नेपाली शब्दसमूह १९ च

मुखपृष्ठ

च— देवनागरी वर्णमालाका व्यञ्जनवर्णमध्ये छैटौँ व्यञ्जनवर्ण; तालव्य, वत्र्स्य, स्पर्शसङ्घर्षी, अघोष तथा अल्पप्राण व्यञ्जनवर्ण; चवर्गको पहिलो अक्षर; लेख्य रूपमा सो व्यञ्जनवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; चरीचुच्चे च ।

चँगेरी— ना॰ [सं॰ चङ्गेरिके बेत वा बाँसका चोयाबाट बनाइएको फलफूल आदि राखिने डाली, टोकरी वा कँडालीजस्तो एक किसिमको भाँडो; चबेरी ।

चँदुवा— ना॰ [सं॰ चन्द्रक वा चन्द्रा, हि॰ चँदवो कुनै धार्मिक संस्कार गर्नाका लागि तयार गरिएको यज्ञमण्डप वा जग्गेका माथि चारै सुरमा बाँस आदिका माथिल्ला भागमा धागो वा डोरीबारा बाँधी हावामा हल्लिने गरी माझमा टाँगिने झल्लर भएको वा नभएको चौकुने कपडा; देवमण्डप, पूजाकक्ष, राजसिंहासन वा अन्य कुनै विशिष्ट आसन वा मठ–मण्डपमाथि छतजस्तो गरी टाँगिने झल्लरदार कपडा वा सुनचाँदी आदिबाट बनेको झूलजस्तो वितान; वितान ।

चँवर— ना॰ [सं॰ चामरे हे॰ चमर ।

चइत— ना॰ [सं॰ चैत्रे हे॰ चैत (महिना॰ ।

चइन— ना॰ हे॰ चैन ।

चउ— ना॰ [नेवा॰] खास गरी काठमाडौँ उपत्यकामा मालसामान आदि बोक्न प्रयोग गरिने, खर्पनको वरिपरि कुनै घेरा वा बिट नभई खुला रहेको चेप्टो परेको एक साधन ।

चउर— ना॰ [सं॰ चत्वरे १. खनजोत नगरी त्यसै रहेको वा छोडिएको दूबो वा ससाना घाँसपात उम्रने, केही रूखबिरुवा वा पोथ्रा बीच–बीचमा र किनारमा भए पनि प्रायः खुला रहने, सार्वजनिक रूपमा प्रयोग गरिने समथरिलो फराक जमिन; गौचर; चौर । २. कसैको भूस्वामित्व भए पनि खनजोत नगरिएको र खेतीपाती नलगाई त्यसै रहेको वा छाडिएको दूबो र ससाना घाँस उम्रने खुला र समथरिलो जमिन ।

चउन्न— ना॰/वि॰ हे॰ चवन्न । > चउन्नी— ना॰ चवन्नी । चउन्नौँ— वि॰ चवन्नौँ ।

चक— ना॰ [अङ्॰] सेतो वा फुस्रो, धूलो माटोबाट बन्ने र ब्ल्याकबोर्ड वा कालोपाटीमा लेख्न प्रयोग गरिने दुई इन्चजति लामो डोलो साधन; खरीमट्टी ।

चकचक— ना॰ [फा॰ चखे कुनै काम–कुरामा पनि एकाग्र वा केन्द्रित नभई चाहिँदो वा नचाहिँदो गरिहाल्ने र तत्कालै त्यसलाई चटक्कै बिर्सी, छोडी फेरि अर्को हुँदोनहुँदो कामकुरा गर्ने तथा सानोठूलो ओथ्याइँबिथ्याइँसमेत गर्ने बालसुलभ छाँटा; चञ्चलता; चपलता; छुकछुक; चुलबुल; छुलबुल (उदा॰— यो केटो त कति चकचक गरिरहन्छ हँ ; एक छिन धैर्य गरेर बस्नु भनेको छँदै छैन ;) । > चकचकाइ— ना॰ चकचकाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चकचकाउनु— अ॰ क्रि॰ चकचक गर्ने हुनु; चकचके हुनु; चञ्चल स्वभावको हुनु । चकचकी— ना॰ १. चकचक गर्ने काम; चकचक । २. शक्ति वा प्रभुत्वको बोलबाला; रोबरवाफ र धाकको अभिवृद्धि; अस्वाभाविक र अवाञ्छित चर्को उन्नति; चहकमहक । चकचके— वि॰ चकचक गर्ने स्वभाव भएको; चुलबुले; चञ्चल; छुनमुने; छुकछुके । चकचक्याइँ— ना॰ चकचक गर्ने स्वभाव वा प्रवृत्ति; चञ्चलता; चपलता; चुलबुलेपन ।

