । ~ बन्दोबस्त अड्डा— ना॰ सेनासम्बन्धी व्यवस्था मिलाउने अड्डा; युद्धसम्बन्धी वा रक्षासम्बन्धी व्यवस्था मिलाउने अड्डा । ~ बेडा— ना॰ सेना र गोलाबारुदयुक्त लडाकु पानीजहाज; सैनिक जहाज; युद्धपोत । ~

लाठ— ना॰ राणाशासनमा जङ्गीतर्फका सबैभन्दा प्रमुख व्यक्ति वा सेनापति; पश्चिमतर्फका कमान्डिब जनरल; श्री ३ भन्दा दुई श्रेणी मुनिको र उ॰ क॰ ज॰ भन्दा तीन श्रेणीमाथिको रोलवाला । ~ सेल— ना॰ मुठीभरिको मोटो ठूलो सेल । ~ हर्रो— ना॰ कालो रबको, ससानो फल फल्ने एक जातको हर्रो; त्यसैको फल । >

जङ्गे— वि॰ जङ्गी खालको; रिसाहा; झोकी ।

जङ्ग्याइ— ना॰ [रू जङ्गि (+याइ॰] जङ्गिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जङ्ग्याइनु— क॰ क्रि॰ जङ्गिने पारिनु; जङ्गिन लाइनु । जङ्ग्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ रिसाउन वा जङ्गिन लाउनु; रिसाउने पार्नु । जङ्ग्याहा— वि॰ हे॰ जङ्गे ।

जङ्घा— ना॰ [सं॰] १. घुँडाभन्दा माथि र पुट्ठाभन्दा मनिको भाग; तिघ्रा; जाब; उरु । २. कैँचीको काट्ने धार । > जङ्घास्थि— ना॰ हे॰ जघनास्थि ।

जजमान— ना॰ [सं॰ यजमाने कर्मकाण्डको विधान जान्ने ब्राह्मण वा पुरोहितका निर्देशनमा यज्ञ, जपदान, पाठपूजा आदि गर्ने व्यक्ति; पूजा, हवन, दान, पाठ आदि धार्मिक कृत्य गराउने उपासक; यष्टा; यजमान । > जजमानी— ना॰ यजमानलाई कर्मकाण्ड गराई दानदक्षिणा लिएर जीविका गर्ने पेसा; पौरोहित्य; पुरोहित्याइँ । जजमाने— वि॰ १. जजमानी गरेर जीवनवृत्ति गर्ने; पुरेत्याइँ गरी खाने । २. जजमानी गर्दा पाइने खालको; दाने ।

जजायल— ना॰ प्राचीनकालका लडाकू सेनाहरूले भिर्ने एक प्रकारको हतियार ।

जजिया— ना॰ [अ॰ जजिये भारतको मुगलकालीन शासनमा मुस्लिम धर्मभन्दा अन्य धर्मावलम्बीहरूलाई लगाइएको विशेष कर ।

जटा— ना॰ [सं॰] १. जोगीसन्न्यासीहरूले पालेको लट्टैलट्टा परेको कपाल; जगल्टा; लट्टा । २. नरिवलको खप्परबाहिर जेलिएको रेसा वा पाटजस्तो वस्तु । ३. विशेष प्रकारका वृक्षहरूमा माटोभन्दा माथि निस्केका जरा । — जूट— ना॰ १. लामो कपालमा जुटी बाँधिएभन्दा माथि उम्रेको जटा; जटा कसेभन्दा माथिको अंश । २. शिवजीको जटा । — धर— वि॰ लट्टैलट्टा परेका जटा पाल्ने; जटा पालेको । — धारी— वि॰ १. शिरमा जटा भएको; जटाधर । २. लट्टिएको जटाजस्तो (उदा॰— जटाधारी नरिवल॰ । ना॰ ३. शिव । ~ पोखरी— ना॰ जनकपुर अञ्चलअन्तर्गत दोलखा र रामेछाप जिल्लाका सिमानामा पर्ने प्राकृतिक रमणीयतायुक्त, श्रावणशुक्ल पूर्णिमाका दिन मेला लाग्ने प्रसिद्ध पोखरी । — मसी/मांसी— ना॰ लाम्चा पात हुने, पातका बीचमा सेता धर्सा हुने, नीला रबका फूल र बोटका फेदमा खैरा झुसे भुत्ला हुने, हिमालयमा पाइने, विभिन्न भेद हुने र औषधीका निम्ति उपयुक्त एक सुगन्धी बुटी ।

जटायु— ना॰ रामायणमा वर्णित, सीतालाई छुटाउन रावणसित युद्ध गर्दा मरेको एक प्रसिद्ध गिद्ध ।

जटावाल— वि॰ [सं॰] जटाभएको; जटाधारी ।

जटित— वि॰ [सं॰] जडान गरिएको; जडिएको ।

जटिल— वि॰ [सं॰] १. फुकाउन वा समाधान गर्न कठिन हुने गरी अल्झिएको; जिलीगाँठी पत्ता लगाउन गाह्रो पर्ने; अत्यन्त कठिन; दुर्बोध; दुरूह । २. कठोर; क्रूर । ३. जटा भएको; जटाधारी । —

ता— ना॰ जटिल हुनाको भाव वा अवस्था ।

जटी— वि॰ [सं॰] १. जटाधारी । ना॰ २. शिव ।

जटे— वि॰ [जटा+ए] जटा पालेको वा पाल्ने; जटाधारी; जगल्टे ।

जठर— ना॰ [सं॰] १. खाद्यपेय पदार्थ खाद्यनलीबाट गएर बस्ने ठाउँ; पेट; भुँडी । २. गर्भ रहने ठाउँ; गर्भाशय; पाठेघर । ३. कुनै वस्तुको भित्री भाग; गुदी । वि॰ ४. उमेर ढल्केको; बूढो । ५. कठिन; कडा । ६. छिप्पिएको; प्रौढ । ~ ज्वाला— ना॰ १. भोक लाग्दा पेटमा बल्ने ज्वाला; भोकको छटपटी । २. उदरशूल (रोग॰ । > जठराग्नि/जठरानल— ना॰ १. खाएको वस्तु पचाउने पेटभित्रको ताप; पाचनशक्ति । २. भोजन आदि पचाउने पाकस्थलीमा भएको रस ।

जड्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ जड्+नु] १. कुनै एउटा वस्तुलाई उपयोगिता वा सुन्दरताका हिसाबले अर्को वस्तुसँग जोड्नु; बहुमूल्य धातु, रत्न आदि गहनागुरियामा जोड्नु । २. राम्ररी सजाउनु; गाँस्नु; उन्नु ।

जड१— ना॰ [जरो] १. कुनै बोटबिरुवाको जरो; कन्द । २. कुनै विषयवस्तुको खास गाँठी; मुख्य तत्त्व वा कारण; सारभूत कुरो ।

जड२— वि॰ [सं॰] १. चेतनशक्ति नभएको; निर्जीव । २. चेष्टा र स्पन्दनरहित । ३. चिसो; ठन्डा । ४. मूर्ख; लठेब्रो । ५. कक्रक्क परेको; कठ््याङ्ग्रिएको । ~ जगत्— ना॰ १. पृथ्वी, अप, तेज, वायु, आकाश— यी पाँच तत्त्वबाट सिर्जित संसार; पाञ्चभौतिक पदार्थहरूका कारणबाट सिर्जित वस्तु । २. स्थूल जगत्; संसार । — ता/त्व— ना॰ १. जड वस्तुको विशेषता; जड हुनाको भाव वा अवस्था; अचेतनता । २. मूर्खता; अज्ञता । ~ प्रकृति— ना॰ जडजगत् । — भरत— ना॰ पुराणप्रसिद्ध क्षमाशील तथा समदर्शी एक महात्मा । — वाद— ना॰ देहभन्दा अतिरिक्त आत्मा वा ईश्वरीय सत्ता नमान्ने सिद्धान्त; देह नै सम्पूर्ण हो, यस अतिरिक्त ईश्वरको अस्तित्व छैन भन्ने एक दर्शन । — वादी— वि॰ जडवादको समर्थन गर्ने; जडवादको अनुयायी; नास्तिक । ~ विज्ञान— ना॰ आत्मा, ईश्वर आदिलाई नमानेर भौतिक पदार्थलाई नै सबै कुरो मान्ने मत वा सिद्धान्त; पदार्थविज्ञान । > जडहन— ना॰ १. शीत ऋतुमा पाक्ने अन्न; हिउँदे बाली । २. हिमालको कछाडमा हुने धानको एक जात; जाडेमार्सी ।

जडाइ— ना॰ [रू जड् (+आइ॰] कुनै वस्तु अर्को वस्तुसँग सजाउने वा जड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जडाइनु— स॰ क्रि॰ जड्न लाइनु ।

जडाउ— वि॰ [जड्+आउ] कुनै ठाउँमा सज्जित पारिएको; जडान गरिएको; जडेको । ~ टिको— ना॰ आइमाईले निधारमा लाउने काँचको टिको; तयारी अवस्थामा कागत आदिमा जडेर राखिएको टिको । > जडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुनै वस्तु अर्को वस्तुसँग मिलाई सजाउने पार्नु; जड्न लाउनु; जडान गराउनु ।

जडाउरी— वि॰ [जरजर+उरी] १. आफूले लगाएर अर्कालाई बकस दिइएको; उपयोग गरिसकेपछि अर्कालाई दिइएको (लुगाकपडा आदि) । २. अर्धानो; पुरानो । ना॰ ३. थोत्रिएर अर्कालाई दिन लायक भएको वस्त्र आदि ।

जडान१— ना॰ [जड्+यान] १. कुनै वस्तु सजाउने वा जडान गर्ने काम; सुसज्जित गर्ने काम । २. बिजुली, टेलिफोन आदिका तार, स्विच, प्लग आदि जड्ने काम ।

जडान२— ना॰ [जाड+आन] १. प्रशस्त जाडो हुने ठाउँ; ठन्डा प्रदेश । २. जाडजातिहरू बस्ने ठाउँ; जाडप्रदेश । ३. जाडप्रदेशका बासिन्दा ।

जडिजडाउ— वि॰ [जड्+इ+जडाउ] राम्ररी जडिएको; पूरा जडिएको; सजिसजाउ; शोभायमान ।

जडिनी— ना॰ [जाडो+इनी] १. भोटिनी । २. शीतप्रदेशमा बस्ने जाडजातिकी स्त्री; महिला जाड ।

जडिनु— क॰ क्रि॰ [जड्+इ+नु] जडान गरिनु; सजाइनु ।

जडिमा— ना॰ [सं॰] जड हुनाको भाव, गुण वा अवस्था; जडता; अचेतनता ।

जडी— ना॰ [जड+ई] १. औषधीका लागि प्रयोग गरिने जरो; जरीबुटी । २. मूल कारण; खास कुरो; गाँठी विषय । — बुटी— ना॰ १. औषधीका काममा आउने वनस्पतिका बुटा र जरा; जरोबुटो । २. कन्दमूल; ओखतीमूलो । — भूत— वि॰ वास्तविक अर्थमा जड नभए पनि जडतुल्य भएको; निश्चल; जडकल्प ।

जडेनी— ना॰ [जाड+इनी] हे॰ जडिनी ।

जडेलो— ना॰ अङ्गुरका जस्तै लहरो, पात र फल भएको एक जातको जङ्गली अङ्गुर; दाख ।

जडौरी— वि॰/ना॰ [जरजर+औरी] हे॰ जडाउरी ।

जतन— ना॰ [सं॰ यत्ने कुनै पनि वस्तु नबिग्रियोस् भनी गरिने हिफाजत; जोगाड; जोगाउ; बचाउ; यत्न । — लाख— वि॰ कुनै पनि वस्तु आवश्यक भएसम्मको; प्रशस्त; मनग्ये; लात्तीकुत्ती । श्र जतनियाँ— वि॰ कुनै पनि वस्तुको हिफाजत गर्ने; जतन गर्ने; जोगाउने ।

जता— क्रि॰ वि॰ [सं॰ यत्रे जुन दिशा ताकेर; जुन ठाउँतिर; जहाँ ।

जताउनु— स॰ क्रि॰ [रू जनाउनु] कुनै कुराको सङ्केत दिनु; सूचना दिनु; थाहा दिनु ।

जताततै— क्रि॰ वि॰ [सं॰ यत्रतत्रे सबै ठाउँमा; जतासुकै; चारैतिर; जहाँतहीँ; सर्वत्र ।

जतालाख— वि॰ [सं॰ यथा+लक्ष] चाहिएजत्ति; छेलोखेलो; पर्याप्त मात्रामा; यथेष्ट ।

जतासुकै— क्रि॰ वि॰ [जता+सुकै] जुन दिशातिर पनि; जता पनि; सबैतिर; जताततै; चारैतिर ।

जति— वि॰ [सं॰ यावत्] जुन मात्रा वा परिमाणको; जतिसुकै । — सुकै— वि॰ १. जति धेरै; जुनसुकै मात्रा, परिमाण वा सङ्ख्याको । क्रि॰ वि॰ २. जति नै भए पनि ।

जत्ति— वि॰ [जति] जतिलाई जोड दिने (शब्द) । — को तत्ति— क्रि॰ वि॰ पहिलेकै बराबर; सरोबरी; बराबरी; घटीबढी नभईकन । — सुकै— वि॰/क्रि॰ वि॰ हे॰ जतिसुकै ।

जत्था— ना॰ [सं॰ यूथे एकै जाति वा वर्गका वस्तु वा जीवजन्तुको समुदाय; हूल; बगाल; समूह; जमात; दल ।

जत्रतत्र— क्रि॰ वि॰ [सं॰ यत्रतत्रे जताततै; जहाँकहीँ ।

जत्रो— क्रि॰ वि॰ [सं॰ यावत्] जति मात्राको; जुन परिमाणको; जति ठूलो ।

जथवा— संयो॰ [सं॰ अथवो तथवाको पूरक । — तथवा— वि॰ १. जसोतसो गरी; जसरीतसरी । २. असलखराबमा विवेक नपुथ्याइएको; जथाभाबी ।

जथाभाबी— क्रि॰ वि॰ [सं॰ यथाभावी] १. कुनै नियम, विधि वा मर्यादाअनुसारको आचरण नगरेर; जस्तो मन लाग्यो उस्तै । २. परिणामप्रति ध्यान नदिएर; जे पर्ला सोही टर्ला भन्ने भावनासित ।

जदौ— ना॰ [सं॰ जयन्ते १. पहिलेपहिले दलित भनिएका जातका व्यक्तिहरूले उच्च जातका भनिएका व्यक्तिहरुलाई गर्ने गरिएको अभिवादन । २. दाहिने हातको हत्केला आ६नो मुखतिर फर्काई हल्लाएर गरिने अभिवादन; नमस्ते; नमस्कार; ढोग ।

जन— ना॰ [सं॰] १. मानवजाति; मान्छे । २. जहान; परिवार । ३. दुनियाँ; जनता । ४. ज्यालाबनी गरेर जीविका गर्ने ज्यामी; मजदुर; श्रमिक । — अधिकार— ना॰ १. जनताले पाउनुपर्ने मौलिक अधिकार । २. संविधानमा उल्लेख भएअनुसार सर्वसाधारण जनताले पाउने अधिकार । — आकाङ्क्षा— ना॰ जनसमुदायले व्यक्त गर्ने इच्छा; जनसमूहको चाहना । — आन्दोलन— ना॰ कुनै उद्देश्यले प्रेरित भएर वा आ६ना मौलिक अधिकारको प्राप्तिका लागि जनताबारा चलाइने आन्दोलन वा अभियान; जनक्रान्ति । — आस्था— ना॰ सर्वसाधारण जनताका मनमा स्थान पाउन सक्ने विषय वा कुरा; जनसमुदायको आन्तरिक विश्वास ।

जनक— वि॰ [सं॰] १. जन्म दिने; जन्माउने । २. जनाउने; सूचक (आश्चर्यजनक, सन्तोषजनक इ॰) । ना॰ ३. पिता; बाबु । ४. रामायणकालीन मिथिला राज्यका नरेश; सीताका बाबु; एक राजर्षि । ~ तनया/नन्दिनी— ना॰ सीता । — पुर— ना॰ १. नेपालका चौध अञ्चलमध्ये पूर्वको मेची अञ्चलदेखि गणना गर्दा चौथोमा पर्ने एक अञ्चल । २. यसै अञ्चलमा पर्ने धनुषा जिल्लाको सदर मुकाम । ३. मिथिला प्रदेशका राजर्षि जनकको राजधानी । जन कल्याण— ना॰ [सं॰] सर्वसाधारण जनताको भलाइका निम्ति गरिने भौतिक तथा बौद्धिक विभिन्न कार्य; जनहित । ~ केन्द्र— ना॰ जनताको स्वास्थ्य, शिक्षा र अन्य विविध कल्याणकारी पक्षका कार्यक्रम सञ्चालित गरिएको केन्द्र वा कार्यालय ।

जनकवि— ना॰ [सं॰] १. जनताका बौद्धिक र भौतिक आकाङ्क्षा तथा आवाजलाई बुझेर कविता लेख्ने प्रतिभा; जनताका मर्म प्रयोग गर्ने कवि । २. सर्वसाधारणले बुझ्ने सरल भाषामा जनहितका कविता रच्ने कवि; त्यस्ता कविका निम्ति साहित्यिक जगत्को एक उपाधि वा पदवी । ~ केशरी— ना॰ नेपालका कविलाई प्रदान गरिने एक पदवी ।

जनकात्मजा— ना॰ [सं॰] जनकतनया; सीता, जनककी छोरी ।

जनक्रान्ति— ना॰ [सं॰] जनताले आ६ना हक, हित र अधिकार तथा देशको स्वतन्त्रता, प्रगति आदिका निम्ति सङ्गठित रूपमा चलाएको क्रान्ति; जनआन्दोलन । जन गणतन्त्र— ना॰ [सं॰] किसान, मजदुर आदि श्रमजीवीवर्गको संयुक्त अधिनायकत्वमा वा सर्वहारावर्गबारा चल्ने शासनव्यवस्था (चीन, उत्तर कोरिया आदि देशमा प्रचलित॰ । जन गणना— ना॰ [सं॰] पूरै राष्ट्र वा कुनै निश्चित क्षेत्रका जनताको कुल सङ्ख्या निकाल्न गरिने गन्ती; जनसङ्ख्या । जन घनत्व— ना॰ [सं॰] कुनै निश्चित क्षेत्रफलमा पर्न आउने औसत जनसङ्ख्या (जस्तै एक वर्गमाइल बराबर पर्न आउने जनसङ्ख्या आदि॰ ।

जनङ्गी/जनङ्गे— क्रि॰ वि॰ [जन+अङ्गी/अङ्गे] प्रतिव्यक्तिको हिसाबले, जनही । जन जागरण— ना॰ [सं॰] देशका जनताहरू आ६ना हक र हितका निमित्त सचेत हुने कार्य वा स्थिति; आ६ना अधिकारका र हकका लागि जनतामा पाइने जागृति । जन जागर्ति/जन जागृति— ना॰ [सं॰ जनजागर्ति] हे॰ जनजागरण ।

जनजाति— ना॰ [सं॰] १. आ६नै भाषा, धर्म, संस्कृति, परम्परा, रीतिरिवाज भएका र कुनै निश्चित क्षेत्रमा बसोबास गर्ने ज्ञान– विज्ञानका हिसाबले केही पछि परेको पछौटे जाति । २. सिकार खेली जीविका चलाउने आदिम जातिको समुदाय । ३. आदिवासी ।

जनजिब्रो— ना॰ [सं॰ जनजिह्वटे १. जनताका जिब्राले बोल्न र बुझ्न सक्ने भाषा; बोलचालको भाषा; जनभाषा; शास्त्रीय भाषाका तुलनामा कथ्यस्तरको भाषा । २. झर्रोवादसरहको तर त्यससँग केही कुरामा मतभिन्न सोही भाषिक सिद्धान्त । जन जीवन— ना॰ [सं॰] १. जनताको जीवन । २. सर्वसाधारण जनताको जीवनचर्या । जन तन्त्र— ना॰ [सं॰] जनताले आ६नो हितका लागि आ६नै प्रयास तथा चाहनाअनुरूप स्थापना गरेको शासनतन्त्र; गणतन्त्र; प्रजातन्त्र; लोकतन्त्र । — वाद— ना॰ जनतन्त्रको समर्थन गर्ने राजनैतिक सिद्धान्त । — वादी— वि॰ जनतन्त्रवादको; जनतन्त्रवादसम्बन्धी ।

जनता— ना॰ [सं॰] कुनै देशमा बस्ने मानवहरूको समष्टि; मान्छेको समूह; जनसमूह; लोक । ~ जनार्दन— ना॰ १. जनताका रूपमा रहेको ईश्वर; मान्छेको रूपमा रहेको समष्टिगत शक्ति । २. जनता (सम्मानार्थमा॰ । जन तान्त्रिक— वि॰ [सं॰] जनतन्त्रसँग सम्बन्धित; जनतन्त्रअनुकूलको; जनतन्त्रका पक्षमा विश्वास राख्ने । जन दायित्व— ना॰ [सं॰] देशप्रतिको कर्तव्य चुकाउने जनताको उत्तरदायित्व ।

जनदेव— ना॰ [सं॰] १. मानिसका रूपमा रहेका देवता; जनताजनार्दन । २. सम्मान्य मानिस । ३. राजा; नरेश ।

जनन— ना॰ [सं॰] १. कुनै पनि प्राणीको जन्म; पैदा; प्रजनन । २. कुनै पनि वस्तुको उत्पत्ति; प्रकट; अवतरण । ३. बाबु; जनक; ईश्वर । ४. कुल; सन्तान । ~ गति— ना॰ १. औसत जननगति; देशका जनसङ्ख्याको जन्मदरको वृद्धि वा ह्रासको अनुपात । २. कुनै पनि प्राणधारीको जन्मको दरको वृद्धि वा ह्रास ।

जननाशौच— ना॰ [सं॰] जन्मसम्बन्धी आशौच; सुत्केरो ।

जननि— ना॰ [सं॰] १. आमा; माता; जननी । २. जन्म; पैदा; प्रजनन ।

जननिर्देश— ना॰ [सं॰] कुनै राजनीतिक पद्धतिमा राष्ट्रको सर्वोच्च व्यवस्थापिकाको सभामा विवाद उठ्दा उपस्थित भएका जनप्रतिनिधिहरूले प्रायः गोप्य मतदानबारा दिने आ६नो निर्णय ।

जननी— ना॰ [सं॰] १. आमा; जन्मदात्री; माता । २. दया; कृपा ।

जननेता— ना॰ [सं॰] जनताका हक र हितका निमित्त लड्ने नेता; जनताका पक्षको अगुवा ।

जननेन्द्रिय— ना॰ [सं॰ जनन+इन्द्रिये १. स्त्रीपुरुषको सन्तान उत्पन्न गर्नेगराउने इन्द्रिय । २. पुरुषको मूत्रेन्द्रिय वा लिङ्ग । ३. स्त्रीको योनि ।

जनपथ— ना॰ [सं॰] १. सर्वसाधारण जनताको बाटो; मूलबाटो; सार्वजनिक बाटो । २. राजमार्ग; मुख्य सडक; राजपथ ।

जनपद— ना॰ [सं॰] १. जनसाधारणहरूको बसोबास भएको ठाउँ; गाउँ । २. देश; राज्य; मुलुक । ३. जिल्ला; प्रान्त । ४. कुनै देशका उपजाति वा तिनको थलो । ~ धर्म— ना॰ लोकाचार; जनसमाजमा चलेको विधिव्यवहार र आचारविचार । > जनपदी— ना॰ जिल्लाभरिका सबै गतिविधिको देखरेख गर्ने प्रशासक; जिल्लाधीश । जन परिचालन— ना॰ [सं॰] जनताहरूको श्रम, बुद्धि, विवेक आदिलाई देशको सिर्जना र निर्माणपक्षमा लगाउने काम; जनताको कार्यक्षमतालाई आफूले चाहेअनुसार निर्दिष्ट लक्ष्यका लागि गरिने उपयोग (मास–मोबिलाइजेसन॰ । जन प्रतिनिधि— ना॰ [सं॰] जनताको हक, हित र अधिकारको सुरक्षाका निमित्त जनताले छानेको नेता; जननेता । जन प्रवाद— ना॰ [सं॰] १. निराधार रूपमा चलेको हल्ला; उडन्ते खबर; अफवाह । २. लोकोक्ति; जनश्रुति । ३. अनुश्रुति; किंवदन्ती । जन प्रशासन— ना॰ [सं॰] १. सार्वजनिक व्यवस्थाको प्रशासन; जनसाधारणको प्रशासन । २. जनताका तर्फबाट उठेका तर सामान्य प्रशासनबारा समाधान हुन नसक्ने समस्याहरूको समाधानसम्बन्धी प्रशासन ।

जनप्रिय— वि॰ [सं॰] सबैले मन पराएको; जनताका बीचमा विश्वास प्राप्त गरेको; जनताको प्यारो; लोकप्रिय ।

जनबल— ना॰ [सं॰] सेना तथा सत्तापक्षका अतिरिक्त जनतापक्षको शक्ति; जनताको तागत; जनशक्ति । जन भवन— ना॰ [सं॰] सार्वजनिक कार्यमा प्रयोग हुने भवन (पब्लिक हल॰ । जन भावना— ना॰ [सं॰] जनताको इच्छा; जनमानसमा मुखरित भएको भावना ।

जनभाषा— ना॰ [सं॰] १. जनसाधारणले दैनिक जीवनमा प्रयोग गर्ने भाषा; जनताको भाषा; अधिकतम मान्छेले प्रयोग गर्ने भाषा । २. लोकभाषा; कथ्य भाषा; जनजिब्रो ।

जनम— ना॰ [सं॰ जन्मे हे॰ जन्म ।

जनमत— ना॰ [सं॰] १. यो वा त्यो, दुई वा दुईभन्दा बढी विकल्प भएमा कुनै एकमा निर्णय दिनका लागि गरिने मतदान; जनताको राय; लोकमत । २. संवैधानिक विवाद खडा भएमा सङ्ग्रह गरिने बालिग नागरिकहरूको मत । ~ सङ्ग्रह— ना॰ यो वा त्यो कुन व्यवस्था मन पर्छ भनी देशको राजनीतिक व्यवस्था छान्नका लागि अथवा दुई वा दुईभन्दा बढी विकल्पमध्ये कुनै एकमा निर्णय दिनका लागि जनताहरूले निर्वाचनमा झैँ मत दिने कार्य; जनमतको सङ्कलन (रिफरेन्डम॰ ।

जनमथात— ना॰ [जनम+थात] जन्मेको थलो; जन्मभूमि । जन मानस— ना॰ [सं॰] जनताहरूको मनोभावना; जनताको विचार; लोकभावना ।

जनमुखी— वि॰ [सं॰] जनताका पक्षमा अभिमुख; सरकारी पक्षको विपरीत; जनताका हिततर्फ ढल्केको; जनताका पक्षमा उन्मुख ।

जनयिता— ना॰ [सं॰] जन्म दिने व्यक्ति; बाबु; पिता । > जनयित्री— ना॰ गर्भधारण गरेर जन्म दिने स्त्री; आमा; जननी ।

जनरक्षा— ना॰ [सं॰] प्रहरी, सेना वा अन्य माध्यमबारा प्रशासनका तर्फबाट गरिने जनताका जीउधन वा सम्मानको रक्षा । ~ अधिनियम— ना॰ जनरक्षाको लागि तर्जुमा गरिएको वा गरिने ऐन । जन रञ्जन— ना॰ [सं॰] जनताहरूलाई प्रसन्न राख्ने कार्य; मानिसलाई राजीखुसी राख्ने र अमनचयनमा राख्ने काम ।

जनरल— ना॰ [अङ्॰] १. सेनाको उच्च अधिकृत; कर्णेलभन्दा माथिल्लो पद वा त्यसै पदको अफिसर; सेनाको महारथी । २. सामान्य; साधारण । — मेनेजर/म्यानेजर— ना॰ विभाग वा संस्थानको उच्च अधिकृत; महाप्रबन्धक । — सेक्रेटरी— ना॰ विभाग वा सचिवालयको प्रमुख सचिव; महामन्त्री ।

जनरव— ना॰ [सं॰] जनताले आफूलाई मर्का पर्दा वा आ६नो हितको लागि नियम वा व्यवस्थामा परिवर्तन ल्याउनुपर्दा भाषण, अखबार आदिका माध्यमबाट प्रकट गर्ने विचार; जनआवाज ।

जनवरी— ना॰ [अङ्॰] ग्रेगोरी पञ्चाङ्गअनुसार वर्षभरका महिनामध्ये पहिलो महिना; सोअनुसार नववर्षारम्भको महिना ।

जनवाद— ना॰ [सं॰] १. शासनमा जनताको सर्वोच्चता कायम र्ने समाजवादी राजनीतिक सिद्धान्त । २. माओबारा चीनमा विकसित एक व्यवस्था; नयाँ जनवाद । ३. जनतन्त्र । ४. जनतान्त्रिक दर्शन । > जनवादी— वि॰ जनवादको; जनवादसम्बन्धी । २. जनवादको सिद्धान्तअनुरूप चल्ने; जनवादमा विश्वास राख्ने ।

जनशक्ति— ना॰ [सं॰] जनतामा रहेको बल, बुद्धि आदिको तागत; जनताको क्षमता; जनबल; जनताबाट प्राप्त हुन सक्ने श्रम, सीप, बल, बुद्धिजस्ता विभिन्न शक्ति । ~ परिचालन— ना॰ जनताहरूको श्रम, शक्ति, विवेक, बुद्धि आदिलाई देशको निर्माण तथा सिर्जनापक्षमा लगाउने काम । जन श्रमदान— ना॰ [सं॰] १. चन्दा, सहयोग आदिका निमित्त जनताले आ६नै श्रम प्रदान गर्ने काम; जनताबाट प्राप्त हुने श्रमको दान । २. दुरुपयोग हुँदा प्राचीन झारा, बेठीझैँ हुन जाने सम्भावना भएको तर सदुपयोग हुँदा ज्यादै हितकर हुन सक्ने श्रमदान ।

जनश्रुति— ना॰ [सं॰] १. जनताहरूका भन्ने र सुन्ने परम्परामै बचेर आएका लोकप्रचलनका उक्तिहरू; लोकोक्ति; परम्परागत कहावत । २. अफवाह; होहल्ला । ३. लोकश्रुति; किंवदन्ती । जन सङ्ख्या— ना॰ [सं॰] १. देश वा राष्ट्रमा भएका सबै जनताको गणना वा गनोट । २. जनसङ्ख्याका साथै राष्ट्रका सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक, भाषिक आदि तथ्यहरूको समेत सङ्ग्रह गर्ने कार्य; जनगणना । जन सङ्ग्राम/जन सङ्घर्ष— ना॰ [सं॰] १. सबै तहका जनता मिली गरेको वा भएको सङ्घर्ष, युद्ध वा आन्दोलन; जनआन्दोलन; जनक्रान्ति । २. जनताका बीचमै दुई विरोधी पक्षमा भएको युद्ध; गृहयुद्ध । जन समाज— ना॰ [सं॰] १. मानवसमाज; मनुष्यसमाज । २. जनसाधारण; जनवर्ग; जनसमुदाय । जन समुदाय— ना॰ [सं॰] १. मानिसहरूको हूल । २. जनता । ३. जनवर्ग; जनसमाज । जन सम्पर्क— ना॰ [सं॰] सरकारी प्रशासनले समाजका विभिन्न कुरा वा मर्का थाहा पाउनका निम्ति जनतासित राख्ने सम्बन्ध; जनतासँगको नाता; जनतासँगको सामीप्य । ~ अधिकारी/

अधिकृत— ना॰ जनतासँग विशेष प्रकारको सम्बन्ध स्थापित गर्ने निकाय वा कार्यालयमा जनसम्पर्कको निम्ति नियुक्त अधिकृत । जन सम्बन्ध— ना॰ [सं॰] जनसम्पर्क । जन सहभागिता— ना॰ [सं॰] देशमा सञ्चालित विकासका योजनाहरूमा जनताको सहभागिता; सरकार, स्थानीय सङ्गठन वा कुनै संस्थाको होस्टेमा जनताको हैँसे । जन साङ्ख्यिकी— ना॰ [सं॰] जनसङ्ख्यासम्बन्धी आवश्यक तत्त्वहरूको विवेचन गरिएको शास्त्र; जनसङ्ख्यासम्बन्धी शास्त्र । जन साधारण— ना॰ १. समाजका साधारण सदस्यहरू; सामान्य जनता; साधारण जनता । २. आर्थिक, बौद्धिक आदि दृष्टिले देशको सालाखाला तह वा त्यसभन्दा अझ तल पर्ने समाज; सर्वसाधारण । जन साहित्य— ना॰ [सं॰] १. देशका अधिकतम जनताको अवस्थालाई चित्रण गर्ने र तिनको उत्थानको सन्देश दिने जनसाधारणका भाषामा लिखित साहित्य; जनपक्षीय साहित्य । २. मार्क्सवादी सिद्धान्तमा आधारित कला र साहित्यका मूल्यहरूमा आधारित प्रगतिशील साहित्य । जन सेवक— वि॰ [सं॰] जनताको सेवक; जनसेवी । जन सेवा— ना॰ [सं॰] जनताको हित गर्नुपर्छ भन्ने भावनाले प्रेरित भएर गरिने सेवा; जनताको भलाइका निम्ति गरिने सेवा । >

जनसेवी— वि॰ जनसेवा गर्ने; जनसेवक । ना॰ जनसेवा गर्ने व्यक्ति ।

जनस्थान— ना॰ [सं॰] वर्तमान समयमा दक्षिण भारतमा पर्छ भनी विश्वास गरिएको, रामायणमा वर्णित दण्डकारण्यको एक भाग । जन स्वास्थ्य— ना॰ [सं॰] १. जनताको स्वास्थ्य । २. जनताको स्वास्थ्यको हेरचाह गर्ने कार्यक्रम, विभाग वा सिद्धान्त ।

जनहित— ना॰ [सं॰] जनताका भलाइका लागि गरिने कार्य; जनकल्याण; लोककल्याण ।

जनही— क्रि॰ वि॰ [सं॰ जन+ही] भएभरका मान्छेलाई बराबर पुग्ने गरी; प्रत्येक मान्छेलाई; प्रतिव्यक्ति; जनङ्गे; जनङ्गी ।

जना— ना॰ [सं॰ जने १. मान्छेको गणना गर्दा प्रयोग गरिने एकाइ । २. मनुष्यबोधक प्रत्यय (एक जना, दुई जना इ॰) । ३. व्यक्ति; मानिस (उदा॰— आज त धेरै जना आएछन्॰ ।

जनाइ— ना॰ [रू जनाउ (+आइ॰] जनाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जनाइनु— क॰ क्रि॰ जनाउ दिइनु; सूचना गरिनु । जनाउ— ना॰ १. सूचना दिने कार्य; सन्देश; विज्ञप्ति । २. साधारण सूचना; सबैका लागि गरिने काम; जनोट; विज्ञप्ति ।

जनाउनी— ना॰ जनाउ; जनोट ।

जनाउ–नु— स॰ क्रि॰ [जान्+आउ+नु] १. कुनै कुराको जनाउ दिनु; सूचित गर्नु । २. ज्ञात गराउनु; बोध गराउनु । ३. सङ्केत गर्नु; इसारा दिनु । ४. कागतपत्रका बेहोरामा विशेष बोली वा लबज पार्नु; उल्लेख गर्नु ।

जनाति— ना॰ छोराको पनाति; नातिको नाति; आ६नो नातिजस्तै नातिको पनि नाति ।

जनाधिप— ना॰ [सं॰] १. राजा । २. विष्णु । ३. भगवान् ।

जनानखाना— ना॰ [फा॰] आइमाईहरू बस्न अनुकूल मिलेको कोठा; घरमा स्वास्नीमान्छे रहने खण्ड; रनीबास ।

जनाना— ना॰ [फा॰ जनाने १. स्वास्नीमानिस; महिला; आइमाई । वि॰ २. स्त्रीसम्बन्धी; स्त्रीको । ३. स्त्रीलाई हुने (जनाना धोती, जनाना सिट इ॰) ।

जनानी— वि॰ [जनाना+ई] १. जनानाको; नारीको; महिलासम्बन्धी; स्त्रीजातिलाई हुने । ना॰ २. जनाना ।

जनान्तिक— ना॰ [सं॰] १. अरूले नसुन्ने गरी गरिएको कुरा । २. नाटकका पात्रहरूमध्ये दुई पात्रले मात्र कानमा सुटुक्क भन्ने तर दर्शकले र रङ्गमञ्चकै पनि अरू नायक–नायिकाले नसुन्ने वार्ता ।

जनार्दन— ना॰ [सं॰] १. भगवान्; जगदीश्वर । २. विष्णु रू

जनावर— ना॰ [फा॰ जानवरे १. चौपाया; बस्तुभाउ; जन्तु । २. पक्षी र कीराफट्याङ्ग्राबाहेक अन्य हातखुट्टा भएका प्राणी (मानिसलगायत॰; पशु । वि॰ ३. मूर्ख; अविवेकी ।

जनाश्रय— ना॰ [सं॰] १. एक मान्छेलाई अर्को मान्छेको आडभरोस । २. जनताको शरण; मान्छेलाई मान्छेको भरोसा । ३. कल्याणकारी शासनप्रणालीका लागि अनिवार्य गुणहरूमध्ये एक ।

जनित— वि॰ [सं॰] १. उत्पन्न भएको; पैदा भएको; जन्मेको । २. पैदा गराइएको उत्पन्न गराइएको; जन्माइएको ।

जनी— ना॰ दया; क्षमा; कृपा; अनुग्रह ।

जनीजात— ना॰ [सं॰ जनि+जाति] १. आइमाई जात; महिला । २. स्वास्नीमान्छे । ३. जहान; पत्नी; जहानपात ।

जनेश— ना॰ [सं॰] जनताको स्वामी; राजा ।

जनै— ना॰ [सं॰ यज्ञोपवीते उपनयनविधि गरेर ब्राह्मण आदि जातिले लगाउने शिखा पारिएको धागो; ब्रह्मसूत्र; यज्ञोपवीत । ~ खटिरो— ना॰ छातीमा बाघको चित्र लेख्दा निको हुन्छ भनी विश्वास गरिने र शरीरमा जनै रहने ठाउँमा छड्के परेर निस्किने, अति पोल्ने मसिना र राताराता बिमिरा; बाघेखटिरो । ~ पुर्ने/पूर्णिमा— ना॰ श्रावण शुक्लपक्षको पूर्णिमा; श्रावणी स्नान गरी जनै मन्त्रेर लगाउने पूर्णिमा; ऋषितर्पणी पूर्णिमा; रक्षाबन्धन गरिने पूर्णिमा (विशेषतः ब्राह्मणहरूको पर्व) । ~ सङ्ल्याइ— ना॰ जनै बनाउन तीनसरो हुने गरी फिर्केमा बाटेर धागो तयार पार्ने कार्य; जनै बनाउने कार्यको प्रथम प्रविधि ।

जनोट— ना॰ [जनाउ+ओट] जनाउने काम वा कुरो; जनाउ ।

जनोपयोगी— वि॰ [सं॰] मानवलाई उपयोगी हुने खालको; लोकोपयोगी; समाजोपयोगी; मान्छेलाई काम लाग्ने वा मान्छेको भलो हुने ।

जन्जाल— ना॰ [सं॰ जन+जाल] १. विषय वा सांसारिक मायामोहको जाल; गृहस्थीसम्बन्धी झन्झट । २. परिवार; जहान । ३. सङ्घर्ष वा जटिल समस्यामा आइलाग्ने बाधा वा व्यवधान; झमेला । श्र जन्जाली— वि॰ जन्जालमा फसेको; झैझमेलामा अल्झिएको ।

जन्जिर— ना॰ [फा॰ जन्जीरे फलाम, तामा आदि धातुका मसिना तारबाट बनेको साङ्लो; सिक्री; चेन ।

जन्ड— वि॰ [सं॰ चण्डे १. अति रिसाहा; कुटेर–पिटेर वशमा राख्न नसकिने; मापाको; क्रोधी; उच्छृङ्खल । २. बलियो । ३. तीक्ष्ण बुद्धिको; बेजोड ।

जन्त— ना॰ १. विवाहमा दुलही लिन जाने वा लिएर आउने यात्रा । २. बिहामा दुलाहादुलहीका साथ लागेर जाने काम । ३. वरयात्रा ।

जन्तर— ना॰ [सं॰ यन्त्रे १. तन्त्रशास्त्रका विधिअनुसार रोग वा दोषनिवारक मन्त्र, मूर्ति, अङ्क आदि कागज वा भोजपत्रमा लेखी मन्त्रको उच्चारणसाथ धूप, दीप र पूजा आदि गरी सम्बन्धित व्यक्तिका घाँटी, पाखुरा आदि अङ्गमा बाँधिने वस्तु; बुटी । २. त्यस्तो जन्तरको र गहनाको पनि काम दिन बनाइएको चारकुने आभूषण । ~ मन्तर— ना॰ १. भूत, प्रेत र रोगव्याधबाट बच्न प्रयोग गरिने तन्त्रमन्त्र । २. भारतको राजधानी दिल्लीमा रहेको, राजा मानसिंहबारा निर्मित, ग्रहगतिको ज्ञान गरिने यन्त्र । श्र जन्तरे— वि॰ १. जन्तर मन्त्रने । २. जन्तर लगाउने । ३. जन्तरका शैलीको ।

जन्तरे— वि॰ १. एकै बाबुबाट जन्मिएका पुत्रहरूमध्ये छैटौँ; अन्तरेभन्दा पछिको र खन्तरेभन्दा अगिको । ना॰ २. छैटौँ सन्तान ।

जन्ती— ना॰ [जन्त+ई] १. बिहामा वरपक्षतिरबाट दुलही लिन जाने दुलाहातर्फका निम्तारुहरू; दुलाहाका साथसाथै अगिपछि लागी जन्त जाने व्यक्ति । २. केही ठाउँका तामाबजातिको प्रचलनअनुसार केटी माग्न जाने काम; कन्यार्थ । ~ पर्छाइ/पर्छो— ना॰ विवाहमा दुलहीकहाँ दुलाहा आइपुगेपछि दुलहीपक्षकाहरूले दुलाहा र जन्तीसमेतलाई फूल, अक्षता, लावा, अबिर आदिले छर्किने कार्य । ~ भतेर/भोज— ना॰ हे॰ जन्ते भोज ।

जन्तु— ना॰ [सं॰] १. जनावर; पशु; प्राणी । २. चौपाया । ३. अनौठो जीव । वि॰ ४. मूर्ख; बुद्धिहीन । ~ जगत्— ना॰ प्राणीजगत्; प्राणीहरूको समाज । — शाला— ना॰ चिडियाघर; चिडियाखाना ।

जन्ते— वि॰ [जन्त+ए] जन्ती वा जन्तसम्बन्धी; जन्तीको; जन्तको । ~ खाँडो— ना॰ बिहेका दिन सामान्यतः वरपक्षकाले हातमा तरबार वा खुकुरी लिएर फलाक्ने वीररसप्रधान कवित्त वा सो कवित्त फलाक्ता हातमा लिइने तरबार । ~ ठट्टा— ना॰ १. अशिष्ट किसिमले गरिने ठट्टा । २. जन्तीहरूले घरगाउँलेसँग गर्ने ठट्टा । ३. रमाइलो; हाँसखेल । ~ बाख्रो— ना॰ बेहुली ल्याउने दिन जन्तीलाई खुवाउने भोज; जन्ते भोज; जन्ते भतेर । ~ भतेर/भोज— ना॰ जन्तीलाई वधूपक्षले खुवाउने भोज । ~ सिलोक— ना॰ बिहामा यज्ञमण्डपमा दुलहीतर्फका घरगाउँलेहरू र दुलाहातर्फका जन्तीहरूबीच प्रश्नोत्तरका रूपमा भनिने प्रतिस्पर्धात्मक श्लोक; बिहाको सिलोक ।