चकटी— ना॰ पराल, मकैको खोसेल्टा, पाट, बाबियो आदिबाट बुनेर बनाइएको वा अस्तरभित्र रुवा हाली बीच–बीचमा तगी खोलसमेत हालेर तयार गरिएको सानोसानो लम्पटजस्तो आसनी; गलैँचाको टुक्राजस्तो एक जना बस्ने आसनी; चकला; गद्दी ।

चकडी— ना॰ [सं॰ चक्री] पाङ्ग्राजस्ता साना–साना दुई फिर्काका माझमा बलियो धागोको एक छेउ बाँधेर धागाको अर्को छेउ औँलामा बाँधी ती फिर्कालाई तलमाथि पारेर तान्दै छोड्दै गरी घुमाइने एक खेलौना; घुर्रा ।

चकना— ना॰ [चक्का+नो साना–साना चक्का वा टुक्राटाक्री; चाना । — चुर— वि॰ १. टुक्रा–टुक्रा हुने गरी फुटेको; शतचूर्ण भएको; धूलोपीठो भएको । ना॰ २. चाना; चकानु ।

चकबन्दी— ना॰ [चकला+बन्दी] भूमिसुधार कार्यक्रमअन्तर्गत रैतीहरूको जग्गाको चकला मिलाउने अभियान; चकलाबन्दी ।

चकमक— ना॰ [फा॰] फलाम वा इस्पातले घोट्दा आगाको झिल्का निस्कने दानादार कडा सिलिकायुक्त पत्थर वा दर्शनढुङ्गो; पहिलेपहिले आगो सल्काउनाका लागि प्रयोग गरिने ढुङ्गा वा पत्थरको एक उपकरण ।

चकमन्द/चकमन्न— वि॰ [चकचक+मन्द] कतैबाट कुनै आवाज नआएको; निशब्द, सुनसान; चनखमन्द ।

चकला— ना॰ १. रोटी बेल्ने प्रायः बाटुलो आकारको काठको सानो चौकी । २. बीचमा अरूको जग्गा नपरेको सानो वा ठूलो भाग; त्यस्तो भूखण्ड । ३. पलेटी कसेर बस्न हुने सानो चारसुरे आसनी । ~ बन्दी— ना॰ हे॰ चकबन्दी । — दार— ना॰ कुनै ठूलो इलाकाको सरकारी प्रतिनिधि भई मालपोत उठाउने पदाधिकारी । चकली पाँपाँ— ना॰ हे॰ चचलीपैयाँ ।

चकलेट— ना॰ [अङ्॰] १. कोकोको बियाँ भुटी पिँधेर बनाइएको धूलो, तरल वा लस्सादार पदार्थ । २. त्यसैबाट तयार पारिएको वा लेप लगाइएको चुस्ने गुलियो खानेकुरो । > चकलेटी— ना॰ १. रातो र खैरोको मिश्रणबाट बनेको रब । वि॰ २. त्यस्तो रबको ।

चकाचक— वि॰ १. चहकिलो; उज्यालो । क्रि॰ वि॰ २. भरपूर; मनग्य; पुग्दो गरी । च

चकानाचकानी— ना॰ [चकानु+चकानु] साना–ठूला धेरै चकनाको समूह ।

चकानु— ना॰ [चक्का+नु] चक्का–चक्का पारेर काटिएका टुक्रा; चानु; चाना ।

चकार्–नु— अ॰ क्रि॰ [चकारे 'च' अक्षरबाट उच्चारण हुने मैथुनबोधक शब्द बोल्नु; चकारीका शब्दले गाली गर्नु ।