जन्त्र— ना॰ [सं॰ यन्त्रे जन्तर ।

जन्म— ना॰ [सं॰] १. प्राणीका स्वभाव र आवश्यकताअनुसार न्यूनतम गर्भमास पूरा भएपछि आमाका गर्भबाट भ्रूण बाहिर निस्कने कार्य; प्रसव; पैदा । २. जीवन; चोला; जिन्दगी । ३. कुनै संस्था वा निकायको आरम्भ । ~ कुण्डली— ना॰ ज्योतिषशास्त्रअनुसार बालकको जन्मसमयका सबै ग्रहगतिको स्थिति देखाइएको चक्र; जन्मपत्रिका; चिना; टिपन । ~ कैद— ना॰ १. ठूला अपराधीलाई जनमभर थुनामा राख्ने सजाय; आजीवन कारावास । २. नेपालको हाल प्रचलित कानुनअनुसार बीस वर्षमा नबढाई ठूला अपराधीलाई दिइने सजाय । ३. त्यस प्रकारको दण्ड वा सजायको भुक्तानी । ~ क्षेत्र— ना॰ जन्मथलो; आफू जन्मेको ठाउँ; जन्मभूमि । — गत— वि॰ जन्मसम्बन्धी; जन्मसिद्ध; जन्मजात; जन्मँदैदेखिको । ~ गति— ना॰ जनसङ्ख्याको औसत वृद्धि वा ह्रासको गति । ~ जन्मान्तर— ना॰ १. पुनर्जन्मवादका अनुसार मरेपछि फेरिफेरि पनि जन्मँदै जाने अनन्त प्रक्रिया । क्रि॰ वि॰ २. जन्मजन्मान्तरसम्म; अनन्त कालसम्म । ~ जन्मान्तरीय— वि॰ १. जन्मजन्मान्तरसम्बन्धी; जन्मजन्मान्तरको । २. कहिल्यै नटुङ्गिने । ~ जयन्ती— ना॰ १. कुनै संस्था वा व्यक्तिको योगदानलाई कदर गर्दै उसका जन्मदिनमा मनाइने उत्सव । २. जन्मोत्सव । — जात— वि॰ १. कुनै व्यक्ति वा वस्तुले जन्मैदेखि साथ लिएर आएको; जन्मैदेखिको; जन्मगत; जन्मसिद्ध । २. आनुवंशिक । ~ तिथि— ना॰ जन्मेका दिनको तिथि; जन्मदिन । ~ थलो— ना॰ आफू जन्मेको ठाउँ, गाउँ वा क्षेत्र; जन्मभूमि; जन्मक्षेत्र । ~ थात— ना॰ हे॰ जनमथात ।

— दाता— ना॰ जन्म दिने पुरुष; पिता; बाबु । — दात्री— ना॰ जन्म दिने नारी; जननी; आमा । ~ दिन— ना॰ १. सौरमानअनुसार प्रत्येक वर्ष घुमेर आइपुग्ने आफू जन्मेको महिना वा गते । २. चान्द्रमानअनुसार त्यसरी आइपुग्ने आफू जन्मेको महिना र तिथि । ३. जन्मदिवस । ४. जन्मजयन्ती; जन्मोत्सव । ~ दिवस— ना॰ १. जन्मदिन । २. जन्मोत्सव । ~ नक्षत्र— ना॰ जन्मेका समयमा परेको नक्षत्र; जन्मदिनको नक्षत्र; जुन नक्षत्रमा जन्म भएको छ त्यही नक्षत्र । — ना— क्रि॰ वि॰ जन्मले; जन्मदेखि; जन्मका हिसाबले वा दृष्टिले; जन्मतः । ~ निरोध— ना॰ जन्मनियन्त्रण गरिने विभिन्न उपाय; सन्ततिनिरोध; गर्भनिरोध ।

जन्म–नु— अ॰ क्रि॰ [जन्म+नु] १. आमाका गर्भभित्रको भ्रूण गर्भमास पूरा भएपछि पैदा हुनु; चोला लिनु; जन्मिनु; जन्म हुनु । २. उत्पन्न हुनु; पैदा हुनु । ३. खडा हुनु; समस्या आइपर्नु । — मर्नु— अ॰ क्रि॰ (संयु॰) जन्मनु र मर्नु; त्यस्तो क्रम चल्नु । जन्म पत्र/जन्म पत्रिका/जन्म पत्री— ना॰ [सं॰] जन्मसमयको लग्न पत्ता लगाई ग्रहहरूको अवस्थिति कहाँकहाँ छ सो स्थान स्पष्ट जनाउन तयार गरिएको कुण्डली; जन्मपत्र; जन्मकुण्डली; चिना; टिपन । जन्म भूमि— ना॰ [सं॰] १. जन्मेको ठाउँ; जन्मस्थान; जन्मथलो । २. जन्मेको देश । ३. आ६ना पुर्खाहरूले बसोबास गरेको देश । जन्म राशि— ना॰ [सं॰] चान्द्रमासअनुसार बाह्रवटा राशिहरूमध्ये जन्म भएका बेलाको राशि । जन्म रोगी— वि॰ [सं॰] जन्मैदेखि रोग लिएर आएको; जन्मँदै रोगी जन्मेको; जन्मभरको रोगी; आजन्म रुग्ण; गर्भे रोगी । जन्म लग्न— ना॰ [सं॰] जन्मँदाखेरि परेको लग्न; बाह्र लग्नमध्ये जन्मँदा परेको लग्न । जन्म वार— ना॰ [सं॰] जन्मेका दिन परेको वार; जन्मेको वार । जन्म वृत्तान्त— ना॰ [सं॰] १. जन्म भएका बेलाको यथावत् विवरण; जन्मभरका यावत् कुराकानी; इतिवृत्त; जीवनका आद्योपान्त घटनाको वर्णन । २. जीवनी; गाथा; चरित ।

जन्मसिद्ध— वि॰ [सं॰] जन्मका साथै पाएको; जन्म पाउँदा नै प्राप्त हुने; जन्मबाटै सिद्ध भएको; जन्मजात (उदा॰— जन्मसिद्ध अधिकार, जन्मसिद्ध नागरिक इ॰) । जन्म स्थान— ना॰ [सं॰] जन्मेको ठाउँ; जन्मभूमि ।

जन्महारा— वि॰ [सं॰] १. सुख, सुविधा, सम्पन्नता आदि जन्मैदेखि नपाएको; दरिद्र कुलमा जन्मेको; सधैँको दुःखी; जन्म–कङ्गाल । २. जन्मँदैदेखिको अभागी ।

जन्माइ— ना॰ [रू जन्म (+आइ॰] जन्मने वा जन्माउने क्रिया वा भाव । [ > ] जन्माइनु— क॰ क्रि॰ जन्म वा पैदा गराइनु ।

जन्माउनु— प्रे॰ क्रि॰ पैदा गराउनु; जुनी दिनु वा जन्म गराउनु ।

जन्मान्तर— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार पुनर्जन्मपछि पुनः–पुनः भइरहने जन्म । — वाद— ना॰ पुनर्जन्म हुन्छ भन्ने बारेको सिद्धान्त; मरेपछि कर्मको फलअनुसारको पुनर्जन्म हुन्छ भन्ने एक दर्शन; पुनर्जन्मवाद । — वादी— वि॰ पुनर्जन्म हुन्छ भन्ने सिद्धान्तमा विश्वास राख्ने; पूर्व वा पुनर्जन्मवादमा विश्वास भएको; पुनर्जन्मवादी ।

जन्मान्ध— वि॰ [सं॰] जन्मेदेखि नै आँखा नदेख्ने; जन्मैदेखिको अन्धो; आजन्म आँखा नदेखी जीवन बिताउने ।

जन्माष्टमी— ना॰ [सं॰] भाद्र महिनाका कृष्णपक्षको अष्टमी तिथि; कृष्ण जन्मेको तिथि; कृष्णाष्टमी ।

जन्मिनु— क॰ क्रि॰ [जन्म+इ+नु] जन्म लिनु वा पैदा हुनु; जन्मनु ।

जन्मोत्सव— ना॰ [सं॰] १. जन्मदिनमा गरिने उत्सव; दश कर्म वा षोडश संस्कारअनुसार जन्मेकै दिनमा गर्नुपर्ने जातक कर्म २. प्रत्येक वर्ष घुमेर आइपुग्ने जन्मदिनका दिन सुस्वास्थ्य र दीर्घायुको कामना गर्दै मनाइने उत्सव तथा अष्टचिरञ्जीवीको पूजा आदि मङ्गलका अष्टकार्य ।

जन्मौती— ना॰ [जन्म+औती] जन्मपत्रिका; चिन्हा; जन्मकुण्डली; टिपन ।

जन्य— वि॰ [सं॰] १. उत्पन्न भएको; सिर्जिएको । २. जन्मने; पैदा हुने ।

जप्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ जप+नु] जिभ्राले दाँतलाई नछुवाईकन परा तथा पश्यन्ती वाणीमा देवदेवीका बीजरूप मन्त्रको बारबार आवृत्ति गर्नु; मन्त्रोच्चारण गर्नु ।

जप— ना॰ [सं॰] देवदेवीको बीजस्वरूप कुनै वर्ण, पद, मन्त्र, अध्याय आदि कसैले नसुन्ने गरी गरिएको पाठ; मनमनै उच्चारित मन्त्र । ~ तप— ना॰ जपपाठ; पूजाआजा; ध्यानवन्दना । > जपन— ना॰ देवदेवीको मन्त्र अरूले नसुन्ने गरी जप्ने काम; जप ।

जपना— ना॰ [सं॰ जपे १. सधैँभरि एउटै मात्र कुराको चिन्ता; ध्याउन्न । २. एउटै कुराको पुनः ध्यान वा आग्रह । ~ तपना— ना॰ रातोदिन एउटै कुराले हुने चिन्ता; ध्याउन्न ।

जपमाला— ना॰ [सं॰] मन्त्रपाठको सङ्ख्या राख्न हातमा लिएर घुमाइने रुद्राक्ष, तुलसी आदिका दाना भएको माला ।

जपयज्ञ— ना॰ [सं॰] मन्त्रको जपस्वरूप यज्ञ; मन्त्रको जप गरिने पुरश्चरण ।

जपा— ना॰हे॰ जपाकुसुम ।

जपाइ— ना॰ [रू जप् (+आइ॰] जप्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

जपाइनु— क॰ क्रि॰ जप गराइनु । जपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ जप गराउनु; जप गर्न लगाउनु ।

जपाकुसुम/जपापुष्प— ना॰ [सं॰] १. पारिजातका जस्तै पात हुने, लामो र एउटै मात्र केसर निस्कने रातो, कलेजी आदि विभिन्न रबका फूल फुल्ने वृक्षविशेष; जपा । २. त्यसैको फूल; जवाकुसुम; घन्टीफूल; बारमासे फूल ।

जफत— ना॰ [अ॰ जब्ते कुनै समर्थ व्यक्तिले असमर्थको धनमाल वा कुनै वस्तु जबरजस्ती आ६नो अधिकारमा लिने काम; अर्काको वस्तु खोसी त्यसको स्वामित्वबाट समेत वञ्चित गर्नेगराउने काम । > जफती— वि॰ जबरजस्ती अर्काको अधिकारबाट खोसिएको; अर्काको अधिकार आ६नो बनाइएको । जफते— वि॰ जफत गर्ने खालको; जफतीमा सामेल हुने; जफत गर्न सहयोग गर्ने ।

जब— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ जावे जुन समयमा; जतिखेर; जुन बेला ।

जबर— वि॰ [अ॰] १. शारीरिक तथा मानसिक रूपले वशमा राख्न नसकिने; अटेरी; नटेर्ने; जब्बर । २. मजबुत; बलियो; दरो । ३. स्वस्थ; सारसौँदो । — जस्त— वि॰ दह्रो पकड वा एकोहोरो ढिपी भएको; पक्रेपछि कुनै प्रकारले पनि छाड्दै नछाड्ने; बलियो; दृढ । — जस्ती— ना॰ १. कुराले वा बलले समातेपछि छाड्दै नछाड्ने व्यवहार । २. बलजफती; थिचोमिचो; मुढेपेलाइ; अचाक्ली । क्रि॰ वि॰ ३. इच्छाका विरुद्ध वा बलात्कारपूर्वक । वि॰ ४. इच्छाका विरुद्ध वा बलात्कारपूर्ण (जस्तो— जबरजस्ती करणी, जबरजस्ती हातपात आदि॰ ।

जब्बर— वि॰हे॰ जबर ।

जबान— ना॰ [फा॰] वचन; कबोल; जमान । ~ बन्दी— ना॰ १. अपराध स्वीकार गरी वा ठहरेअनुसार सजाय भोग्न मन्जुर गरी लेखिएको कानुनी तवरको कागत । वि॰ २. मुखले कबोलेको ।

जबाफ— ना॰ [अ॰ जवाबे १. कसैको प्रश्नको उत्तर; उत्तर । २. कसैले अह्राएको टार्न बोलिने कुनै वचन । — देह— वि॰ जबाफ दिन सक्ने; उत्तदायित्व वहन गर्ने । — देही— ना॰ उत्तरदायित्व वहन गर्ने व्यक्ति; जिम्मेदारी; उत्तरदायित्व । ~ सबाल— ना॰ कुनै एक विषयमा प्रश्नोत्तर गरिने काम; हाजिरीजबाफ; एकले दोस्रासँग सोध्ने र उत्तर दिने काम ।

जबाफी— वि॰ [अ॰ जवाबी] १. जबाफ दिने खालको; जबाफ दिइएको वा लेखिएको (पत्र आदि॰; उत्तर वा समाधान भएको; उत्तर पठाइएको । २. जबाफसम्बन्धी; जबाफ आउने । ~

कारबाई— ना॰ कसैले कसैमाथि गरेको कारबाईका बदलामा पहिले कारबाई गर्नेमाथि नै गरिने कारबाई; दण्ड आदि पाउने भएका व्यक्तिले दण्ड गर्ने व्यक्तिमाथि बदला लिने भावनाले गर्ने कारबाई । ~ कुपन— ना॰ विश्व हुलाक सङ्घको सदस्यता पाएका राष्ट्रमा हुलाक टिकट लिन मिल्ने कुपन; हुलाक सहुलियत वा हुलाक सुविधायुक्त टिकट । ~ हमला— ना॰ जबाफ वा बदलामा गरिने आक्रमण; प्रत्याक्रमण ।

जभ्रेटो— ना॰ गाईको जिभ्रोजस्तो आकारका पात हुने, आयुर्वेदिक औषधीमा पर्ने झारजातको वनस्पति; गोजिह्वा; गाईजिभ्रे ।

जम्–नु— अ॰ क्रि॰ [फा॰ जमा+नु] १. दूध, पानी आदि तरल वस्तु दहीजस्तो अथवा हिउँजस्तो भएर सारो हुनु; ठोस हुनु । पानी आदि तरल पदार्थ वा कसिङ्गर आदि ठोस वस्तु निकास नपाएर जम्मा हुनु । ३. साधन वा सुविधासम्पन्न हुनु; मस्त हुनु । ४. बसेको वा रहेको ठाउँमा स्थायी हुनु । ५. ठाँटसँग बस्नु वा रहनु ।

जमघट— ना॰ १. एकै जात वा समूहका प्राणीहरूको भेला; जमघट; गज्मौरो; खचाखच । २. मानिसहरू सरसल्लाह गर्नका निमित्त भएको भेला । ३. सभा; कचहरी ।

जमजम— ना॰ [सं॰ यम (बि॰)] १. कुनै कामकुरामा लाग्ने लगातारको चेष्टा; जम्को; जमर्को । २. केही गर्नको लागि मनमा जागेको खुलदुली वा हतार । > जमजमाइ— ना॰ जमजम गर्ने चाल, क्रिया वा भाव । जमजमाइनु— अ॰ क्रि॰ जमजम होइनु; के गरूँ र कसो गरूँ होइनु; तम्सिनु । जमजमाउनु— अ॰ क्रि॰ के गरूँ र कसो गरूँ हुनु; चौचौ हुनु; एकदम चञ्चल हुनु । जमजमाहट— ना॰ जमजमाइ ।

जमठ— ना॰ [जाम+ठ] भेडा, च्याङ्ग्रा आदिको ऊनलाई धागो नकातीकन छरेर माडमुड पारी राडी वा लम्पटको आकारमा जमाइएको वस्त्र; जमोठ ।

जमती— ना॰ [जम्+ती] घरेलु तानमा बुनेको छोटागजी कपडा; ठेटुवा; खाँडी ।

जमदग्नि— ना॰ [सं॰] सप्तर्षिहरूमध्ये छैटौँ ऋषि; परशुरामका बाबुग् भृगुवंशका एक प्रतापी ऋषि ।

जमदार— ना॰ हे॰ जमादार ।

जमरा— ना॰ [सं॰ यवाङ्कुरे घटस्थापना गर्दा बालुवा वा पञ्चमृत्तिकाको वेदी बनाई रोपेर नवरात्रिमा उमारी विजयाको पूजा गरिने तथा टीका लाउँदा कपालमा सिउरिने, जौका आँकुरा ।

जमरे— वि॰ [जमरा+ए] जमराको; जमरासम्बन्धी । ~ औँसी— ना॰ सोह्रश्राद्ध सकिने औँसी; पितृपक्षको अमावस्या; नौरथा लाग्ने औँसी; आश्विन कृष्णपक्षको औँसी ।

जमर्को— ना॰ कुनै काम आँटका साथमा गर्ने प्रयास; मिहिनेत; कोसिस ।

जमल— वि॰ [सं॰ यमले १. जम्ल्याहा; जोल्ठिएको । २. जोडामिल्दो; दौँतरिलो । ना॰ ३. काठमाडौँको एउटा प्रसिद्ध ठाउँ । — काठो— ना॰ काकाकुल, बाज आदि विभिन्न कोटिका चीलहरूमध्ये सानो खालको चील; मांसाहारी पक्षीवर्गको एक चरो; सिकारी ।

जमाइ— ना॰ [रू जम् (+आइ॰] जम्ने वा जमाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जमाइनु— क॰ क्रि॰ १. जम्ने पारिनु; जमाउन लाइनु । २. पिटिनु; गोदिनु । जमाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. जम्ने पार्नु; जमेको तुल्याउनु । स॰ क्रि॰ २. ठटाउनु; गोद्नु ।

जमाखोर— ना॰ [अ॰ जमअ+फा॰ खोरे अनैतिक किसिमले धन जम्मा गर्ने व्यक्ति । > जमाखोरी— ना॰ अनैतिक आचरणबारा धनमाल थुपार्ने काम ।

जमात— ना॰ [अ॰ जमाअते १. कुनै वाद वा सिद्धान्तमा लागेका मानिसहरूको समूह; सम्प्रदाय; गुट । २. हूल; भीडभाड; घुइँचो; बथान; बगाल ।

जमादार— ना॰ [अ॰ जमअ+फा॰ दारे सैनिक सेवामा हवलदारभन्दा माथि र सुबेदारभन्दा मुनिको एक पद वा दर्जा ।

जमान— ना॰ [फा॰ जबाने १. तन्नेरी; युवक । २. यसो गर्छु भनेर गरिएको कबुल; स्वीकृति; प्रतिज्ञा; बोलकबोल । ~ कमान— ना॰ १. एकपल्ट बोलेपछि पूरा गर्ने वचन; प्रतिज्ञा । २. छलफलबाट टुङ्गो लागेपछि लिइने दायित्व वा भार ।

जमानत— ना॰ [अ॰] मुद्दामामिलामा मुछिएको व्यक्तिलाई चाहेका बेला उपस्थित गराउने सर्तमा सम्बन्धित अड्डामा धनधरौटी राखी वा व्यक्ति नै जमानी बसी छुटाउने काम; धितो; धरौटी । ~ जफत— ना॰ राजनीतिक पदका लागि चुनाउमा उठ्ने उम्मेदवारले आयोगमा जम्मा गरेको तोकिएबमोजिमको रकम तोकिएको हदभन्दा कम मत ल्याएमा स्वतः सरकारीकरण हुने व्यवस्था ।

जमाना— ना॰ [अ॰ जमाने १. कसैले भोग्नुपरिरहेको, भोगेको वा भोग्न बाँकी काल । २. समय; काल । ३. युग । ४. व्यक्तिका दृष्टिमा शेष मानवसमाज ।

जमानी— ना॰ [अ॰ जामीने १. अभियोग लागेको व्यक्तिले दायित्व पूरा नगरे आफू गर्छु भनी जिम्मा लिने व्यक्ति; जमान वा कबुल गर्ने व्यक्ति । २. कुनै विषयका लागि आफू जिम्मेदार भएको कुरा स्वीकार गर्ने व्यक्ति । ३. त्यसरी जमान गर्ने कार्य वा व्यवस्था । ~ पत्र— ना॰ जमानी बस्नेले लेखिदिने कानुनी तवरको कबुलियतनामा; कबोलपत्र । जमाने मान्द्रो— ना॰ पातमा काँडा हुने, मञ्जरीका आकारका पहेँला फूल फुल्ने, चुत्रोको जस्तै पहेँलो रबको काठ हुने र चुत्रोजस्तै फल्ने एक वृक्षविशेष; त्यसैको फूल ।

जमामर्द— वि॰ [फा॰ जवाँमर्दे १. पौरख भएको; पुरुषार्थी । २. पट्ठो; सूरो; आँटी । ना॰ ३. तन्नेरी । > जमामर्दी— ना॰ वीरता र उत्साह भरिएको व्यक्तित्व; बहादुरी; सुथ्याइँ; लाठेपन ।

जमालगोटी— ना॰ [सं॰ जयपाल गुटी] तेल आउने, सेतो गुदी हुने सुकुमेलजस्ता फल फल्ने, बाँझो पर्ती जमिनमा हुने झारविशेष; जयपाल उपविष ।

जमालो— ना॰ हे॰ जामलो ।

जमिन— ना॰ [फा॰] १. भुईँ । २. पृथ्वी । ३. जग्गा । ~ आसमान— ना॰ १. अक्कास–पत्ताल । २. ज्यादै फरक । — दार— ना॰ १. भूमिसुधारपूर्व आ६ना मातहतका जग्गाजमिनको मालपोत उठाएर बुझाई मालअड्डा र मोहीहरूका बीच मध्यस्थको काम गर्ने व्यक्ति । २. प्रशस्त जग्गाजमिन भएको व्यक्ति; ठूलो भूमिपति । — दारी— ना॰ १. जमिनदारको पद वा दायित्व । २. जमिनदारको खुवा वा बिर्ता; जिरायत ।

जमिजमाउ— ना॰ सम्पन्नता ।

जमुना— ना॰ [सं॰ यमुनो १. हिमालयबाट बहेर इलाहाबादमा पुगी गङ्गामा मिल्ने एक नदी; यमुना । २. सूर्यकी पुत्री; यमराजकी बहिनी । ३. हठयोगीहरूले षट्चक्रको अभ्यास गर्दा प्रयोग गर्ने बायाँ नाडी ।

जमोट— ना॰ [जम्+ओट] इनारको पर्खाल वा डिल नभासियोस् भनी बीचमा खाली र फराकिलो पारी जगमा पहिले नै राखिने काठ, फलाम आदिको इनारभरिको चक्का ।

जमोठ— ना॰ [जम्+ओठ] हे॰ जमठ ।

जम्क–नु— अ॰ क्रि॰ [जम्को+नु] १. तत्पर हुनु; सुरिनु; आँटिलो हुनु; जाइलाग्नु । २. बिहा आदिमा बेसरी बाजा बज्नु । ३. ठाँटिलो हुनु । > जम्काइ— ना॰ जम्कने तथा जम्काउने गुण, क्रिया वा भाव । जम्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ जम्कने पार्नु । जम्काहट— ना॰ जम्काइ ।

जम्का— ना॰ हे॰ जम्को । — भेट— ना॰ अकस्मात् वा झ्वास्स भएको भेट; एकाएक भएको मुखामुखी ।

जम्किनु— अ॰ क्रि॰ [जम्क+इ+नु] १. जम्किने होइनु; झल्किनु । २. जम्कनु ।

जम्को— ना॰ [सं॰ यमके १. कुनै काम गर्नुपर्दा अरू व्यस्तता र बाध्यताबाट मौका मिलाउन गरिने प्रयास; अवसर लिने प्रयास; जमर्को । २. तत्परता ।

जम्क्याइ— ना॰ [रू जम्कि (+याइ॰] जम्किने क्रिया वा किसिम । [ > ] जम्क्याइनु— क॰ क्रि॰ जम्किने पारिनु । जम्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ जम्किने पार्नु; जम्किन लगाउनु । जम्क्याहट— ना॰ जम्किने स्वभाव, क्रिया वा भाव ।

जम्ने— वि॰ [जम्+ने] १. तरल पदार्थ बाक्लो हुने । २. दूध दही भएझैँ हुने । ~ बिन्दु— ना॰ तापक्रम घटेर पानी हिउँमा परिणत हुने अवस्था ।

जम्पर— ना॰ [अङ्॰] दौडमा भाग लिने केटीहरूले लगाउने खुकुलो पोसाक; नारीदौडको पोसाक ।

जम्बाल— ना॰ [सं॰] १. हिलो । २. पानी, मैला आदि जमेर परेको काई; लेउ । ३. झ्याउ । > जम्बालिनी— वि॰ १. झ्याउ वा काई जन्माउने तत्त्व भएको । ना॰ २. नदी; तलाउ ।

जम्बु— ना॰ [सं॰] १. जामुनाका जस्तै तर अलिक ठूला पात हुने, जामुनाकै जस्ता फल फल्ने र वैशाख महिनातिर पाक्ने, खाँदा गुलियो स्वाद हुने एक जातको वनस्पति; फँडिर । २. स्याल । वि॰ ३. बाठो; चम्बू । ~ खण्ड/बीप— ना॰ पुराणको भौगोलिक अवस्थितिअनुसार पृथ्वीका सात बीपमध्ये सबभन्दा सानो र केन्द्रमा पर्ने बीप । ~ मन्त्री— ना॰ १. स्याल । वि॰ २. खूब चलाख; धूर्त; चतुरो ।

जम्बू— ना॰ [सं॰] हे॰ जम्बु ।

जम्मा— वि॰ [अ॰ जम ~ ] १. एकत्र भएको; बटुलिएको; एकत्रित । ना॰ २. बटुल्ने, जम्मा पार्ने, भेला गर्ने काम । ३. विभिन्न समूह वा ठाउँमा रहेका वस्तु वा सङ्ख्यालाई जोड्ने काम; भेला पार्ने काम । क्रि॰ वि॰ ४. भएभर; भएजति । ~ खर्च— ना॰ १. अमानतमा कामकाज गरेका मानिसले दाखिल गरेका प्रमाण, बिल, आबर्जे, फाराम, ढपोट, वासिलबाँकी आदि दाखिल भएपछि सन्तान–दरसन्तानलाई पक्राउ नगर्ने गरी बाँकी शून्य गरी अमानतीलाई फारख बही बुझ्नेबाट गरिदिने कागज । २. सबै आयव्ययको पूरापूर जोड । ३. आयव्यय दुरुस्त देखिने फाँटवारी । — जम्मी— ना॰ १. सम्पूर्ण सङ्ख्याको कुल जोड; पूरा जम्मा । क्रि॰ वि॰ २. पूरापूरी । — जाल— ना॰ १. परिवारमा भएका सबै जना; एक परिवारभित्रका जाहान; जनीजात । २. पारिवारिक जन्जाल; पारिवारिक बालबच्चा । ~ दायित्व— ना॰ पुँजीको अधिकतम सीमा वहन गर्न सक्ने पूँजीगत दायित्व । — मारा— वि॰ केही निहुँ पारेर अर्काको सम्पत्ति खाइदिने; साउँव्याज सबै पच गर्ने ।

जम्रो— ना॰ हे॰ जुम्रो । जम्ला हात— ना॰ [सं॰ यमल+हस्त] देवताप्रति भक्ति र मान्य जनप्रति निवेदन गर्दा वा बिन्ती बिसाउँदा दसै औँला जोडेर गरिने प्रणाम; ढोग; करजोरी बिन्ती ।

जम्ल्याहा— वि॰ [सं॰ यमलके एकै कोखबाट एकै समयको गर्भवासबारा जन्मिएको; एकै साथ जन्मेको ।

जय— ना॰ [सं॰] १. कुनै परिश्रम, अभियान वा तपस्याको सफल परिणाम; विजय; सफलता । २. कल्याण; शुभमङ्गल । ३. इन्द्रिय वा कुनै पनि अन्य अवस्था वा स्थितिमाथिको जित वा नियन्त्रण; निग्रह । ४. साठी संवत्सरमध्ये एक । ५. वैकुण्ठका चार बारमध्ये पूर्वबारमा रहने दुई बारपाल जय र विजयमध्ये जयचाहिँ । वि॰ बो॰ ६. जितेको खुसीमा मुखबाट सामूहिक रूपले निकालिने हर्षित ध्वनि । — कार— ना॰ १. विजयोल्लासमा वा कुनै देवदेवीका मङ्गलगानमा उच्चारण गरिने जयघोष । २. कसैको प्रशंसा; स्तुति । — घोष— ना॰ जयकार । — जय— वि॰ बो॰ जितेको खुसीमा निकालिने ध्वनि; जय । ~ दुन्दुभि— ना॰ १. कुनै बन्ब, झगडा वा लडाइँमा जित भएको खुसीयालीमा बजाइने नगरा, विजयका बाजा, जयबाजा आदि । २. तिनै बाजाको शब्द । — देव— ना॰ १. नेपालका लिच्छविवंशीय एक राजा । २. 'गीतगोविन्द' काव्यका रचयिता बङ्गालका कवि ।

जयद्रथ— ना॰ [सं॰] महाभारतअनुसार सिन्धु देशका एक राजा; दुर्योधनका बैनीज्वाइँ; महाभारतका एक प्रसिद्ध पात्र ।

जयध्वज— ना॰ [सं॰] युद्ध आदिको विजयपछिको चिह्न वा सङ्केतपताका; विजयको झन्डा; विजयपताका ।

जयध्वनि— ना॰ [सं॰] जयघोष; जयगान; जयकार । जय नेपाल— वि॰ बो॰ [जय+नेपाले २०)७ सालको क्रान्तिछेक र त्यसपछि विशेष रूपमा चल्दै आएको, खास गरी राष्ट्रवादी नेपाली समाज र प्रहरी समाजमा प्रचलित, भेटघाट र बिदाइका बेला शिष्टाचारपूर्ण अभिवादनका रूपमा प्रकट गरिने वा भाषण, प्रवचन आदिको अन्तमा अभिवादन जनाउन देशप्रेमको द्योतन गर्ने एक शब्द ।

जयन्त— ना॰ [सं॰] १. इन्द्रको छोरो; इन्द्रपुत्र । २. शिव । ३. विष्णु । वि॰ ४. जय प्राप्त गर्ने; विजयी । > जयन्तिका/जयन्ती— ना॰ १. कुनै व्यक्ति वा सङ्घसंस्थाको जन्मदिन; सो दिन मनाइने उत्सव; जम्को । २. बज्रदन्ती वृक्ष । ३. मसिना हरिया पात र राता सेता फूल फुल्ने, मकै आदिका बोटमा लाग्ने लहरो; लक्ष्मीफूल ।

जयपत्र— ना॰ [सं॰] १. प्राचीन कालमा कुनै दुई देशको युद्ध हुँदा हार्ने पक्षका राजा वा उच्च शासकले जित्ने पक्षलाई आ६नो हार स्वीकार गरी लेखिदिएको पत्र; पराजित पक्षले लेखिदिने जितापत्र । २. अश्वमेधका घोडाका टाउकामा टाँसिने पत्र; विजयपत्र । ३. अदालतबारा दिइएको जितबाजीको फैसला; जितापत्र । >

जयपत्री— ना॰ हे॰ जाइपत्री । जय पराजय— ना॰ [सं॰] परस्परको युद्ध वा सङ्घर्षको जित र हार; हारजित; जितहार ।

जयपाल— ना॰ [सं॰] जमालगोटा; अजयपाल । जयप्रकाश मल्ल— ना॰ [सं॰] नेपालको एकीकरणपूर्वको कान्तिपुर राज्यका अन्तिम मल्ल राजा ।

जयमाला/जयमाल्य— ना॰ [सं॰] १. युद्ध वा अभियानमा सफलता प्राप्त गर्नेलाई लगाइदिने माला; विजयमाला । २. स्वयंवर गर्दा कन्याले केटालाई लगाउने वरमाला ।

जयलक्ष्मी— ना॰ [सं॰] सनातनी परम्पराअनुसार युद्धकी अधिष्ठात्री देवी; विजयश्री; जयश्री ।

जयलेख— ना॰ [सं॰] १. विजयको इतिहास पछिसम्म रहोस् भन्ने उद्देश्यले तिथि, मिति, घटना, प्रसङ्ग आदि उल्लेख गरी शिला, काष्ठ, ताम्र आदिमा अङ्कित गरिएको लेख; विजयअभिलेख । २. जयपत्र ।

जयश्री— ना॰ [सं॰] विजयकी प्रतीक देवी; जयलक्ष्मी । जय स्तम्भ— ना॰ [सं॰] कुनै देशको भूभागमा विजय प्राप्त गरेपछि त्यसको स्मृतिस्वरूप स्थापित गरिने कीर्तिमान; विजयस्तम्भ ।

जया— ना॰ [सं॰] १. पार्वती; दुर्गा । २. ध्वजा; पताका । ३. हरियो दुबो । ४. वज्रदन्ती वृक्ष । वि॰ ५. विजय गराउने; जयी ।

जयी— वि॰ [सं॰] विजय हासिल गर्ने; जय प्राप्त गरेको; जित्ने ।

जयोल्लास— ना॰ [सं॰] १. विजय प्राप्त गर्दा पैदा हुने वा मनाइने खुसीयाली; जितबाजीबाट हुने रमाइलो । २. विजयको प्रसन्नता; जयजयकार; जयघोष ।

जर— वि॰ [सं॰] १. वृद्ध; बूढो । २. पुरानो; जीर्ण । ना॰ ३. बुढ्याइँ; वृद्धावस्था । ४. नाश; क्षीणता ।

जरकमरक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ जरक्+अ (बि॰)] १. काम गर्दा वा हिँडडुल गर्दा शरीर थकित हुने गरी; धेरै परिश्रम पर्ने गरी; हिँडडुल वा बसउठ गर्ने गरेर । ना॰ २. त्यस्तो शारीरिक चेष्टा; जथ्याकमथ्याक; ओर्कीफर्की ।

जरक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ जर्क+क] १. जाँगर, फुर्ती आदिले उठ्न तम्तयार भएर; जुरुक्क । २. रिस वा असन्तोषले जर्किने वा बटारिने गरी; नाघिने वा सन्किने चालसँग । ३. कुनै वस्तुलाई एक ठाउँबाट उठाएर वा उखेलेर वरपर सार्ने गरी ।

जरबमरब— क्रि॰ वि॰/ना॰ [अ॰ मू॰ जरङ्+अ (बि॰)] हे॰ जरकमरक ।

जरजुहारत— ना॰ [(बि॰) जवाहराते मणिमाणिक्य, सुन, चाँदी आदि अमूल्य रत्न; बहुमूल्य धातुद्रव्य ।

जरट्ठ— वि॰ [सं॰ जरठे १. ओइलाएर सुक्खा भएको; साह्रै कडा; अररो । २. छिप्पिएको; भित्र काठ पसेको; मुलायम नभएको । ३. थोत्रिएको; जीर्ण । ४. उमेर ढल्केर कान्ति हराएको; वृद्ध; बूढो । > जरट्ठिनु— अ॰ क्रि॰ जरट्ठो हुनु । जरट्ठ्याइँ— ना॰ जरट्ठिने भाव, क्रिया वा अवस्थ्ाा । जरट्ठ्याइनु— क॰ क्रि॰ जरट्ठिन लाइनु । जरट्ठ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ जरट्ठिन लाउनु; जरट्ठिने पार्नु ।

जरण— ना॰ [सं॰] १. वृद्धावस्था; बुढ्याइँ । वि॰ २. थोत्रो वा पुरानो; जीर्ण । ३. उमेर बितिसकेको; एकदमै बूढो ।

जरथ्रुस्त— ना॰ [फा॰ जरतुथ्ते इ॰ पू॰ छैटौँ शताब्दीतिरका, फारसी धर्मका प्रवर्तक एक आचार्य ।

जरद्वृत्ति— ना॰ [सं॰] वृद्धकालमा जीविकाका निम्ति दिइने सहयोग; निवृत्तिभरण; पेन्सन ।

जरह— ना॰ [अ॰ जर्हे मनैदेखि जागेर आएको क्रोध; रिस; बेखुसी ।

जरा— ना॰ [सं॰] १. वृद्धावस्था; बुढ्याइँ; वृद्धत्व । २. बुढ्याइँले भएको कमजोरी । ३. हे॰ जरो । — ग्रस्त— वि॰ बुढ्याइँले ग्रस्त पारेको; बूढो भएको । — जीर्ण— वि॰ बुढ्याइँले सबै इन्द्रिय शिथिल भएको; जर्जर ।

जरायु— ना॰ [सं॰] १. गर्भाशयमा रहेका बालकको वरिपरि बेरिएको पातलो झिल्ली; साल । २. गर्भाशय । ३. योनि । > जरायुज— ना॰ जरायुमा वा गर्भाशयमा रहेर जन्मने प्राणी; पिण्डज ।

जरायो— ना॰ हाँगा फाटेका धेरै सिब हुने ठूलो जातको मृग; बाह्रसिङ्गा; बाह्रसिङ्गे ।

जरावस्था— ना॰ [सं॰ जरा+अवस्थो वृद्धावस्था; बुढेसकाल; बुढ्याइँ ।

जरासन्ध— ना॰ [सं॰] कृष्णका युक्तिले भीमसेनबारा टाब फट्टाएर मारिएको भनी महाभारत तथा भागवतमा प्रसिद्ध, कंसका ससुरा तथा प्रसिद्ध मगध देशका एक राजा ।

जरिङ्गो— ना॰ [जरा+इङ्गो] रायोका जस्ता ठूलठूला नरम पात हुने, अचारतरकारी खाइने एक प्रकारको जङ्गली साग ।

जरिबाना/जरिमाना— ना॰ [फा॰ जुर्माने १. नगद रुपियाँ दण्ड तिर्नुपर्ने गरी अपराधीलाई गरिएको सजाय; नगद दण्ड; डाँड । २. दण्ड तिर्नुपर्ने रुपैयाँ; कैद भोग्नुको सट्टा तिर्नुपर्ने रकम ।

जरिया— ना॰ [अ॰ जरिये १. कुनै कार्यका लागि आवश्यक पर्ने कारण; हेतु । २. कुनै दुई व्यक्ति वा वस्तुको बीचको नाता; सम्बन्ध; साँठगाँठ ।

जरियो— ना॰ [जरी+यो] बत्तुले बुनेर झिलिक्क झल्कने पारेको, कपालमा लगाउने धागो; लच्छा धागो ।

जरी— ना॰ [फा॰] बत्तुजस्तै गरी कपडामा बुट्टा भर्दा उपयोग गरिने वस्तु; सुनौला वा रूपौला रङ्गका कार्चोबी भर्दा उपयोग गरिने तार । ~ गाँछ— ना॰ जरीले बुनेको, जरीका बुट्टा भरिएको किनखाब, तास आदि । ~ बुटी— ना॰ औषधीमा काम लाग्ने बोटबिरुवाका झारपात आदिको बुटी; जडीबुटी ।

जरुर— ना॰ [अ॰ जुरूरे १. निश्चय; अवश्य; पक्का । क्रि॰ वि॰ २. निश्चयसाथ; अवश्य नै; निःसन्देह; पक्कापक्की रूपमा । >

जरुरत— ना॰ १. आवश्यकता; खाँचो । २. प्रयोजनग् औचित्य । ३. अभाव; हर्जा । जरुरी— वि॰ १. कामकारबाई चाँडो गर्नुपर्ने; नगरी नहुने । २. जरुरत परेको; आवश्यक । ३. खाँचो परेको; नभइनभएको । ४. हतपती; हतारो ।

जरुवा१— वि॰ [जड+उवो सुमर्दा नसा नचुँडिएको; राम्ररी नसुमरिएको; आँडे रहेको (गोरु, बोको आदि॰ ।

जरुवा२— वि॰ [जरो+उवो १. जराबाट पलाएको वा निस्केको; मूलको । ना॰ २. अलिअलि पानी उम्रने ठाउँ; रसाइरहने स्वच्छ पानी; रसायन । ~ पानी— ना॰ मूल फुटेर निस्केको पानी; चिसो राम्रो पानी ।

जरो१— ना॰ [सं॰ ज्वरे वात, पित्त, कफ आदिमा विकार पैदा हुँदा शरीरमा ताप बढेर हुने बिमारी; तापमापक यन्त्रले शरीरको ताप नाप्दा (८० डिग्रीभन्दा बढी देखिने गर्मी; शरीरको तापमान बढ्ने रोग (औलेजरो, कामजरो, भुङ्ग्रेजरो, एकुन्द्रेजरो आदि॰ ।

जरो२— ना॰ [सं॰ जडे सम्पूर्ण बोटबिरुवा आदिको माटामुनि पसेर भोजन लिने अवयव; कन्द; जड; मूल ।

जर्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ जरक्क+नु] रिस, क्रोध, असहमति आदिका भावनाले जरक्क पर्नु; झोकिनु; झर्कनु; बाउँठिनु; रिसाउनु; जर्किनु ।

जर्कट— वि॰ १. काममा अचेट्न नसकिने खालको; जर्कटो; अटेर । २. पकाउँदा वा भिजाउँदा नरम नहुने; अररो; जर्रो; जरट्ठ परेको । ३. बानीव्यवहारमा अशिष्टता झल्कने; गँवार ।

जर्कटिनु— अ॰ क्रि॰ [जर्कटो+इ+नु] जर्कटो हुनु; जर्खरिनु; छिप्पिनु ।

जर्कटे/जर्कटो— वि॰ १. छिप्पिएर जरट्ठ परेको; सुकेर वा अररिएर जर्रो भएको; ठर्रो । २. सानातिना कुरामा पनि रिसाउने; जर्खरिने बानी भएको; बटारिएको । ३. असभ्य स्वभावको; गँवार । ४. छिटो नपाक्ने; जर्रो ।

जर्कट्याइ— ना॰ [रू जर्कटि (+आइ॰] जर्कट्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

जर्काइ— ना॰ [रू जर्क (+आइ॰] जर्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जर्काइ— ना॰ जर्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जर्काइनु— क॰ क्रि॰ जर्कन लाइनु । जर्काउनु— स॰ क्रि॰ १. जुरुक्क उठाउनु; उच्ााल्नु । २. जरैसमेत उखेल्नु । ३. कान निमोठ्नु । ४. जगल्ट्याउनु । प्रे॰ क्रि॰ जर्कने पार्नु; जर्कन लाउनु ।

जर्काजर्की— ना॰ [जर्क+जर्क] १. राय नमिल्दा वा रिसारिसले परस्परमा जर्कने काम; आपसको भनाभन । २. पाखुरा सुर्कासुर्की ।

जर्किन— ना॰ [अङ्॰] तेल आदि तरल पदार्थ हाल्ने प्लास्टिकको भाँडो ।

जर्कि–नु— अ॰क्रि॰हे॰ जर्कनु ।

जर्क्याइ— ना॰ [रू जर्कि (+याइ॰] जर्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जर्क्याइ— ना॰ जर्क्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जर्क्याइनु— क॰ क्रि॰ जर्किन लाइनु; जर्काइनु । जर्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ जर्कने पार्नु; झोक्क्याउनु । जर्क्याहट— ना॰ जर्किने भाव, क्रिया वा अवस्था ।

जर्खरिनु— अ॰ क्रि॰ [जर्खरो+इ+नु] १. ठर्रो हुनु; अररो हुनु; जर्रिनु; जर्किनु । २. बैँस चढेर मत्त हुनु । ३. धेरै छिप्पिनु ।

जर्खरो— वि॰ [जर्रो+खरो] १. सुकेर वा छिप्पिएर अररिएको; जरट्ठ परेको; जर्रो । २. धेरै छिप्पिएको । ३. रनक्क तात्ने किसिमको; बेसोमती; टिम्किएको ।

जर्खथ्याइ— ना॰ [रू जर्खरि (+याइ॰] जर्खरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जर्खथ्याइ— ना॰ जर्खथ्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जर्खथ्याइनु— स॰ क्रि॰ जर्खरिने पारिनु; जगल्ट्याइनु ।

जर्खथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. जर्खरो पार्नु; जर्खरिने तुल्याउनु; जर्कट्याउनु । २. छिप्प्याउनु ।

जर्जर— वि॰ [सं॰] १. बुढ्याइँले सताएको; बूढो; वृद्ध । २. थोत्रिएको; जीर्ण; पुरानो । ३. टुटेफुटेको; खण्डित । > जर्जरित— वि॰ १. जर्जर भएको; जीर्ण । २. थोयभयाइएको; पुरानो ।