चकार१— ना॰ [सं॰] देवनागरी वर्णमालाको छैटौँ व्यञ्जनवर्ण; चवर्गको पहिलो अक्षर; 'च' अक्षर ।

चकार२— ना॰ १. अश्लील गालीका रूपमा प्रयोग हुने शब्द । २. कसैले चोरेर ल्याएको चीज चोरको हातबाट नै चोर्ने चोर; चोरमाथिको चोर । > चकारी— ना॰ १. चकारको काम; चोरी । २. मैथुन; सम्भोग ।

चकाराइ— ना॰ [रू चकार् (+आइ॰] चकार्ने क्रिया भाव वा प्रक्रिया । [ > ] चकारिनु— क॰ क्रि॰ चकार्ने काम गरिनु ।

चकाली— ना॰ हे॰ चकारी ।

चकित— वि॰ [सं॰] १. छक्क परेको; विस्मित; आश्चर्यमा परेको । २. प्रकम्पित; भयभीत; डराएको ।

चकुवा— ना॰ [सं॰ चक्रवाकी ?] १. जाति र धर्मसम्बन्धी कामबाट पतित भई अलपत्र पर्ने काम । २. नोकर; चाकर; भृत्य । >

चकुवी— ना॰ पुरानो कानुनी परिपाटीअनुसार साधुले जार काट्दा अलपत्र परेकी स्त्री; वियोगिनी ।

चकोर— ना॰ [सं॰] किंवदन्तीअनुसार चन्द्रमाको किरण हेरेर वा पान गरेर बाँच्ने एक पक्षी; च्याखुरो ।

चक्क— क्रि॰ वि॰ [सं॰ चके चकाचक; धेरै; मनग्य हुने गरी (खाने किसिम॰ ।

चक्कर— ना॰ [सं॰ चक्रे १. फेरो मार्ने काम; फन्को; घुमाइ; फेरो; परिक्रमा । २. रिँगटा; भाउन्ना । ३. घेरो; मण्डल । ४. हैरानी । ५. चारैतिर घुम्ने काम; भ्रमण ।

चक्का— ना॰ [सं॰ चक्रे १. थेप्चो, बाटुलो वा गोलो, चेप्टो वस्तु । २. मोटर, यन्त्र आदिका पाङ्ग्रा वा गोलाकारको कुनै अवयव; पाङ्ग्रो । ३. क्यासेट । > चक्की— ना॰ १. सानो चक्का । २. नेपाली टोपीको बीचको गोलो भाग । ३. औषधीको ट्याबलेट वा गोली । ४. तास, गञ्जिफा आदिका पत्ती । ५. चिट्ठाको नम्बर लेखिएको ससानो बाटुलो आकारका कागतको टुक्रो । ~ जाम— ना॰ पार्टी वा सङ्घ–संस्थाबारा आ६ना माग पूरा गराउन वा विरोध प्रदर्शन गर्न बस, मोटर आदि सवारी साधन बन्द गराउने स्थिति ।

चक्कु— ना॰ [तु॰ चाकू] धार भएको भागलाई दोबारेर बिँडभित्रै छोपिने सानो काट्ने हतियार ।