जर्तिल— ना॰ [सं॰] जङ्गली तिल; वनतिल; सिसितिल ।

जर्ती— ना॰ [सं॰ ज्वले १. अन्नपातहरू सुकेर, उडेर, छरिएर नष्ट भएको अंश; खेर जाने भाग; जर्ता । २. बर्सादको कमी; खडेरी; सुक्खा । ३. शरीरमा गर्मी बढेर हुने जलन; गर्मीको व्यथा । ४. सुनचाँदीका गहना बनाउँदा घट्न गएको अंश ।

जर्दा— ना॰ [फा॰ जरदो पान आदिमा हालेर खान तयार पारिएको सुगन्धित सुर्ती; जरदा ।

जर्नल— ना॰ [अङ्॰] कुनै आधिकारिक सङ्घसंस्थाबारा विभिन्न विषयका एवं अनुसन्धानमूलक लेखहरूको सङ्कलन गरी प्रकाशित गरिएको पत्रिका ।

जर्नेल— ना॰ [अङ्॰ जनरले सैनिक सेवामा अतिरथी वा प्रधान सेनापतिभन्दा तल्लो दर्जाको उच्च अधिकृत; जनरल । > जर्नेली— वि॰ जर्नेलको; जर्नेलसम्बन्धी; जर्नेलका ढाँचाको (धाक, रबाफ, खान्की आदि॰ ।

जर्फर— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰] १. जमजमाउन खोजेर; जुरमुराउने चालसँग; चलमलाउँदै । ना॰ २. त्यस्तो चाल वा प्रयास । >

जर्फराइ— जर्फराउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जर्फराइनु— क॰ क्रि॰ जर्फथ्याउने काम गरिनु । जर्फराउनु— अ॰ क्रि॰ जर्फर गर्ने हुनु; जुर्मुराउनु; चलमलाउनु । जर्फरिनु— अ॰ क्रि॰ १. जर्फराउने होइनु । २. दर्फरिनु ।

जर्बुटो— ना॰ [जरो+बुटो] १. औषधीमा काम लाग्ने जरोसहितको बुटो; जरीबुटी । २. जराहरूसहितको बाँसको फेद । ३. कानको फेद; कन्सिरी पलाउने ठाउँ ।

जर्मन— वि॰ [अङ्॰] १. जर्मनी देशको बासिन्दा; जर्मनीको; जर्मनीसम्बन्धी । ना॰ २. जर्मनीको भाषा, संस्कृति वा जाति । ~ सिलेबर/सिल्बर— ना॰ जर्मनी प्रविधिअनुसार जस्ता, तामा र निकलको मिश्रणबाट बनेको सेतो रबको भाँडाकुँडा बनाउने प्रसिद्ध धातु ।

जर्मनी— ना॰ [अङ्॰] मध्य युरोपमा रहेको एक प्रसिद्ध देश । ~ फूल— ना॰ छरपट्ट परेका बाटुला पात हुने, राता, पहेँला आदि विभिन्न रबका फूल फुल्ने, प्रायः गमलामा लगाइने वा सजाइने फूलको एक जात ।

जर्मराइ— ना॰ [रू जर्मराउ (+आइ॰] जर्मराउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जर्मराइनु— अ॰ क्रि॰ जर्मराउने चेष्टा गरिनु ।

जर्मराउनु— अ॰ क्रि॰ [जरकमरक+आउ+नु] १. झटपटसँग उठ्ने प्रयास गर्नु, जुर्मुराउनु; जर्फराउनु । २. चलबलाउनु; चलमलाउनु । ३. रोमाञ्चित हुनु; पुलकित बन्नु ।

जथ्याकजुरुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ जथ्याक्+अ (बि॰)] बसिरहेका सबै कुनै प्रकारको झस्का, सङ्केत आदि कारणले एकैसाथ उठ्ने गरी; जुरुकजुरुक गरेर ।

जथ्याकमथ्याक— ना॰ [अ॰ मू॰ जथ्याक्+अ (बि॰)] शरीरका सबै अङ्ग चल्ने र बल पर्ने गरी ओर्कनेफर्कने काम; अङ्गहरू चाँडोचाँडो सञ्चालन गर्ने काम ।

जथ्याक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ जरक् > जथ्याक्+क] एकै चोटि उठ्ने गरी; जुरुक्कसित ।

जथ्याबजुरुब— ना॰ [अ॰ मू॰ जथ्याङ्+अ (बि॰)] १. ज्वरो आउँदा शरीरका आबअठिङ्गरहरूमा हुने वेदना; सर्दी वा ज्वरको प्रभावले शरीरका जोर्नीहरूमा हुने पीडा । क्रि॰ वि॰ २. त्यस्तो वेदना वा पीडा हुने गरी ।

जथ्याबमथ्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ जथ्याङ्+अ (बि॰)] १. शरीरमा पीडा नपर्ने खालको साधारण परिश्रम; हल्का किसिमको मिहिनेत । क्रि॰ वि॰ २. त्यस्तो किसिमको परिश्रम वा मेहनत हुने गरी ।

जर्रिनु— अ॰ क्रि॰ [जर्रो+इ+नु] १. कुनै चीज सुकेर वा छिप्पिएर अररो हुनु; जर्रो बन्नु; जरट्ठ पर्नु; ठर्रिनु । २. रिसले च्याँट्ठिनु; जर्किनु; जरक्क पर्नु ।

जर्रो— वि॰ [सं॰ जरे १. कुनै वस्तु सुकेर वा छिप्पिएर अरट्ठ परेको; जर्खरिएको; कडा; ठर्रो । २. जिराहा; अटेर ।

जर्थ्याइ— ना॰ [रू जर्रि (+याइ॰] जर्रिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

जर्थ्याइनु— क॰ क्रि॰ जर्रो पारिनु । जर्थ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अररो तुल्याउनु; जर्रो पार्नु ।

जर्सी— ना॰ [अङ्॰] १. ऊनबाट बनेको कपडाविशेष । २. खेलाडीले खेल खेल्दा लगाउने पोसाक; ज्याकेट । ~ गाई— ना॰ गाईका विभिन्न जातमध्ये लामो आब, लामै गर्दन हुने, जुरो नहुने र अगाडि नुहेको देखिने, विशेष खालको दुधालु गाई; विकासे गाई ।

जल्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ ज्वल+नु] १. कुनै वस्तु आगोले टिपेर सल्कनु; डढ्नु; बल्नु । २. कसैप्रति मनमा रिसइबी रहनु; अर्काको उन्नति सहन नसकेर डाह हुनु; असह्य हुनु । ३. घाउखटिरा आदिमा पीडा हुनु; डहनु ।

जल— ना॰ [सं॰] १. पानी; उदक । २. देवतालाई नुहाएको वा पूज्य जनका पाउ धोएको पानी; चरणामृत; चरणोदक । ३. विशिष्ट व्यक्तिलाई खान दिइने शुद्ध वा सफा पानी । ४. गङ्गा आदि नदीको चोखो पानी; पवित्र पानी । ~ उन्यू— ना॰ पातबाट जरा निस्कने र जराबाट पनि बिरुवा उम्रने एक किसिमको उन्यू । ~ कण्टक— ना॰ पानीफल; सिँगडा । ~ कन्न्या— ना॰ पुराणमा वर्णित, मानिसका आकारकी सुन्दरी कन्न्या; जलपरी; नागकन्न्या । ~ कपूर— ना॰ छ इन्चजति लामो र चेप्टो आकारको एक जातको माछो । ~ कपोत— ना॰ नदीका तीरमा बस्ने परेवाका जातको पक्षी; पानीपरेवा; जलपरेवा । ~ कुक्कट— ना॰ पानीकुखुरो; सिमकुखुरो । ~ केलि— ना॰ पानीमा पौडी खेल्ने र पानी छ्यापाछ्याप आदि गर्ने गरी गरिने क्रीडा; जलक्रीडा । ~ कौवा— ना॰ पानीकाग । ~ क्रिया— ना॰ जल अर्पण गरेर पितृहरूलाई दिइने तर्पण; जलाञ्जलि । ~ क्रीडा— ना॰ १. नदी, तलाउ आदिमा युवकयुवती वा नायकनायिकाले परस्परमा पानी छ्यापाछ्याप आदि गरेर रागात्मक आनन्द लिने गरी खेल्ने खेल; जलकेलि; जलविहार । २. पानीमा पौडने वा खेल्ने काम । ~ क्षेत्र— ना॰ पृथ्वीका सतहमा पानीले ढाकेजतिको भाग; जलमग्न क्षेत्र । — खाई— ना॰ कुनै काममा लाग्नु वा निस्कनुअघिको हल्का खाना; चमेना । — गडा— ना॰ पेटमा पानी जमेर विकार पैदा भई उत्पन्न हुने रोग; जलोदार । ~ गति विज्ञान— ना॰ जलको प्रवाहलाई अध्ययन गर्ने शास्त्र । ~ गैँडा— ना॰ पानीमा बस्ने गैँडाजस्तो जनावर; पानीगैँडा । ~ गोलार्ध— ना॰ पानीको सतह धेरै पर्ने गोलार्ध; दक्षिणी गोलार्ध । ~ ग्रह— ना॰ जलोदर । — चर— ना॰ पानीमा बसेर जीविका गर्ने जनावर; जलजीवी प्राणी; जलजन्तु । ~ चिकित्सा— ना॰ प्राकृतिक चिकित्सापद्धति– अनुसार पेटको विकारलाई साफ गर्न कुनै यन्त्रबारा पेटमा पानी हुलेर गरिने उपचार; जलोपचार । — ज— वि॰ १. पानीमा उत्पन्न हुने; जलमा पैदा हुने । २. पानीमा उत्पन्न वा पैदा भएको वस्तु (कमल, शङ्ख, सिपी, सिँवाली, माछो इ॰) । ~ जन्तु— ना॰ जलचर । ~ जम्बु— ना॰ पानीमा हुने जामुनु; पानीजामुनु । — जीवी— वि॰ १. पानीबाट जीविका चलाउने । ना॰ २. डुङ्गा चलाएर जीवन निर्वाह गर्ने व्यक्ति; माझी ।

जलजल— क्रि॰ वि॰ [सं॰ जल (बि॰)] पानी नै पानी भएर; थलथल । > जलजलाउँदो— वि॰ तातो पानी वा आगाले पोलेर अथवा अन्य कुनै कारणले फोका उठेर पानीपानी भरिएको ।

जलजले— वि॰ पानीपानी भएको; पानी खटिरो; पानी चढेको (फूल, फोको, घाउ आदि॰ । ना॰ तेह्रथुम जिल्लाको एउटा प्रसिद्ध ठाउँ ।

जलजात— वि॰ [सं॰] १. पानीमै उत्पन्न हुने; जलबाट पैदा भएको । ना॰ २. कमल, शङ्ख, माछा आदि । ३. जलजन्तु । जल डमरुमध्य— ना॰ [सं॰] दुइटा समुद्र वा खाडीहरूलाई जोड्ने पानीको साँघुरो भाग; जलसंयोजक । जल तरङ्ग— ना॰ [सं॰] १. सङ्गमरमरका अथवा चिनियाँ माटाका सोह्रवटा वा एघारवटा कचौरामा पानी भरेर वा रित्तै पनि छडीले हानेर ध्वनि उत्पन्न गरी बजाइने एक बाजा । २. त्यस्तो बाजाको ध्वनि वा शब्द । ३. पानीको तरङ्ग; छाल; लहर ।

जलतरासी— वि॰ [सं॰ जलत्रासे पानी देख्ता डराउने; जलत्रास हुने ।

जलत्रास— ना॰ [सं॰] १. पानी देख्दा वा छुँदा डराउने एक रोग । २. पानी देखेर हुने भय । ३. बहुलाहा कुकुरको टोकाइबाट हुने बहुलाहापन ।

जलदान— ना॰ [सं॰] १. देवपितृहरूलाई दिइने जलाञ्जलि; तर्पण । २. वैशाख शुक्ल तृतीयाका दिन गहुँको सातुसँग बाँडिने सर्वत । श्र जलदानी— ना॰ पानी चलाउने लोटासरहको सानो भाँडो; जलपात्र ।

जलदुर्ग— ना॰ [सं॰] समुद्र, खाडी वा नदीले घेरिएको किल्ला; पानीका सीमाले घेरेको सुरक्षित ठाउँ । जल देवता— ना॰ [सं॰] जलका अधिष्ठाता; वरुणदेवता । जल द्रव्य— ना॰ [सं॰] पानीमा पैदा हुने मोती, मुगा, शङ्ख आदि अमूल्य वस्तु; सामुद्रिक मूल्यवान् पदार्थ ।

जलधर— वि॰ [सं॰] १. पानी धारण गर्न सक्ने; जलधारण गर्ने । ना॰ २. मेघ; बादल । ३. समुद्र । — माला— ना॰ मगण, भगण, सगण, मगण भएको र चार अक्षरमा यति हुने एक छन्द ।

जलधारा— ना॰ [सं॰] रुद्रार्चन गर्दा शिवजीलाई निरन्तर स्नान गराउन पानीको धारा खसालिने, प्वाल भएको जलपात्र; जलधारी । > जलधारी— ना॰ जलधारा, जलहरी ।

जलधि— ना॰ [सं॰] समुद्र ।

जलधेनु— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार दान गर्नाका लागि जलको पूर्ण कुम्भमा कल्पना गरिने गाई ।

जलन— ना॰ [सं॰ ज्वलने १. पोल्ने वा डहने स्थिति; टट्टाउने अवस्था । २. शारीरिक वा मानसिक डाह; असहइ ताप । ३. ईर्ष्या; डाह । — फलन— वि॰ खाँदाखेरि धेरै तातो हुने; पोल्ने खालको तातो (भात, दाल आदि खानेकुरा) । — शील— वि॰ जल्ने वा पोल्ने गुण भएको ।

जलनिधि— ना॰ [सं॰] १. समुद्र; महासागर । २. ज्योतिषमा चार अङ्कको सूचक शब्द ।

जलप— ना॰ [सं॰ जलपत्रे कुनै धातु आदिमा लगाइने अर्को धातुको पगालिएको पातलो लेप; मोलम्बा । २. साह्रै पातलो धातु । जल पक्षी— ना॰ [सं॰] नदी, तलाउ आदिका किनारमा बसेर माछा आदि जलजन्तुको आहार गर्ने पक्षी; चरो; पानीचरो (हाँस, चखेवा, बकुल्ला आदि॰ । जल पथ— ना॰ [सं॰] १. समुद्र, नदी, ताल आदिमा जहाज, डुङ्गा आदि चलाउने निर्धारित मार्ग; जलमार्ग । २. पानीको निकास; नहर; कुलो ।

जलपात्र— ना॰ [सं॰] पानी हाल्ने वा पानी खाने काममा प्रयोग गरिने भाँडो; जलदानी; पानीको भाँडो ।

जलपान— ना॰ [सं॰] भोजन गर्नुभन्दा पहिले वा कुनै भेला आदिमा खाइने हलुका खानेकुरो; चमेना; जलखाई । जल पारावत— ना॰ [सं॰] जलकपोत, पानीपरेवा । जल पिप्ला— ना॰ [सं॰] काँडावाल लाम्चिला पात हुने र पिप्लाका जस्तै फल फल्ने, सिमसार जमिनमा उम्रने एक जातको लहरो वा सोही लहराको फल । जल पिशाच— ना॰ [सं॰] पानीमा डुबेर वा बगेर मरेका कारणले उत्पन्न हुने भन्ने लोकविश्वास भएको तथाकथित भूतप्रेत; जलप्रेत । जल पुष्प— ना॰ [सं॰] पानीमा उम्रने कमल आदिको फूल । जल प्रपात— ना॰ [सं॰] कुनै उच्च स्थानबाट खसेको पानीको धारो; जलफाल; प्राकृतिक झरना; छहरो । जल प्रलय— ना॰ [सं॰] सम्पूर्ण पृथ्वी पानीमा डुबेर बिलाउने अवस्था; प्रलयकालमा पृथ्वी जलाम्मे हुने स्थिति । जल प्रवाह— ना॰ [सं॰] १. वेगले बगेका पानीको धारो; पानीको बहाइ । २. शव वा अन्य कुनै वस्तु पानीमा बगाउने काम । जल प्राणी— ना॰ [सं॰] जलजन्तु; जलचर ।

जलप्रायः— वि॰ [सं॰] १. नदी, ताल आदि धेरै भएको; पानी धेरै हुने । ना॰ २. त्यस्तो भूभाग वा स्थान ।

जलफाल— ना॰ [जल+फाल] अग्लो ठाउँबाट खसेको जलप्रवाह; छाँगो; छहरो; झरना; जलप्रपात ।

जलबन्ध— ना॰ [सं॰] पानी रोक्ने वा छेक्ने बाँध; तटबन्ध । जल बिन्दु— ना॰ [सं॰] आँखाका कोसभित्र चाप बढेर आँखा हेर्न नहुने रोग; मोतिबिन्दु; मोतियाबिन्दु । जल बुद्बुद— ना॰ [सं॰] पानी बग्दा वा अन्य कुनै कारणबाट उठ्ने फोको; पानीको फोको ।

जलमग्न— वि॰ [सं॰] पानीले चुर्लुम्म डुबेको; जलामय भएको; जलाम्मे । जल मण्डल— ना॰ [सं॰] पृथ्वीमा रहेको सम्पूर्ण पानीको भाग ।

जलमय— वि॰ [सं॰] सबैतिर पानीपानी भएको; चारैतिर पानीले ढाकिएको; जलाम्मे । जल मार्ग— ना॰ [सं॰] १. जहाज, डुङ्गा आदि हिँड्ने बाटो; समुद्री मार्ग; जलपथ । २. पानी, ढल आदिको निकास; नाली; डुँड । ३. नहर; कुलो । जल यन्त्र— ना॰ [सं॰] १. इनार, कुवा आदिको पानी तान्ने वा झिक्ने यन्त्र । २. पानीघडी । जल यातायात— ना॰ [सं॰] जलपथ; जलमार्ग ।

जलयात्रा— ना॰ [सं॰] ठूलठूला नदी, समुद्र आदिमा जहाज, डुङ्गा आदिबाट गरिने यात्रा । > जलयात्री— ना॰ जलयात्रा गर्ने व्यक्ति । जल यान— ना॰ [सं॰] नदी, समुद्र आदिमा हिँड्ने सवारी साधन (पानीजहाज, डुङ्गा, नाउ आदि॰ । जल युद्ध— ना॰ [सं॰] नदी वा समुद्रमा गरिने लडाइँ; जहाजी लडाइँ । जल योग— ना॰ [सं॰] प्राण जाने बेलामा तल्लो अङ्गबाट प्राण नजाओस् भनी कम्मरसम्म पानीमा डुबाउने काम; अर्धजल । जल राक्षसी— ना॰ [सं॰] रामायणप्रसिद्ध, क्षारसमुद्रमा रहने एक राक्षसी । जल राशि— ना॰ [सं॰] पानीको अथाह राशि; जलको समूह । २. सागर; समुद्र । ३. सरोवर; तलाउ । जल वायु— ना॰ [सं॰] कुनै पनि स्थानको प्राकृतिक वा वातावरणिक स्थिति; हावापानी । जल वाष्प— ना॰ [सं॰] पानीबाट बन्ने बाफ; जलीय वाष्प । जल विज्ञान— ना॰ [सं॰] पानीसम्बन्धी विभिन्न तत्त्व र शक्ति आदिको अध्ययन गरिने शास्त्र । ~ आयोग— ना॰ जलविज्ञानसम्बन्धी अध्ययनअनुसन्धान आदि कार्य गर्ने साधिकार समिति वा अङ्ग । जल विनायक ना॰ [सं॰] काठमाडौँदेखि दुई माइल दक्षिणमा पर्ने चोभारमा रहेका गणेश; चार विनायकमध्ये एक । जल वियोजन— ना॰ [सं॰] झाडाबान्ता आदिबाट शरीरको पानी बाहिर निस्कँदै जानाले शरीरलाई आवश्यक पर्ने पानीको मात्रा कम हुने स्थिति । जल विभाजक— ना॰ [सं॰] दुईतिरका नदीलाई छुट्ट्याउने बीचको अग्लो भूमि; दुई भँगालाका बीचमा रहेको भूभाग । जल विहार— ना॰ [सं॰] नदी, तलाउ र समुद्रमा जहाज, डुङ्गा आदिबारा गरिने सैर वा यात्रा; जलयात्रा । जल शक्ति— ना॰ [सं॰] पानीबाट प्राप्त हुने विद्युत् आदि शक्ति ।

जलशायी— ना॰ [सं॰] जलमा शयन गर्ने देवता; विष्णु । जल संयोजक— ना॰ [सं॰] दुइटा ठूला समुद्र वा सागरलाई जोड्ने साँघुरो ठाउँ; जल–डमरुमध्य । जल संयोजन— ना॰ [सं॰] कुनै कारणबाट शरीरमा कमी भएको पानी पूरा गर्न वैज्ञानिक प्रविधिबारा पानी प्रवेश गराउने क्रिया; पुनर्जलीय उपचार । जल संरक्षण— ना॰ [सं॰] त्यसै खेर गइरहेको पानीलाई उपयोगमा ल्याउने काम; विद्युत्उत्पादन, सिँचाइ आदिका निम्ति गरिने पानीको संरक्षण । जल संस्कार— ना॰ [सं॰] १. नुहाउने काम; नुहाइ; स्नान । २. मुर्दालाई पानीमा बगाई गरिने अन्तिम क्रिया वा संस्कार; शवको जलप्रवाह; जलसमाधि । जल सतह— ना॰ [सं॰ जल+अ॰ सतहे पानीको तह बराबर भएको ठाउँ; पानीको नापोले सतह छुने गरी ठीक पारिएको ठाउँ वा वस्तु । जल समाधि— ना॰ [सं॰] १. आ६नै इच्छाले पानीमा डुबेर मर्ने काम; पानीमा डुबेर गरिने प्राणत्याग । २. कुनै वस्तु पानीमा डुब्ने वा डुबाइने काम ।

जलसा— ना॰ [अ॰ जल्से १. गानबजान आदिको आयोजना गरेर मनाइने रमाइलो समारोह; जल्सा । २. सभा; समिति । ३. कुनै विशिष्ट अवसरको अधिवेशन ।