चक्र— ना॰ [सं॰] १. विष्णुको बाटुलो आकारको एक अस्त्र । २. माटाका भाँडा बनाउने बाटुलो साधन । ३. गोलो घेरो, मण्डल । ४. हठयोगअनुसार शरीरभित्रका मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्धि, आज्ञा, ब्रह्मरन्ध्र आदि काल्पनिक छ वा त्यसभन्दा बढी स्थान । ५. गाडी, मोटर आदिको गुड्ने गोलो वस्तु; पाङ्ग्रो; चक्का । ६. राज्य; एकाधिपत्य । ७. हातका औँलाको नबको उल्टापट्टि देखिने घुमुर्किएको रेखा । ८. दल; समुच्चय । ~ ऋषि— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका कूर्म, वरुण, वायु आदि ऋषि । ~ गुण— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान आदिमा हुने गन्ध, स्वाद आदिको उत्तेजक ज्ञान । ~ चाल— ना॰ चालबाजी; षड्यन्त्र । ~ चित्र— ना॰ ज्यामितीय गणितमा प्रयोग हुने बाटुलो सङ्ख्यात्मक चित्र । ~ छापा— ना॰ टुँडामा सानो चक्र भएको कलमले लेखिएको कुरा विशेष खालको कागतबारा धेरै प्रति छाप्ने मेसिन; स्टेनसिल पेपरमा काटिएका वा छापिएका कुरा धेरै प्रति छाप्ने मेसिन । — जीवी— ना॰ कुमाले । ~ तत्त्व— ना॰ १. हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका गन्ध, रस, रूप आदि तत्त्व । २. ऐजनका अनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका पृथ्वी, अप्, तेजस् आदि तत्त्व । ~ देवता— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका गणेश, ब्रह्मा, विष्णु आदि वा पार्थिव–नवात्मकेश्वर शाम्भव, दीपेश्वर शाम्भव, तेजस् संवर्तेश्वर शाम्भव आदि । — धर— ना॰ १. विष्णु वा कृष्ण । २. कुनै प्रान्तको शासक; मण्डलाधिप । ३. गाउँको कलाबाज वा चटकी । — धारी— वि॰ चक्रधारण गर्ने; चक्र लिने (विष्णु) । — धूम— ना॰ १. ज्यादतीसाथ गरिएको कार्य; अचाक्ली । २. सीमा नाघेर गरिने काम; उत्पात; झगडा । ~ नसा— ना॰ इन्द्रियलाई घेरेर वा बेरेर बसेको मुकुटाकारको नसा । — पत्र— ना॰ षट्चक्रमा भएका कमलको दल । — पथ— ना॰ १. चक्रझैँ वृत्ताकार बाटो । २. काठमाडौँ उपत्यकाको २७.२ कि॰ मि॰ लामो घुमाउरो मोटर बाटो (रिबरोड) । — पाणि— ना॰ १. विष्णु । २. कृष्ण । — पाल— ना॰ १. कुनै एक प्रशासनिक एकाइको मुख्य पदाधिकारी । २. सेनाको एक प्रभागको अधिकारी । ३. क्षितिज । ~ पूजा— ना॰ एक किसिमको तान्त्रिक पूजा; षड्चक्रलाई सम्झेर गरिने मानसिक पूजा । ~ भ्रम— वि॰ १. चक्रझैँ घुम्ने । ना॰ २. चर्खा; चक्का । ~ मण्डलाकार— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान आदिका वर्ग, अर्द्धचन्द्र आदि मण्डलको आकार । — मर्द— ना॰ चक्राकारको बीच हुने र पहेँलो फूल फुल्ने एक बुटो; ताप्रे । ~ मुद्रा— ना॰ वैष्णवहरूले शरीरमा डाम्न प्रयोग गर्ने चक्राकारको मुद्रा विशेष । ~ यान— ना॰ पाङ्ग्रा लागेका गुड्ने गाडी । ~ लक्षण— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका संयोग, सङ्कोचन, प्रसरण आदि लक्षण । ~ लोक— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका भुवर्लोक, स्वर्लोक, महर्लोक आदि । ~ वर्ण— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका पीत, श्वेत, रक्त आदि वर्ण । —