जलसिमाली— ना॰ [सं॰ जलशैवाले पानीमन्तिर ढुङ्गा आदिमा पलाउने हरियो झ्याउ; सिमाली ।

जलसेक— ना॰ [सं॰] १. पवित्र पार्ने वा शान्तिस्वस्ति गर्ने उद्देश्यले गरिने अभिषेक; जलसेचन । २. पानीबारा गरिने सिँचाइ; बोटबिरुवा आदिमा पानी छर्कने काम । जल सेना— ना॰ [सं॰] युद्धपोत, जहाज, डुङ्गा आदि यानमा बसेर समुद्रमा युद्ध गर्ने सेना; सामुद्रिक सेना; समुद्री फौज । — पति— ना॰ जलसेनाका सर्वोच्च अधिकृत; नौसेनाका प्रमुख । जल स्रोत— ना॰ [सं॰] कुनै पनि नदी, तलाउ आदिको मूलबाट बग्ने पानीको धारा; पानीको प्रवाह ।

जलहरी— ना॰ [सं॰ जलधरी] शिवलिङ्गमाथि पानीको धारा चुहाउने पिँधमा छिद्र भएको तामाको पात्र; जलधारा ।

जलहस्ती/जलहात्ती— ना॰ [सं॰ जलहस्ती] दक्षिण महासागरमा हुने कालो रबको हात्तीजस्तो प्राणी; पानीहात्ती ।

जलाइ— ना॰ [रू जल् (+आइ॰] १. जल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ जलाउ+आइ] ना॰ २. जलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] जलाइनु— क॰ क्रि॰ जलाउने काम गरिनु; सल्काइनु ।

जलाउनु— स॰ क्रि॰ १. नष्ट गर्ने उद्देश्यले कागतपत्र, कपडा आदि सल्काउनु; डढाउनु । २. खाक पार्नका निम्ति मुर्दा आदि पोल्नु । ३. दुःख लाग्ने कुरा वा व्यवहार गरेर अरूको मन दुखाउनु । ४. कुनै मङ्गलकार्यको प्रारम्भ गर्दा वा पूजाआजाका बेलामा दियो, बत्ती आदि बाल्नु वा सल्काउनु ।

जलाजु— वि॰ जुनसुकै कामकुरो गर्ने कि नगर्ने भन्ने आँट वा हिम्मत नभएको (व्यक्ति॰ ।

जलाञ्जलि— ना॰ [सं॰] १. देवतालाई चढाइने वा पितृहरूलाई अर्पिने जल; तर्पण । २. एक अँजुली जल; अँजुलीभर पानी ।

जलातङ्क— ना॰ [सं॰] बौलाहा कुकुर, स्याल आदिले टोक्ता हुने र पानी देख्नासाथ डरले आत्तिने, तर्सिने एक प्रकारको रोग ।

जलाताल— वि॰ [जल+ताल] सबैतिर पानी भरिएको; पानी जमेर ताल बनेको; जलाम्मे; जलमग्न; जलमय ।

जलाधार— ना॰ [सं॰] जलाशय; तलाउ ।

जलाधिप— ना॰ [सं॰] जलदेवता; वरुण ।

जलाम्मे— वि॰ [सं॰ जलमये सबैतिर पानीपानी भएको; जलाताल ।

जलारी— ना॰ [रू जलहरी] खोला वा तलाउ आदिमा जाल खेलेर वा बल्छी थापेर माछा मार्ने व्यक्ति; जलेरु ।

जलावतार— ना॰ [सं॰ जल+अवतार] पानीघाटमा जाने वा ओर्लने बाटो; जहाज, डुङ्गा आदि रोकिएर मानिस वा अन्य सामान ओर्लनेउत्रने ठाउँ ।

जलावर्त— ना॰ [सं॰] पानीमा पर्ने भुमरी; पानीको भुमरी ।

जलाशय— ना॰ [सं॰ जल+आशय] पानी रहने ठाउँ (पोखरी, तलाउ, इनार, कुवा आदि॰; पानीघाट ।

जलीय— वि॰ [सं॰] पानीबाट तयार भएको; जलसम्बन्धी; जलसँग सम्बन्ध भएको ।

जलुको— ना॰ [सं॰ जलाले सिम परेका ठाउँमा पलाउने, मस्यौरा आदि बनाउँदा नरम पार्न मसिना टुक्रा पारेर मिसाइने, सानो जातको खान हुने माने; पानीमाने ।

जलुवा— वि॰ [जल्+उवो जल्ने खालको; जल्ने ।

जलेखो— ना॰ [सं॰ ज्वाला+एखो] घरभित्रको धूवाँ बाहिर जाने ठाउँ; भौँप्वाल ।

जलेवा— ना॰ [सं॰ जलेभि] पानीमा बस्ने एक जातको कालो चरो ।

जलेश— ना॰ [सं॰ जल+ईश] जलका देवता; वरुण ।

जलेश्वर— ना॰ [सं॰] १. नेपालको मध्यमाञ्चल क्षेत्रअन्तर्गत जनकपुर अञ्चलमा पर्ने महोत्तरी जिल्लाको सदरमुकाम । २. सोही स्थानमा अवस्थित महादेवको मन्दिर । ३. समुद्र । ४. वरुण ।

जलोढ— वि॰ [जल+ओट] पाँगो मिसिएको । ना॰ त्यस्तो पानी । ~ पङ्खा— ना॰ पहाड वा पहराको फेदमा नदीले पाँगो माटो थुपारेर बनाएको पङ्खाका आकारको जमिन ।

जलोदर— ना॰ [सं॰] पेटमा पानी जम्नाले हुने रोग; जलग्रह ।

जलोद्भिद— ना॰ [सं॰] पानी जमेकै ठाउँमा वा पानी भइरहने ठाउँमा उम्रने बोटबिरुवा ।

जलोपचार— ना॰ [सं॰] हे॰ जलचिकित्सा ।

जलौका— ना॰ [सं॰] जुको ।

जलौदो— ना॰ [सं॰ जनित+औदो] भर्खर जन्मेको सालनालसहितको बाछो, पाडो आदि; पशुको नवजात शिशु ।

जलौरा— ना॰ [जल+औरो शरीरका रोमकूपमा उठ्ने र पानी जम्ने मसिना फोका; खटिरा ।

जल्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ जल्क+इ+नु] बिच्किनु; तर्छिनु । श्र जल्क्याइ— ना॰ जल्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जल्क्याइनु— क॰ क्रि॰ बिच्क्याइनु । जल्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ बिच्क्याउनु ।

जल्दाजल्दी— क्रि॰ वि॰ [अ॰ जल्द+जल्दी] जति सक्तो छिटो; हुन सक्दो चाँडो; तुरुन्तातुरुन्तै; शीघ्रातिशीघ्र ।

जल्दी— क्रि॰ वि॰ [अ॰] छिटो; तुरुन्तै; झट्ट; चाँडो; शीघ्र । — बाजी— ना॰ हतारपतार; हडबडी; शीघ्रता ।

जल्प— ना॰ [सं॰] १. फजुलको कुरा; बकवाद । २. तरङ्गी खालको भनाइ वा कथन । ३. तर्क । > जल्पक— वि॰ बोल्न निकै सिपालु; बोलैया; वाक्चतुर; गफी । जल्पन/जल्पना— ना॰ १. हुन नसक्ने वा बिनसित्तिका धेरै कुरा; बकवाद । २. भनाइ; कथन । जल्पित— वि॰ १. बोलेको; भनिएको; कथित । २. धाक छोडिएको; गफ हाँकिएको ।

जल्लाद— ना॰ [अ॰] १. फाँसीको सजाय पाएका व्यक्तिलाई फाँसीमा झुन्ड्याउने वा धारिलो हतियारले शिर काट्ने व्यक्ति । वि॰ २. साह्रै क्रूर तथा निर्दय (व्यक्ति॰ ।

जल्सा— ना॰ [अ॰ जल्से हे॰ जलसा ।

जवनिका— ना॰ [सं॰] १. पर्दा । २. नाटक आदिमा मञ्चमा लगाइने पर्दा । ३. पालका वरिपरि वा झ्यालढोका आदिमा लगाइने पर्दा; शायर ।

जवाँमर्द— वि॰ [फा॰] १. पूर्ण तन्नेरी; लाठे; पूरै हुर्किएको । ना॰ २. नवयुवक । > जवाँमर्दी— ना॰ १. जवाँमर्द हुनाको भाव वा अवस्था । २. वीरता; बहादुरी ।

जवा१— ना॰ [सं॰ जपो तारबाजाहरू बनाइने हस्तीहाड वा धातुबाट बनेको साधन ।

जवा२— ना॰ [सं॰ यवे १. जमिनसम्बन्धी पुरानो नापीअनुसार रोपनीको चौथाइ अंश; चार आना; एक मुरी माटो । २. घर बनाउने जग्गाको नापीअनुसार चौबीस अङ्गुल वा एक हातबराबरको नापो । वि॰ ३. त्यति परिमाणको (खेत जग्गा॰ ।

जवाइ— ना॰ [जानु+आइ] जाने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । जवा कस्तूरी— ना॰ [सं॰] कस्तूरीजस्तै सुगन्धित, एक प्रकारको झारको बुटी वा औषधी । जवा कुसुम— ना॰ हे॰ जपाकुसुम ।

जवाखार— ना॰ [सं॰ यव+क्षार] जौको खारबाट बनेको एक प्रकारको नुन; यवक्षार

जवान— वि॰ [फा॰] १. जुनसुकै प्राणीको तरुण अवस्था; युवक; पट्ठो; तरुनो; तन्नेरी । २. व्यक्ति; वटा; जना (एक जवान, दुई जवान, पाँच जवान इ॰) । ३. बहादुर; वीर । > जवानी— ना॰ जवान हुनाको भाव वा अवस्था; यौवन; तारुण्य; बैँस ।

जवाहिरात— ना॰ [अ॰] रत्न, मणिमाणिक्य आदि बहुमूल्य धातु; जुहारत ।

जस१— ना॰ [सं॰ यशे समाजमा कुनै राम्रो काम गरेबापत पाइने वा देशविदेशसम्म फैलने सुकीर्ति; भलो काम गरेबापतको प्रशंसा; स्याबासी; यश ।

जस२— सर्व॰ [प्रा॰ जस्स < सं॰ यस्ये विभक्ति लाग्दा हुने 'जो' शब्दको रूप (जसलाई, जसले, जसको, जसमा इ॰) । — कस— सर्व॰ 'जो' र 'को' सर्वनाममा विभक्ति प्रत्यय लाग्दा बन्ने तिर्यक् रूप । (उदा॰— जसकसको कुरा सुनेर रिसाउनु राम्रो होइन) । — कसै— सर्व॰ जोकोही; जसतस । — तस— जो, त्यो सर्वनाममा विभक्ति वा प्रत्यय लाग्दा सार्वनामिक तिर्यक् रूप

(उदा॰— जसतसलाई विश्वास गर्नु राम्रो होइन॰ ।

जसरी— क्रि॰ वि॰ [जसो+गरी] जसो गरेर; जुनकुनै तरिकाले; जस्ता प्रकारसँग । — तसरी— क्रि॰ वि॰ कुनै किसिमले; जेजसो गरेर भए पनि; जसोतसो गरी; येनकेन प्रकारेण; जेनतेन ।

जसिलो— वि॰ [जस+इलो] जस पाउने; जस मिल्ने; जस हुने; जसमिल्दो ।

जसु— ना॰ [सं॰ यशे 'पिनासको कथा'–मा वर्णित एक पात्र ।

जसे— ना॰ [जस+ए] १. नर्तकहरूसँग दाँजिएर ठट्यौलो पारामा दर्शकहरूलाई मुटु मिचीमिची हँसाउने पात्र; एक प्रकारको विदूषक; जोकर; ढँटवारे । वि॰ २. जस पाउने; स्याबासी पाउने; जसिलो ।

जसो— क्रि॰ वि॰ [जस्तो] जेजुन किसिमको; जस्तोतस्तो । —

तसो— क्रि॰ वि॰ कुनै न कुनै तरिकाले; येनकेन प्रकारेण; जसरी भए पनि ।

जस्केलो— ना॰ घरको मूल ढोकाबाहेकको कोल्टेपट्टिका गारामा राखिएको अर्को ढोका; पार्श्वबार; उपबार ।

जस्ता— ना॰ [सं॰ जसदे १. केही कालो वा नीलो खालको सेतो रब हुने खनिज धातु । २. जस्तापाता; कर्कटपाता । जस्ताको तस्तो— वि॰ [सं॰ यथातथो पहिलेकै जस्तो रूपरङ्ग वा आकारप्रकारको; जस्ताको तस्तै; यथावत्; उही नै; उस्तै । जस्ता पाता— ना॰ [जस्ता+पातो] खास गरी घर, टहरा आदि छाउने काममा प्रयोग गरिने, बीचबीचमा खोल्सीखोल्सी परेको जस्ताको पाता; कर्कटपाता; जस्ता ।

जस्तै— क्रि॰ वि॰ [जस्तो+ऐ] १. जस्तो नै, जस्तो भए पनि; जस्तोसुकै । २. दृष्टान्तका निम्ति; उदाहरणार्थ ।

जस्तो— वि॰ [सं॰ यथो १. जस्तो प्रकारको छ त्यस्तो; जुन किसिमको । क्रि॰ वि॰ २. जस्तै; उदाहरणार्थ । — तस्तो— वि॰ जिनतिन; सामान्य; मामुली । — सुकै— वि॰ १. जुनकुनै भए पनि हुने वा नहुने खालको; जुन किसिमकै; जस्तो नै । क्रि॰ वि॰ २. जस्तोसुकै; जस्तै भए पनि ।

जहडी— वि॰ [जहड+ई] १. गहिरो असर गर्ने; प्रभाव नपारी नछाड्ने; अचूक (औषधी॰ । वि॰ २. आ६नो व्यक्तित्वले नै प्रभाव पार्ने; हैकम भएको; रबाफिलो । ३. धेरैमध्ये मुख्य; प्रधान । ना॰ ४. कुनै विषय वा वस्तुको मुख्य कारण; मूलतत्त्व; मुख्य कुरो ।

जहत्स्वार्थ— वि॰ [सं॰] शब्द वा वाक्यको अभिधार्थलाई चट्ट छाडेर तात्पर्यलाई ग्रहण गर्ने लक्षणाका विभिन्न भेदमध्ये एक लक्षण ।

जहदजहल्लक्षणा— ना॰ [सं॰] शब्द वा वाक्यमा रहेको मूल अर्थलाई केही अंशमा त्याग गर्ने र केही अंशमा नयाँ अर्थमा ग्रहण गर्ने, लक्षणाका विभिन्न भेदमध्येको एक लक्षणा ।

जहर— ना॰ [फा॰ जह्रे हलाहल; विष । — बात— ना॰ शरीरमा रक्त विकृत भएपछि निस्किने विषाक्त खटिरो । — वात— ना॰ विकृत पानी जमेर अण्डवृद्धि हुने एक रोग; अण्डवृद्धिको रोग । श्र जहरिलो— वि॰ जहर भएको; विषतत्त्वसहितको; विषाक्त; विषालु ।

जहल्लक्षणा— ना॰ [सं॰] अभिधागत अर्थलाई त्यागेर अभिप्रेत वा लक्षित अर्थ बुझाउने लक्षणा; जहत्स्वार्थ ।

जहाँ— क्रि॰ वि॰ [सं॰ यत्रे १. जुन ठाउँमा; जुन स्थानमा । २. जुन बेला; जुन बखत; जब । ~ कहीँ— क्रि॰ वि॰ कहीँ न कहीँ; जहाँ भए पनि; सबै ठाउँमा; जहाँतहीँ; जताततै । — तहाँ— क्रि॰ वि॰ जुनसुकै ठाउँमा; जहाँ पायो त्यहीँ; मन लागेको ठाउँमा; जहाँकहीँ । — तहीँ— क्रि॰ वि॰ जताततै; जहाँतहाँ नै; जत्रतत्र; सर्वत्र । — सुकै— क्रि॰ वि॰ जुनसुकै ठाउँमा; जतासुकै; सर्वत्र; सबैतिर ।

जहाज— ना॰ [अ॰] ठूलठूला नदी, खाडी र समुद्रमा चल्ने, काठ, फलाम, सिल्भर आदि वस्तुबाट बनेको मानिसहरू आवतजावत गर्ने वा सामान ओसारपसार गर्ने साधन; जलयान; जलपोत । ~ डुब्नु— टु॰ १. जहानकेटाकेटीले ठूलो दुःख पाउने हुनु । २. सिरीखुरी स्वाहा हुनु । ~ रानी— ना॰ १. जलयान सञ्चालन तथा व्यवस्थापनसम्बन्धी विभाग वा कार्य । २. प्रमुख जहाज ।

जहाजी— वि॰ [जहाज+ई] जहाजसम्बन्धी; जहाजसँग सम्बन्धित; जहाजको । ~ केरा— ना॰ एक प्रकारको स्वादिलो केरा । ~

नरिवल— ना॰ ठूलो खालको नरिवल; नरिवलका विभिन्न जातमध्ये एक । ~ नहर— ना॰ जहाज चल्न सक्ने ठूलो नहर; नदी वा समुद्रबाट निकालिएको, जहाज चल्ने ठूलो कुलो । ~ सुपारी— ना॰ सिङ्गापुरमा हुने वा पाइने एक जातको सुपारी; ठूला जातको सुपारी ।

जहान— ना॰ [फा॰ जहाँ] १. एकै भान्सामा खाने व्यक्ति; एकाघरका मानिस । २. स्वास्नीका निमित्त लोग्ने वा लोग्नेका निमित्त स्वास्नी बुझाउने शब्द; सो अर्थमा स्वास्नी वा पत्नी; लोग्ने वा पति । — परिवार— ना॰ एकै परिवारका सानाठूला सबै मानिस; एकै परिवारका सदस्य । ~ बच्चा— ना॰ जहानपरिवार । >

जहानियाँ— वि॰ १. ठूलो जहान भएको; ठूलो परिवारको । २. एकै परिवारसँग सम्बन्धित; जहानले नै मिलीजुली सञ्चालित वा उपभोग गरिरहेको (जहानियाँ बन्दोबस्त, जहानियाँ शासन इ॰) ।

जहिले— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ जह < सं॰ यर्हि] जुन बेला; जतिखेर; जुन समयमा; जुन बखत । — सुकै— क्रि॰ वि॰ जुनसुकै समयमा; जहिले भए पनि; जुन बेला पनि ।

जाँगर— ना॰ [सं॰ जागरे कुनै पनि काम गर्न मनमा उत्पन्न भएको उत्साह; मिहिनेत गर्ने उत्साह वा स्फूर्ति; अल्छीपनाको अभाव । ~ मरुवा— वि॰ कुनै काम गर्ने वा मिहिनेत गर्ने जाँगर नभएको; अल्छी; आलसी; निरुद्योगी । > जाँगरिया— वि॰ काम वा मिहिनेत गर्ने जाँगर भएको; जाँगरिलो; मिहिनेती; परिश्रमी; उत्साही; उद्यमी । जाँगरिलो— वि॰ जाँगरिया ।

जाँगी— ना॰ [जग+ई] घरको सबभन्दा तल्लो तला; घरको सबभन्दा तल्लो भाग; भुइँतला ।

जाँघ— ना॰ [सं॰ जङ्घो १. घुँडादेखिमाथिको खुट्टाको अवयव; तिघ्रो; जङ्घा; उरु । २. सुरुवालका दुई खण्डलाई जोड्ने बीचको भाग । — वाल— वि॰ १. तिघ्रे; घुसतिघ्रे; मोटो । २. जाँघ भएको । ३. ठूलो जाँघ भएको (जस्तो— जाँघवाल सुरुवाल॰ । श्र जाँघिया/जाँघे— ना॰ १. कम्मरदेखि घुँडासम्म मात्र पुग्ने एक किसिमको सुरुवाल; कट्टु । वि॰ २. ठूला जाँघ हुने; भुसतिघ्रे; जाँघवाल ।

जाँच्–नु— स॰ क्रि॰ [जाँच+नु] १. हेरेर वा विचार गरेर ठीकबेठीक, असल कमसल, योग्यअयोग्य छुट्ट्याउनु; परीक्षण गर्नु; पारख गर्नु । २. जाँच लिनु ।

जाँच— ना॰ [सं॰ याचनो १. ठीकबेठीक, योग्यअयोग्य, साँचोझूटो केकस्तो छ भनी छानबिन गर्ने काम; पारख; छानबिन; छ्यानविचार । २. विद्यार्थीले पाठ्यक्रम पूरा गरेपछि कक्षा वा तहमा उत्तीर्ण हुनको लागि लिखित वा मौखिक उत्तर दिने कार्य; परीक्षा । ३. त्यस्तो परीक्षा लिने कार्य । ~ आयोग/कमिसन— ना॰ १. कुनै विशेष वा असामान्य घटनालाई लिएर सत्य हेतु पत्ता लगाउनका लागि एक वा धेर व्यक्तिको छानबिन समिति । २. त्यसरी छानबिन गरेर निर्णय दिने वा प्रतिवेदन प्रस्तुत गर्ने समिति । > जाँचकी— ना॰ १. जाँच्ने व्यक्ति; परीक्षक । २. निरीक्षक । वि॰ ३. पारखी; जाँच लिने । ~ पडताल— ना॰ १. जाँचको परिचालन; जाँच्ने कामको सञ्चालन; जाँचबुझ; खोजतलास । २. अनुसन्धान; खोजी; धुइँपत्ताल ।

जाँचबुझ— ना॰ [जाँच+बुझ] कुनै कुरो केकस्तो छ भनी जाँच्ने वा बुझ्ने काम; कुनै कुरो पत्ता लगाउन गरिने खोजी; खोजीनिती; जाँचपडताल । ~ आयोग— ना॰ जाँचआयोग । ~ केन्द्र— ना॰ देशभित्रका सरकारी अड्डाखानामा केकस्तो तरिकाले कामकाज भएको छ भनी जाँचबुझ गर्न र कुनै कार्यालयले गरेको कामकुराका सम्बन्धमा उजुर पर्न आएमा हेरविचार गर्न, साथै देशका महत्त्वपूर्ण पक्षको लेखाजोखा गर्न खडा गरिएको एक अड्डा । ~ समिति— ना॰ पञ्चायती व्यवस्थामा कार्यपालिकाले गरेका कार्यहरू ठीकबेठीक केकस्ता छन् भन्ने पत्ता लगाउन बनेको पञ्चहरूको समिति ।

जाँचि–नु— क॰ क्रि॰ [जाँच्+इ+नु] १. जाँच गरिनु; परीक्षा लिइनु । २. जाँचको पात्र होइनु ।

जाँठा/जाँठो— ना॰ [सं॰ जटो १. जाँठो । २. पुरुषका निम्ति एक अश्लील गाली । ३. लिङ्गको वरिपरि उम्रने रौँ; झाँट; शष्प । ~ जाँठी— ना॰ १. आइमाई र पुरुषको समुदाय (अश्लील अर्थमा) । २. मोरामोरी । > जाँठी— ना॰ आइमाईलाई गाली गर्दा प्रयोग गरिने अश्लील शब्द ।

जाँड— ना॰ १. उसिनेको अन्न कुहाएर मर्चा मिलाई झिकेको नसा लाग्ने रस; अन्न कुहाएर बनाइएको घरेलु मद्यविशेष; छाब; निगार । २. राम्ररी शोधन नगरिएको नेपाली शैलीको बियर । ~ पानी— ना॰ पिउँदा मात लाग्ने जाँड आदि नशालु पदार्थ; जाँडरक्सी ।

जाँत— ना॰ [सं॰ यात्रो १. आ६नो गाउँकी मुख्य देवीको प्रत्येक वर्ष गरिने शोभायात्रा । २. देवयात्रा; जात्रा । ३. रमाइलो दृश्यादिको ताँती हिँडाउने कार्य; झाँकी ।

जाँते— वि॰ [जाँतो+ए] १. जाँतोजस्तो चाक्लो; बाटुलो आकारको । २. जाँतो घुमेजस्तो घुम्ने (पिब आदि) । ~ किरो— ना॰ जाँतोजस्तो कीरो; चिप्लेकीरो । ~ तरुल— ना॰ जमिनभित्र फल्ने जाँतोका आकारको तरुल; तरुलको एक प्रकार । ~ थुन— ना॰ नझोल्लिई छातीमै अरट्ठ पर्ने ठूलो, गोलो र साह्रो थुन । ~ दाँत— ना॰ ठूलो र चेप्टो बङ्गारो; जाँते बङ्गारो । ~ पिब— ना॰ दुई वा दुईभन्दा बढी मानिस अनुपात मिलाई एकै चोटि बसी जाँतोझैँ घुमाएर खेलिने पिब । ~ पिलो— ना॰ जाँतोजस्तो आकारको चाक्लो र बाटुलो पिलो । ~ फर्सी— ना॰ जाँतोजस्तो बाटुलो, थ्याप्चो एवम् ठूलो जातको फर्सी । ~ बङ्गारो— ना॰ जाँते दाँत ।

जाँतो— ना॰ [सं॰ यन्त्रे ढुङ्गा कोत्रेर दाँत निकालेको एक फग्लेँटो (पोथी फग्लेँटो॰ तल राखी त्यसको बीचमा माने जडी त्यसै गरी कोत्रेर दाँत निकालिएको अर्को फग्लेँटो (भाले फग्लेँटो॰ को बीच प्वालमा तल्लो फग्लेँटोको माने घुसारी दुवै फग्लेँटालाई खप्टाई मानेको प्वालबाट अन्नको घान छिराई माथिल्लो फग्लेँटोको एका छेउको डोबमा जडिएको हातो पक्री सो फग्लेँटोलाई घुमाई दुई फग्लेँटाका सङ्घर्षबाट अन्न पिँध्ने एक ढुङ्गे यन्त्र ।

जा–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ यान > प्रा॰ जाणे १. कुनै चौपाया, दोपाया, पङ्खी आदि पुरानो ठाउँबाट नयाँ ठाउँमा पुग्नु वा पुग्नका लागि हिँड्नु । २. हिँडेर, उडेर वा गुडेर व्यक्ति, वस्तु वा ठाउँलाई छोडी अन्तै कतै पुग्नु वा पुग्नका लागि अघि बढ्नु । ३. हावा, सास आदि खुस्कनु; उम्कनु । ४. छुट्टिनु; बाहिरिनु । ५. मर्नु । > जाइ— ना॰ जाने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । > जाइनु— अ॰ क्रि॰ जाने होइनु; गइनु ।

जाइपत्री— ना॰ [सं॰ जाती+पत्री] जाइफलका फूलको वा मुनाको सुकुटी; जाइपत्री ।

जाइफल— ना॰ [सं॰ जाती+फल] जाइमसलाको फल ।

जाई— ना॰ [सं॰ जाती] १. नजानिँदो सेतो र पहेँलो रबको लहरा हुने बोटमा फुल्ने फूल । २. जाइफल वा जाइपत्रीको बोट ।

जाउली— ना॰हे॰ जाउलो ।

जाउले— वि॰ [जाउलो+ए] जाउलोसम्बन्धी; जाउलोजस्तो; जाउलाको । ~ गँगटो— ना॰ धेरै मासु हुने एक जातको असल गँगटो; भित्र गुदी धेरै हुने गँगटो ।

जाउलो— ना॰ [सं॰ यवागू+लो] चामलमा नुन मिसाई धेरै पानी हालेर पकाएको गिलो भात; जाउली ।

जाओ— ना॰ [सं॰ यवे लेकमा हुने एक जातको जौ; विशेष प्रकारको जौ; जई ।

जाक्–नु— स॰ क्रि॰ १. बलैले हाल्नु; जबरजस्ती हाल्नु; कोच्नु; खाँद्नु । २. कैद गर्नु; थुन्नु । ३. ठेलमठेल गरी खानु; कोचर्नु ।

जाकड/जाकडी— ना॰ [अ॰ जखीरे १. कसैलाई राख्न दिएका धनमाल; नासो । २. खर्च नगरी राखेको धनमाल; रोकड । ३. सापटी वा ऋण लिँदा लिनेले दिनेकहाँ राखेको धितो; धरौटी । वि॰ ४. त्यसरी नासो, रोकड वा धितोको रूपमा राखिएको ।

जाकिनु— क॰ क्रि॰ [जाक्+इ+नु] १. साङ्ग्रो ठाउँमा कोचिनु; खाँदिनु । २. खोरमा हुलिनु वा थुनिनु । ३. जेल आदिमा पर्नु; कैद हुनु वा थुनिनु । ४. घ्याँकिनु वा ब्याकिनु । अ॰ क्रि॰ ५. फस्नु ।

जाख्–नु— स॰ क्रि॰ खच्चड, भेडा आदिका पिठिउँमा राखी मालसामान ओसारपसार गर्नु; मालसामान ढुवानी गर्नु; जाग्नु ।

जाख्ना— ना॰ मालसामान ओसारपसार गर्ने भेडा वा च्याङ्ग्राको बथान; जाग्ना ।

जाग्–नु— अ॰ क्रि॰ [जागा+नु] १. ब्यूँझनु; निद्रा खुल्नु । २. आ६नो अवस्थाप्रति सचेत हुनु; जागरूक बन्नु । ३. बौरनु; बिउँतनु; होसमा आउनु । ४. तन्त्रमन्त्रमा विश्वास राख्नेहरूका अनुसार भूत, प्रेत, मसान आदि प्रत्यक्ष वा सक्रिय हुनु । ५. झोक्किनु; जङ्गिनु; रन्किनु; जोसिनु । ६. पलाउनु । स॰ क्रि॰ ७. खसी, चौँरी आदिको पिठिउँमा सामान लदाएर ओसार्नु; जाख्नु ।

जागरण— ना॰ [सं॰] १. मानिसमा हुनुपर्ने आ६नो कर्तव्य तथा अधिकारको बोध; उद्बोधन; जागृति; सचेतता । २. भजन– कीर्तन गरेर रातभर जागा रहने काम; जाग्राम; जागरान; जागराम । — शील— वि॰ सजग वा सचेत हुने स्वभावको; जाग्दै गरेको; बिउँझन थालेको ।

जागरान/जागराम— ना॰ [रू जाग्रामे हे॰ जाग्राम; जागरण ।

जागरूक— वि॰ [सं॰] १. उद्बुद्ध; जाग्रत; सचेत । २. जागा रहेको; ब्यूँझेको । ३. होसियार; सतर्क । — ता— ना॰ जागा हुने क्रिया वा भाव; उद्बुद्धता; सचेतता ।

जागा— वि॰ [जाग्+ओ १. जागेको; ब्यूँझेको; निद्रा खुलेको । २. जागरूक; सतर्क । ~ हुनु— टु॰ १. निद्राबाट उठ्नु; बिउँझनु (विशेष आदर जनाउँदा) । २. रिसले चूर हुनु; चपर्चण्ड हुनु ।

जागिनु— अ॰ क्रि॰ [जाग्+इ+नु] जागिएको हुनु ।

जागित्र— ना॰ [सं॰ जाग्रत्] लौकिक विश्वासअनुसार वायुका रूपमा अदृश्य अवस्थामा हिँड्ने मृतात्मा; प्रेत; पिशाच; जागिर्त ।

जागिर— ना॰ [फा॰ जागीरे १. सरकारी वा गैरसरकारी सङ्घ, संस्था, कार्यालयमा काम गर्ने पेसा; नोकरी; सेवा । २. त्यसरी काम गरेबापत निश्चित अवधिमा पाउने गरी तोकिएको रकम; तलब; तनखा; वेतन । ३. मुगलकालीन भारतमा बादशाहका तर्फबाट भारदारलाई दिइने उच्च पद वा उक्त पदको आधारमा दिइने भूभाग । — दार— ना॰ १. जागिर वा सेवामा रहेको व्यक्ति; कर्मचारी; जागिरे । २. मुगलकालीन जागिर प्राप्त गर्ने उच्च पदाधिकारी । वि॰ ३. जागिरवाल । > जागिरवाल/जागिरे— वि॰ १. कुनै सेवामा रहेको । ना॰ २. कर्मचारी ।

जागिर्त— ना॰हे॰ जागित्र ।

जागृत— वि॰ [सं॰ जाग्रत्] १. जागेको; बिउँझिएको । २. होसमा आएको; बौरिएको; बिउँतिएको । ३. सचेत; होसियार; जागरूक; प्रबुद्ध । ~ ज्वालामुखी— ना॰ लाभाहरू छुटिरहेको ज्वालामुखी; चालू रहेको ज्वालामुखी; जिउँदो ज्वालामुखी ।

जागृति— ना॰ [सं॰ जागर्ति] जागरण; जागा ।

जागो— वि॰ [जागा+ओ] हे॰ जागा ।

जाग्ना— ना॰ [सं॰ यक्षणे १. हिमालवासीहरूले मालसामान लादेर ओसारपसार गर्ने भेडा, च्याङ्ग्रा आदिको बथान । २. त्यसरी मालसामान ढुवानी गर्ने काम ।

जाग्रत्— वि॰ [सं॰] सजग; सचेत; जागेको; ब्यूँतेको; उद्बुद्ध । ~

स्वप्न— ना॰ जाग्रत् अवस्थामा गरिएको स्वप्निल कल्पना; जाग्दाजाग्दै गरिएको स्वप्नजस्तो कल्पना; दिवास्वप्न ।

जाग्राम— ना॰ [सं॰ जागरणे भजनकीर्तन गरेर रातभर जागा रहने काम; जागराम; जागरान; जागरण ।

जाब— ना॰ हे॰ जाँघ । > जाबे— ना॰ कट्टु; जाँघे ।

जाङ्गल— वि॰ [सं॰] जङ्गलमा हुने; जङ्गलसम्बन्धी । >

जाङ्गलिक/जाङ्गली— ना॰ जिउँदै सर्प समाती त्यसलाई नचाई, खेलाई जीविका गर्ने व्यक्ति; सपेरो; विषवैद्य ।

जाजर— ना॰ सिञ्जाली साम्राज्यका संस्थापक नागराजका निकै पुस्ताअघिका पूर्वज; जाजरकोट नामका धेरै स्थलहरूका संस्थापक । — कोट— ना॰ भेरी अञ्चलमा पर्ने एक जिल्ला; राजा पृथ्वीमल्लले जक्तिसिंहलाई महामण्डलका रूपमा दिएको आधारमा वैकल्पिक रूपमा जक्तिपुरका नामले समेत इतिहासमा प्रसिद्ध एक स्थल ।

जाजुल्ले— वि॰ [सं॰ जाज्वल्ये १. जल्दोबल्दो । २. मापाको ।

जाज्वल्य— वि॰ [सं॰] ज्यादै चम्किलो; खूब उज्यालो; प्रकाशमान; दीप्तिमान; भास्वर; तेजस्वी; जल्दोबल्दो; प्रभावशाली । — मान— वि॰ हे॰ जाज्वल्य ।

जाठराग्नि— ना॰ [सं॰] पेटमा रहेको पाचनशील ताप; खाएको पचाउने ताप; जठराग्नि ।

जाड— ना॰ [सं॰ जटके १. आइमाईले झैँ लोग्ने मानिसले पनि लामा कपाल पाल्ने हुँदा प्राचीन कालमा नेपालीहरूले भोटेलीहरूलाई दिएको नाम । २. इतिहासप्रसिद्ध दीर्घवेणु जाति । ~ प्रदेश— ना॰ जडान ।

जाडे— वि॰ [जाडो+ए] जाडोमा हुने; जाडोसँग सम्बन्धित । ~

मार्सी— ना॰ जाडो लागेपछि मात्र पाक्ने रातो किसिमको मार्सी धान ।

जाडो— ना॰ [सं॰ जाड्य] १. चिसोको अनुभव; ठन्डीको अनुभव । २. चिसोपन; ठन्डी । ३. ठन्डा मौसम; शीतकाल । ~ काट्नु— टु॰ हिउँद महिना बिताउनु ।

जाड्य— ना॰ [सं॰] १. जड अवस्था; जडता; मूर्खता । २. जाडोपन; जाडो; ठिही; ठिहिरो ।

जात— वि॰ [सं॰] १. जन्मेको; पैदा भएको; उत्पन्न (समासमा मात्र सीमित जस्तै— जातकर्म, स्नेहजात, प्रेमजात, सहजात इ॰) । ना॰ २. वंशपरम्परा, धर्म, गुण, आकृति, वासस्थान आदिका आधारमा विभाजित मनुष्यको जाति वा वर्ग । ३. खाल; किसिम; प्रकार । ४. जङ्गलमा उम्रने रूखहरूमध्ये सरकारले आ६नो नियन्त्रणमा राखेका रूखको केही प्रकार; राम्रो जातको काठ ।

जातक— ना॰ [सं॰] १. भर्खर जन्मेको बालक; नवजात शिशु । २. हिन्दूहरूका सोह्र संस्कारमध्ये नवजात बालकको संस्कार; जातकर्म । ३. नवजात शिशुको शुभाशुभ फल बताउने, फलित ज्योतिषको एक अङ्ग । ४. बुद्धका पूर्वजन्मका कथाहरू लेखिएको ग्रन्थ । — माला— ना॰ बुद्धसम्बन्धी जातकहरूको समुदाय । ~ सम्बन्धी— वि॰ जन्मिएको बालकसँग सम्बन्धित; जन्मविषयक कर्मसँग सम्बन्धित ।

जातकर्म— ना॰ [सं॰] बालक जन्मँदा गरिने संस्कार; हिन्दूहरूका सोह्र संस्कारमध्ये एक; जातक ।

जातदन्त— वि॰ [सं॰] दाँत उम्रेको; दाँत निस्किसकेको (बालक॰; दँतिया ।

जातपक्ष— वि॰ [सं॰] प्वाँख उम्रेको; प्वाँख पलाइसकेको; पखेटाका रौँ उम्रिसकेको । जात पतित— वि॰ [सं॰ जातिपतिते आ६नो जातबाट पतित भएको; जातबाट खसेको; जातिच्युत । जात भात— ना॰ [जात+भात] रूढि वा परम्परागत जात र जातअनुसार चल्ने वा नचल्ने भातभान्सा । (उदा॰— राणाकालमा कुनै तागाधारीले मतवालीको हातको भात खायो भने वा पानी नचल्ने जातकी स्वास्नी ल्यायो भने उसमाथि जातभातको मुद्दा चल्न सक्थ्यो॰ ।

जातमारा— वि॰ [जात+मारो १. जात मार्ने; बलैले अरूको जात लिने । २. कुनै स्त्रीलाई जबरजस्ती करणी गरेर जात लिइदिने । जात हटक— ना॰ [जात+हटक] १. रूढिगत चलनअनुसार जातका नियम नमान्नेलाई भातभान्सा, बिहेबटुलो आदिबाट गरिने बहिष्कार । वि॰ २. त्यसरी बहिष्कार गरिएको ।

जाति१— अव्य॰ [सं॰] खास थोक, व्यक्ति वा पदार्थको बोध हुने एक प्रत्ययधर्मी शब्द; चाहिँ; थोक (केजाति, कोजाति आदि॰ ।

जाति२— ना॰ [सं॰] १. राष्ट्रियता र भौगोलिक सीमाका आधारमा छुट्टिने मनुष्यका जातिको विभाग । २. हिन्दू समाजमा वंशपरम्परा, संस्कार, धर्म, कर्म आदिका आधारमा छुट्टिने बाहुन, छेत्री आदि जात । ३. शारीरिक बनावट, आकारप्रकार, गुण, स्वभाव आदिका आधारमा छुट्टिने वा चिनिने स्थावर, जङ्गम आदिको विभाग । ४. आर्या, गीति आदि मात्रिक छन्द । ~ च्युत— वि॰ जातिबाट पतित भएको; जातिबाट खसेको । — त्व— ना॰ जातिको भाव, गुण वा विशेषता; जातिलाई छुट्ट्याउने कुरो । ~ धर्म— ना॰ १. कुनै जातिमा रहने विशेष गुण, स्वभाव वा धर्म; जातिविशेषको विशेषता । २. जातिले पालन गर्नुपर्ने धर्म वा नियम । — नाम— ना॰ एउटालाई चिनेपछि त्यसको गठन, आकारप्रकार आदिबाट त्यस जातका अरूलाई पनि चिनिने खालको वस्तुको नाउँ; जातिवाचक नाम (घोडा, मान्छे, रूख, कीरो इ॰) । ~ पाँती/पाती— ना॰ हिन्दू समाजमा वंशपरम्परा, संस्कार, धर्म, कर्म आदिका आधारमा छुट्टिने बाहुन, छेत्री आदि जातिको विभाग; जातीय विभाग; जातिभित्रका उपविभाजन वा पङ्क्ति । ~ भेद— ना॰ जातीयताको आधारमा गरिने भेदभाव; भिन्नभिन्न जातिहरूमा एक जातिले अर्को जातिलाई होच्याउने प्रवृत्ति; सङ्कीर्ण जातीयता; जातिवाद । ~ भ्रंश— ना॰ जातिबाट पतन हुने स्थिति; जातिच्युति । ~ भ्रष्ट— वि॰ जातिबाट पतित; जातिबाट खसेको; जातिच्युत । ~ वाचक— वि॰ १. सामान्य रूपमा सबै किसिमका वस्तुको नाम चिनाउने; सबै किसिमका वस्तुको जातिलाई बुझाउने; जातिबोधक । ना॰ २. व्याकरणमा नामका पाँच भेद मानिँदा हुने एक भेद । — वाद— ना॰ १. कुनै जातिले आफूलाई अरू जातिभन्दा श्रेष्ठ सम्झने मत; जातीय श्रेष्ठताको सिद्धान्त । २. आ६नो जातिका व्यक्तिलाई नोकरी आदिमा प्राथमिकता वा विशेष सुविधा दिने प्रवृत्ति । ३. सङ्कीर्ण जातीयता; सम्प्रदायवाद । ~ विबेष— ना॰ १. जातिगत आधारमा गरिने शत्रुता । २. सजातीय बन्धुहरूसँगको वैरभाव । ~ वैर— ना॰ भिन्नभिन्न जातका जीवहरूमा एक जातका जीवको अर्को जातका जीवसँग हुने प्राकृतिक वा वंशगत शत्रुता अथवा सहप्रजनन आदि गुणको अभाव । ~ व्यवसाय— ना॰ कुनै जातका मानिसले विशेष रूपमा गर्ने गरेको धन्दा; जातिविशेषको पेसा; जातिअनुसारको इलम । ~ सङ्कर— ना॰ भिन्नभिन्न जातका स्त्रीपुरुषको सम्पर्कबाट जन्मिएको सन्तान; वर्णसङ्कर । — स्मर— वि॰ आ६ना पूर्वजन्मका कुरा सम्झन सक्ने । ~ स्वभाव— ना॰ जातिगत स्वभाव; जातिबाट आउने स्वभाव; जातीय स्वभाव; जातीय गुण । ~ हत्या— ना॰ जाति नै नाश हुने काम; जातिलाई नै मास्ने क्रिया; जातिवध । —

हीन— वि॰ १. मानवकल्पित कुनै जाति नअँगालेको; कुनै जातिविशेषसँग सम्बद्ध नभएको । २. कुनै देशको पनि नागरिकता नलिएको । ३. जातिसम्बन्धी सामान्य मान्यताभन्दा माथि उठेको । ४. जातिबाट पतित; जातिबाट खसेको । ५. नीच जातिको; तुच्छ जातिको ।

जाती१— वि॰ [सं॰ जातीय/जात्ये अरूलाई हित गर्ने; असल स्वभावको; असल; राम्रो; भलो; बेस ।

जाती२— ना॰ [सं॰] १. पहेँलो जाईको फूल वा त्यसैको बोट । २. चमेलीका जातको फूल वा बोट । ३. जाइफल ।

जाती३— वि॰ [जा+ती] १. आरम्भबिन्दुबाट रवाना भएर हिँडेको; उतातिर गएको (जाती रेल, जाती गाडी आदि) । २. कतै जाँदाको (खर्च आदि॰ । विप॰ आती । ~ आती— वि॰ १. जाँदा र आउँदाको (खर्च, भाडा इ॰) । २. जाने र फर्केर आउने; जाँदो र फर्केर आउँदो; अप–डाउन (रेल गाडी, जहाज इ॰) ।

जातीफल— ना॰ [सं॰] हे॰ जाइफल ।

जातीय— वि॰ [सं॰] १. जातको; आ६नै जातको ; जातिसम्बन्धी । २. कुलीन । ३. साम्प्रदायिक । — ता— ना॰ १. जातीय गुण वा विशेषता । २. जातिप्रतिको आत्मीयता । ३. साम्प्रदायिकता ।