वर्ती— ना॰ सम्राट्; संसारका प्रभु; समुद्रसम्म फैलिएको राज्यका स्वामी । — वाक— ना॰ चखेवा । — वात— ना॰ भुमरी परेजस्तो घुमी–घुमी निम्न चापतिर जोडसँग बहने वायु; निम्न चाप वायु; हावाको भुमरी; आँधीबेरी । — वाती— वि॰ चक्रवातसम्बन्धी; निम्न चापीय वायुसम्बन्धी; चक्रवातजस्तो; चक्रवातको प्रभाव हुने (जलवृष्टि, वर्षा) । ~ वीज— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका लँ, वँ, रँ आदि । ~ वृद्धि— वि॰ १. बारम्बार बढ्दै जाने । २. ब्याजमाथि पनि ब्याज लागी बढेको (धन) । ~ वृद्धि ब्याज— ना॰ मूलधनबाट आएको ब्याजको पनि ब्याज; ब्याजमाथिको ब्याज । ~ व्यूह— ना॰ १. युद्धका समयमा रचिने चक्राकार मोर्चा; बाटुलो आकारको सैन्यदलको मोर्चा । २. जाल; षड्यन्त्र । ~ शक्ति— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान आदिका सिद्धि–बुद्धि, सावित्री आदि शक्ति । ~ स्थिति— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका जननेन्द्रियको निम्न प्रदेशको मेरुकेन्द्र, उर्ध्वप्रदेशको मेरुकेन्द्र, मेरुमध्यस्थ नाभि आदि । > चक्राकार— ना॰ चक्रका दलमा रहने अक्षर ।

चक्राङ्क— ना॰ [सं॰] वैष्णवहरूका शरीरमा चक्राङ्कित तप्त धातुबारा अङ्कित गरिएको चिह्न । > चक्राङ्कन— ना॰ वैष्णवहरूबारा शरीरमा डामेर चक्रको चिह्न बनाइने कार्य ।

चक्राङ्कित— वि॰ १. चक्रको चिह्न अङ्कित भएको । ना॰ २. एक वैष्णव सम्प्रदाय ।

चक्रायुध— ना॰ [सं॰] १. विष्णु । २. कृष्ण ।

चक्रावतरण— ना॰ [सं॰] ठूलो चक्कर काटेर वायुयान ओर्लने कार्य वा प्रक्रिया ।

चक्री— वि॰ [सं॰] १. चक्र भएको; चक्रयुक्त । ना॰ २. विष्णु । ३. चखेवा । ४. चक्रवर्ती राजा । ५. षड्यन्त्र रच्ने व्यक्ति; षड्यन्त्रकारी । ६. कुमाले । स्त्री॰ चक्रिणी ।

चक्रेटो— ना॰ [चक्र+एटो] आधुनिक स्थल–सवारीका साधन (साइकल, रिक्सा, मोटर आदि॰ चल्ने सडक ।

चक्षु— ना॰ [सं॰] १. आँखा, नेत्र, लोचन । २. दृष्टि; दर्शन; हेर्ने शक्ति । ~ गोचर— वि॰ आँखाले देखिने; दृष्टिगोचर; आँखाले देख्न भ्याइने । ~ दान— ना॰ १. प्राण–प्रतिष्ठा दिने बेलामा मूर्तिका आँखामा भरिने रब । २. औषधोपचारबारा आँखाका खराबी, रोग आदिलाई ठीक पार्ने कार्य । ३. आ६नो मृत्युपछि आँखा नदेख्ने अन्य कसैलाई आ६ना आँखा दिनका निम्ति जीवन छँदै कबुल गरी दिइने आँखा; आँखाको दान । ~ मल— ना॰ चिप्रा; कचेरा । > चक्षुरिन्द्रिय— ना॰ देख्ने इन्द्रिय; आँखा ।

चक्षुष्य— वि॰ १. आँखालाई फाइदा गर्ने । २. हेरिरहूँजस्तो; राम्रो । ना॰ ३. गाजल ।

चख— ना॰ [रू चाखे आश्चर्य; अचम्मग् ताजुप; विस्मय ।

चखन— ना॰ [सं॰ चषणे खाने वा स्वाद विचार गर्ने काम । ~

देउद्यौ— वि॰ १. चाखीचाखी हिँड्ने; आसे; ढुकुवा । २. लोभी । श्र चखनी— ना॰ चाख्नका निमित्त लिइने खाने चीज । चखनो— ना॰ थोरै चाख्ने काम ।

चखन्ची१— ना॰ [नेवा॰ चकाँदि] १. मानाको आठ भागको एक भाग भरिने भाँडो । वि॰ २. चौथाइको आधा परिमाणको (एक चखन्ची चामल, एक चखन्ची तेज इ॰) ।