जात्य— वि॰ [सं॰] १. उच्च कुलमा जन्मेको; कुलीन; अभिजात । २. श्रेष्ठ; उच्च ।

जात्यन्ध— वि॰ [सं॰] १. चर्को जातीयभावनाले गर्दा विवेकहीन बनेको; आ६नो जातिको अन्धसमर्थक; साम्प्रदायिक । २. जन्मदेखि नै अन्धो; जन्मजात अन्धो; जन्मान्ध ।

जात्रा— ना॰ [सं॰ यात्रो १. देवदेवीका स्थानमा निश्चित दिनमा पूजाआजासहित मनाइने विशेष प्रकारको उत्सव; यात्रा । २. दुःख; हन्डर; दुर्दशा । ३. बेइज्जती । — मात्रा— ना॰ सानाठूला जात्रा र मेला । > जात्रु/जात्रे— ना॰ १. जात्रामा सम्मिलित व्यक्ति वा व्यक्तिसमूह । वि॰ २. दुःख वा हन्डरमा परेको । ३. बेइज्जत भएको । ४. निर्लज्ज; गाईजात्रे ।

जादु— ना॰ [फा॰ जादू] १. सामान्यतया असम्भव र आश्चर्यजनक कुरालाई हातको सीप वा अन्य कुनै गुप्त तरिकाले सम्भवजस्तो बनाई देखाउने काम; इन्द्रजाल; चटक । २. टुना; टुनामुना; मोहनी । ~ कर्म— ना॰ जादुगरी; जादुविद्या ।

जादुगर— ना॰ [फा॰ जादूगरे जादु गर्ने व्यक्ति; चटक देखाउने व्यक्ति; चटकी । स्त्री॰ जादुगर्नी । ~ विद्या— ना॰ जादुगरको विद्या; जादुगरी । > जादुगरी— ना॰ १. जादुको काम; जादु गर्ने विद्या; जादुविद्या; जादुकर्म । २. जादुगरको स्वभाव, काम वा पेसा ।

जाद्रो— वि॰ [अ॰ जिआदे १. भनेको नमान्ने; जति गाली गरे वा पिटे पनि तह नलाग्ने; ज्याद्रो । २. कडा स्वभावको; कठोर; कडा । ३. छिनाल्न वा फोर्न सजिलो नभएको; साह्रो; बलियो ।

जान्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ जाण < सं॰ ज्ञा+नु] १. थाहा पाउनु; ज्ञान प्राप्त गर्नु; बुझ्नु; चाल पाउनु । २. चिन्नु; परिचय प्राप्त गर्नु । ३. चेत्नु; अनुभव गर्नु ।

जानकार— वि॰ [सं॰ ज्ञानकारे १. जानेसुनेको; जानिफकार; जान्ने; बुझेको; बुझकी । २. सिपालु; विबान् । > जानकारी— ना॰ थाहा वा ज्ञान हुनाको स्थिति; ज्ञानलाभ; ज्ञानार्जन । २. ज्ञान; थाहा ।

जानकी— ना॰ [सं॰] रामायण महाकाव्यका अनुसार जनककी छोरी; रामकी पत्नी; सीता । ~ नवमी— ना॰ वैशाख शुक्ल नवमीका दिन जानकीको जन्मोत्सवका रूपमा जनकपुर धाममा मनाइने एक पर्व वा उत्सव । ~ मन्दिर— ना॰ नेपालको जनकपुर अञ्चलको सदरमुकाम तथा सीताजीको जन्मस्थल जनकपुरमा रहेको सीताजीको प्रसिद्ध मन्दिर । जान पत्यार— ना॰ [जान+पत्यार] राम्रो चिनाजानी र भरविश्वास; राम्रो जानपहिचानले गर्दा पैदा भएको विश्वास ।

जानपद— ना॰ [सं॰] १. जनपदका बासिन्दा । २. गाउँ, जिल्ला वा अञ्चलका बासिन्दा । ३. मानवसमाजले बसोबास गरेको ठाउँ । वि॰ ४. जनपदसम्बन्धी । ~ दीर्घ सेवा पट्ट— ना॰ अविच्छिन्न तीस वर्ष सेवा गर्ने कर्मचारीलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले १९(४ सालमा स्थापित एक पदक । — सेवापदक— ना॰ निरन्तर पन्ध्र वर्ष सेवा गर्ने कर्मचारीलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले २०२३ मा स्थापित एक पदक । जान पहिचान/जान पहिचानी— ना॰ [सं॰ ज्ञानप्राभिज्ञान+(ई॰] चिनाजानी; चिनजान; परिचय । जान बुझ— ना॰ [जान+बुझ] १. जान्ने र बुझ्ने कार्य; जाँचबुझ । वि॰ २. जानेको र बुझेको; अनुभवी; जानिफकार । क्रि॰ वि॰ ३. जानाजानी; जानीजानीकन ।

जानाजान— क्रि॰ वि॰ [जान्+आ+जान्] १. जान्दाजान्दै; जानाजानी; जानीबुझी; जानबुझ । २. हाकाहाकी; थाहा दिएरै । ना॰ ३. परस्परको परिचय वा ज्ञानलाभ । ४. लगातार जान्ने वा चिन्ने कार्य । > जानाजानी— क्रि॰ वि॰ जान्दाजान्दै; थाहा पाउँदापाउँदै; हाकाहाकी ।

जानिफकार— वि॰ [अ॰ जानिब+कार] १. मान्यवर; ज्ञानवृद्ध । २. जान्ने–बुझ्ने; जानकार । > जानिफकारी— ना॰ जानिफकार हुनाको गुण वा विशेषता; जानिफकारको गुण, विशेषता वा क्षमता ।

जानु— ना॰ [सं॰] शरीरमा तिघ्रा र पिँडौलाका बीच हाडको पाङ्ग्रे जोर्नी भएको ठाउँ; घुँडो ।

जान्ने— वि॰/ना॰ [जान्+ने] १. जानेको; सिपालु; पोख्त; प्रवीण । २. गुणी; ज्ञानी । ३. झारफुके काम गर्ने (धामी, झाँक्री आदि॰ । ~ कथा— ना॰ भन्नेले सुन्नेलाई प्रश्नका रूपमा सोध्ने र सुन्नेले जाने जवाफ दिने, नजाने कुनै गाउँ दिएर भन्नेसँग नै कथाको आशय सोध्ने, विशेषतः गाउँले समाजमा प्रचलित कथा; गाउँखाने कथा । ~ सुन्ने— वि॰ धेरै कुरा जाने–बुझेको; जानेसुनेको; अनुभवी; सिपालु; जानिफकार ।

जाप— ना॰ [सं॰ जपे हे॰ जप । > जापक— ना॰ ठूलाठूला यज्ञमण्डपमा वा कुनै कर्मविशेषमा विघ्नशान्तिका निम्ति कुनै देवीदेवताको मन्त्र जप्ने व्यक्ति; ऋत्विक् ।

जापान— ना॰ [अङ्॰ जापाने एसियाको सुदूर पूर्वमा रहेको एउटा प्रसिद्ध देश ।

जापानी— वि॰ [जापान+ई] १. जापानसम्बन्धी; जापानको । ना॰ २. जापानको भाषा; जापानका बासिन्दा वा नागरिक । ~ बाजा— ना॰ टाइपराइटरका जस्ता तेइसवटा पर्दा हुने, चारदेखि दसवटासम्म तार हुने र जवाले बजाइने एक थरी बाजा; टेसोकोटो ।

जाफत— ना॰ [अ॰ जियाफते साथीभाइहरू मिलेर गरिने ठूलो भोज; रमाइलो भोज; प्रीतिभोज ।

जाबा— ना॰ [सं॰ यवे इन्डोनेसियाको एक प्रान्त । ~ मानव— ना॰ एसिया, युरोप र अफ्रिकामा पाइएको अति प्राचीन मानव (होमो एरेक्टस॰ मध्ये जाबामा फेला परेको मानव; त्यसैको अश्मीभूत अवशेष ।

जाबी१— ना॰ [सं॰ याप्य (डोली॰+ई] काखीमनि लर्किने गरी कुममा भिरिने जालीदार झोली; चरा आदि राख्ने जालीदार थैलो ।

जाबी२— वि॰ [जाबो+ई] धेरै महत्त्व नभएकी; कम महत्त्वकी; सानी; साधारण; तुच्छ (स्त्री॰ ।

जाबे— वि॰ १. जाबीजस्तो । ना॰ २. जाबे खटिरो । ~ खटिरो— ना॰ जाबीझैँ भई शरीरभरि आउने र चिलाउने एक किसिमको खटिरो; सिकसिको आदिले र खाद्य औषधीको अफापले गर्दा जीउभरि अथवा जीउको कुनै भागमा बरर्र उछ्रिएर आउने चर्मविकार । ~ च्याउ— ना॰ जमिनमा उम्रने, खैरो रबको, जाबीझैँ बुट्टा परेको; घोप्ट्याइएको सोलीका आकारको गनाउने, खान नहुने र खाएमा जाबे खटिरोझैँ उछ्रने एक जातको च्याउ । ~

भूत— ना॰ जाबी भिरेर हिँड्छ भन्ने विश्वास गरिएको एक भूत; जाबे रोग ल्याउने कारण मानिएको सोही भूत ।

जाबो— ना॰ १. काखीको भुत्ला; खकुन्डीको भुत्ला । वि॰ २. तुच्छ; साधारण; कम महत्त्वको ।

जाब्ता— ना॰ [अ॰ जाब्ते १. दुई सरकारका बीचमा भइपरी आउने व्यवहारसम्बन्धी व्यवस्था मिलाउन बनेको ऐन । २. नियमकानुन; व्यवस्था; जा६ता ।

जाम— ना॰ [अङ्॰ ज्यामे १. कुनै कारणबाट बाटो रोकिँदा यातायातका साधन र मानिसहरूको भीडले आवागमनमा भएको गतिरोध; ठेलमठेल; ठसाठस । २. कस वा खिया लाग्नाले कुनै बट्टा आदिको बिर्को वा कैँची घुम्न, चल्न अप्ठ्यारो परेको अवस्था । ३. कुनै गुलियो फलको रस पकाई बाक्लो बनाइएको खाद्य पदार्थ ।

जामदग्न्य— ना॰ [सं॰] १. जमदग्निका छोरा; परशुराम । २. भार्गवगोत्रका पाँच प्रवरमध्ये एक ।

जामन— ना॰ [जाम+अन] दही जमाउँदा दूधमा हाल्ने बीउ; जोडन ।

जामा— ना॰ [अ॰ जामे १. कम्मरदेखि गोलीगाँठासम्म आउने, कम्मरमा मुजैमुजा पारी बनाइएको तलतिर खुला भएको लहँगा; मुजैमुजा परेको, कम्मरदेखि गोलीगाँठासम्म पुग्ने, पुरुषजातिले लाउने एक किसिमको पुरानो पोसाक । २. केटीले लाउने फ्रक ।

जामाता— ना॰ [सं॰] छोरी वा बहिनीको लोग्ने; ज्वाइँ । जामा पगरी— ना॰ [जामा+पगरी] विवाहमा दमाईँहरूको नाइकेले पाउने शिरपाउ; नेग; सम्मान ।

जामुनु/जामुनो— ना॰ [सं॰ जम्बू] केसरका आकारका सेता फूल फुल्ने, गाढा प्याजी रबको फल फल्ने एक जातको रूख वा त्यसैको फल ।

जाम्बवती— ना॰ [सं॰] १. छेउमा दाँती परेका पात हुने, नीला फूल फुल्ने र राता फल फल्ने एक किसिमको भुइँझार । २. भागवत पुराणअनुसार जाम्बवान्की छोरी; कृष्णकी एक पत्नी ।

जाम्बवान्— ना॰ [सं॰] १. रामायणको कथाअनुसार लङ्का विजय गर्न रामचन्द्रलाई सहायता गर्ने सुग्रीवका एक मन्त्री । २. भागवतको कथाअनुसार स्यमन्तक मणिलाई लिएर कृष्णसँग युद्ध परेको र हारेपछि मणिसहित छोरी जाम्बवती कृष्णलाई दिन बाध्य भएको एक भालुनरेश ।

जायज— वि॰ [अ॰] चित्तबुझ्दो; न्यायसङ्गत; उचित; मनासिब ।

जायजन्म— ना॰ [सं॰ जाया+जन्म] विवाहिता पत्नीबाट छोराछोरीको जन्म; सन्तानोत्पत्ति; जायाजन्म ।

जायजा— ना॰ [अ॰ जायजे गरिएका कामकुराको उचित विवरण; तथ्याङ्क; कैफियत ।

जायजात— ना॰ [फा॰ जायदादे १. कसैको स्वामित्वमा रहेको चलअचल वस्तु; जेथाजमिन; श्रीसम्पत्ति । २. सरकारबारा कसैको स्वामित्वमा भएको सम्पत्ति दण्डस्वरूप लिने काम; सर्वस्व गर्ने काम; स्वामित्वहरण; सर्वस्व ।

जायजेथा— ना॰ [फा॰ जायद+सं॰ यथो कसैको स्वामित्वमा रहेको चलअचल सम्पत्ति; श्रीसम्पत्ति; घरजग्गा, बस्तुभाउ आदि ।

जायदात— ना॰ [फा॰ जायदादे हे॰ जायजात ।

जाया— ना॰ [सं॰] स्वास्नी; पत्नी; जोई । ~ जीव— वि॰ १. स्वास्नीको सम्पत्तिमा बाँचेको; स्वास्नीको कमाइ खाने; जायानुजीवी । २. नट; नटुवा । ३. वेश्यापति । ~ पति— ना॰ लोग्नेस्वास्नी; पतिपत्नी; दम्पती ।

जार१— ना॰ [ल्या॰ सीजरे रूसका पुराना बादशाहको उपाधि ।

जार२— ना॰ [सं॰] १. पोइल गएकी स्त्रीको पहिलो पतिले नयाँ चाहिँलाई भन्ने शब्द । २. अर्काकी विवाहिता पत्नीसँग सम्भोग गर्ने व्यक्ति; उपपति; नाठो । ~ कर्म— ना॰ १. जारको काम; परस्त्रीसँग अवैध रूपमा राखिने यौनसम्बन्ध; व्यभिचार । २. अर्काकी पत्नीलाई हरण गरी आ६नी पार्ने कार्य; जारी । — ज— वि॰ १. जारका तर्फबाट पैदा भएको । ना॰ २. जारबाट उत्पन्न भएको छोरो । ३. नवजात शिशु; औरस भएनभएको लक्षण विचार गरिने एक प्रकारको योग अर्थात् फलितयोग । ~ जन्मा— वि॰ जारज । ~ पुत्र— ना॰ जारबाट जन्मेको सन्तान; जारज । — पुत्री— ना॰ जारबाट जन्मेकी छोरी; जारकी छोरी । जार साही— ना॰ [जार+शाही] रुसमा समाजवादी व्यवस्था कायम हुनुभन्दा पहिलेका शासक जारहरूको शासनव्यवस्था ।

जारिणी— ना॰ [सं॰] कुनै अर्को पुरुषसँग प्रेम गर्ने स्त्री ।

जारी१— वि॰ [अ॰] १. चलेको; चलनचल्तीको; प्रचलित; चालू । २. लागू गरिएको । ३. प्रकाशमा ल्याइएको (ऐन, संविधान, ताम्रपत्र, शिलापत्र, आदेश इ॰) ।

जारी२— ना॰ [सं॰ जार+ई] अर्काकी पत्नीलाई राजी गराई आ६नो घरमा ल्याई स्वास्नी बनाउने काम; परस्त्री ल्याउने वा हरण गर्ने प्रथा; जारकर्म । ~ कर्म— ना॰ जारी । ~ खत— ना॰ १. साधुले जारबाट कानुनअनुसार भराइपाउने विवाहखर्च । २. साधुले जारलाई कानुनअनुसार गराउन पाउने दण्ड वा सजाय ।

जारो— ना॰ राँबाको बिँड ।

जाल१— ना॰ [अ॰ जअले अर्कालाई फसाउन गरिएको षड्यन्त्र; अर्कालाई धोका दिने काम; कपट; झेल; बखेडा; जालझेल ।

जाल२— ना॰ [सं॰] १. प्वालैप्वाल हुने गरी धागो, तार आदिबाट बुनेको वस्तु । २. चरा, माछा आदि अल्झाउने पासो । ३. माकुराको गुँड; जालो । ४. आँखाका नानीमा लाग्ने सेतो पर्दा । ५. चटक; जादु । ६. घरमा प्रकाश वा हावा छिर्न बनाइएको वास्तुशिल्प; वातायन; झ्याल । — कारक— वि॰ १. जाल बनाउने । ना॰ २. माकुरो । — जीवी— वि॰ १. जालका भरमा बाँच्ने । ना॰ २. माझी । ३. व्याधा । जाल झेल— ना॰ [जाल+झेले १. कपटपूर्ण व्यवहारले अरूलाई फसाउने काम; जाल; छल; धोका । २. बखेडा । ३. कूटनीति; दाउपेच ।

जालन्धर— ना॰ [सं॰] १. पार्वतीप्रति कुदृष्टि राखेकाले शिवजीबारा मारिएको, पुराणप्रसिद्ध एक वीर पुरुष । २. उहिले सिञ्जासाम्राज्यमा थिए भनी अनुश्रुतिमा चर्चित एक प्रसिद्ध राजा । ३. भारतको पन्जाब प्रदेशमा स्थित एक नगरको नाम । ~ विद्या— ना॰ जादु; इन्द्रजाल । > जालन्धरी— वि॰ १. टुनामुना जान्ने; औतारी । २. सिञ्जाका अनुश्रुत राजा जालन्धर ।

जालपाद— ना॰ [सं॰] पन्जाका बीचमा पातलो छाला हुने प्राणी; हाँस ।

जालपुरेनी— ना॰ [जाल+पुरेनी] ठूलो खालको पुरेनी जडेलो ।

जालरन्ध्र— ना॰ [सं॰] १. जालको प्वाल । २. त्यस्तै प्वाल हुने आँखीझ्याल ।

जाललौरो— ना॰ [जारो+लौरो] जौ चुट्ने लौरोजस्तो औजार ।

जालसाज— ना॰ [अ॰ जअल+फा॰ साजे १. जालझेल; धुर्त्याइँ; कपट; धोका । २. नभएका झुट्टा कुरा गरेको वा भएको हो भनी अङ्क, मिति, बेहोरा आदि फरक पारी लेखेर सहीछाप गरी लिने वा दिने काम । वि॰ ३. धोकेबाज; कपटी; झूटो कामकारबाई गर्ने । > जालसाजी— ना॰ १. जालसाजको काम वा व्यवहार । २. जालसाज ।

जालिका— ना॰ [सं॰] १. सानु जाली । २. घुम्टी; घुम्टो ।

जालिनी— ना॰ [सं॰] १. चित्र बनाउने ठाउँ; चित्रशाला । २. घिरौँलो; तोरियाँ ।

जाली१— वि॰ [अ॰ जअली] १. अर्काप्रति झूटो र कपटपूर्ण व्यवहार गर्ने; जालसाज; कपटी । २. नकली (कागतपत्र, नोट, चेक आदि) । ३. इन्द्रजाल, टुना वा जादु गर्ने; इन्द्रजाली; जालन्धरी; औतारी ।

जाली२— ना॰ [सं॰ जाले १. बीच–बीचमा आँखीझ्यालजस्तो तर ससाना प्वालैप्वाल पर्ने गरी खाली ठाउँ राखेर बुनिएको वस्तु; जाल । २. आँखाका नानीमा पर्ने सेतो पर्दा । — दार— वि॰ जाली भएको; प्वालैप्वाल भएको; जाली पारेर बनाइएको । —

फुल— ना॰ ससाना लाम्चिला पात हुने एक किसिमको वनस्पति वा त्यसैको फूल ।

जाले— वि॰ [जाल+ए] १. जाल बुन्ने वा जाल हान्ने पेसा लिएको । २. जालसम्बन्धी; जालको; जालजस्तो । ~ च्याउ— ना॰ जालीको जस्तो बुट्टा हुने एक प्रकारको गनाउने बिखालु च्याउ । — माले— वि॰ १. जालझेलले भरिएको । २. शृङ्खला नमिलेको । ३. स्पष्ट नभएको । ना॰ ४. आलेटाले ।

जालो— ना॰ [सं॰ जालक > प्रा॰ जालओ] १. माकुराको जालीदार गुँड । २. छिप्पिएका घिराँैला, रामतोरियाँ (पाटे घिरौँला॰ आदिको भित्रपट्टि हुने जाली । ३. आँखाको नानीमा पर्ने सेतो पर्दा । ४. मरणासन्न बिरामीका आँखामा लाग्ने पातलो झिल्ली । ५. पूर्वाग्रह र मूढाग्रहले गर्दा बुद्धिमा आउने ह्रास; विवेकहीनता । जावत आवत— ना॰ [जाउ+अत+आउ+अत] जानेआउने काम; आवतजावत; आवागमन ।

जासुस— ना॰ [फा॰ जासूसे १. गुप्त रूपले अपराधको अन्वेषण गर्न वा शत्रुपक्षको भेद थाहा पाउन सरकारका तर्फबाट खटाइएको व्यक्ति; गुप्तचर; गुप्त पुलिस । २. चियो; चेवा । > जासुसी— ना॰ १. जासुसले गर्ने काम । वि॰ २. जासुससम्बन्धी; जासुसको; गुप्तचरीय ।

जाहेर— वि॰ [अ॰ जाहिरे १. प्रकाशमा आएको; अवगत भएको; ज्ञात; प्रकट । ना॰ २. सूचित गर्ने वा अवगत गराउने कार्य । — वाला— वि॰ १. जाहेर गर्ने; उजुर गर्ने; उजुरवाला । २. अवगत गराउने । ना॰ ३. त्यस्तो काम गर्ने कुनै पदाधिकारी वा व्यक्ति । > जाहेरी— ना॰ १. तल्ला कर्मचारीले उच्च पदाधिकारीलाई र तल्ला कार्यालयले माथिल्ला तहका कार्यालयलाई अवगत गराउने कार्य वा प्रणाली । वि॰ २. त्यस्तो कार्य वा प्रणालीसँग सम्बन्धित (जाहेरी फाँट, जाहेरीपत्र, जाहेरी विभाग इ॰) ।

जाह्नवी— ना॰ [सं॰] १. जह्नु राजाकी पुत्री । २. गङ्गा नदी; भागीरथी ।