चखन्ची२— वि॰ [चखन+ची] १. चाख्ने स्वभाव भएको; चाखेर हिँड्ने । २. सानो चित्त भएको ।

चखली— वि॰ उत्ताउली; चञ्चल स्वभावकी ।

चखलो— वि॰ [सं॰ चञ्चले १. भड्किलो; उत्ताउलो । २. निर्लज्ज; उच्छृङ्खल ।

चखाइ— ना॰ [रू चाख् + (आइ॰] चाख्ने क्रिया वा प्रक्रिया । >

चखाइनु— क॰ क्रि॰ चाख्न लाइनु । चखाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. चाख्न लाउनु । २. अनुभव गराउनु । चखुवा— वि॰ १. चाखेर हिँड्ने स्वभावको; चाख्ने बानी भएको । २. खानको लोभी ।

चखिलो— वि॰ [चाख+इलो] १. चाख लाग्दो । २. स्वादिलो ।

चखेटो— ना॰ [रू चकटी] राडी, पाखी आदिको सानो टुक्रा ।

चखेत्रो— ना॰ [सं॰ चुक्र+एत्रो] बास्नादार फूल फुल्ने, भोगटेका छाँटका ठूलठूला फल फल्ने एक वृक्ष; सोही वृक्षको फल ।

चखेल— ना॰ हे॰ चठेल ।

चखेवा— ना॰ [सं॰ चक्रवाके नदीका किनारमा रहने, कविहरूले प्रणय–वियोगको उपमा दिँदा प्रायः उल्लेख गर्ने एक प्रसिद्ध चरो; चक्रवाक । ~ हाँस— ना॰ घर–पालुवा हाँसभन्दा सानो हुने रातो रबको एक जातको हाँस ।

चबेरी— ना॰हे॰ चँगेरी ।

चङ्ख— वि॰ [सं॰ चङ्गे १. बाठो; चतुरो; चलाख । २. होसियार; बिउँझो; सचेत; सावधान ।

चङ्खु— ना॰ दुई बेग्लाबेग्लै तुना तानेर खोल्न र बन्द गर्न सकिने पैसा हाल्ने कपडा वा छालाको थैली ।

चङ्खे— वि॰ [चङ्ख+ए] चङ्ख; बाठो । ~ चरो— ना॰ फिस्टाजस्तो सानो एक जातको चरो ।

चङ्गा१— वि॰ [सं॰ चङ्ग+ओ १. फुर्तिलो; स्वस्थ; स्वच्छ । २. नीरोगी; स्वस्थ; तन्दुरुस्त । ३. सुन्दर; स्वच्छ ।

चङ्गा२— ना॰ [सं॰ चङ्ग+ओ कागज वा कपडाका टुक्रामा हलुङ्गो सिन्काको फ्रेम हाली धागो छोडेर हावामा उडाइने खेलौना; त्यस्तो खेलौना उडाइने साधन वा खेल ।

चङ्गी— वि॰ [चङ्ग+ई] १. फुर्तिलो; रमाइलो । २. विभिन्न रबको; रङ्गीको पूरक (जस्तो— रङ्गीचङ्गी॰ ।

चङ्गुल— ना॰ [फा॰ चुङ्गुले १. पक्षीहरूको पन्जा । २. कुनै वस्तु उठाउँदा बन्ने औँलाको त्यस्तो आकार वा स्थिति । ३. कसैलाई फसाउन तयार पारिएको जालसाज; फन्दा; पासो । चचली पैयाँ— ना॰ [चञ्चल+पैयाँ] घेरो लागेर एक अर्काको हात समाती फनफनी घुमेर खेलिने एक प्रकारको बालखेल; चकलीपाँपाँ ।

चचह/चचहै— ना॰ [अ॰ मू॰ चह (बि॰)] १. पिब खेल्दा वा रूखका हाँगामा सैसैला खेल्दा भनिने शब्द; त्यसरी झुल्ने काम । वि॰ बो॰ २. पिब वा रूखका हाँगा, लहरा आदिमा झुल्दा खुसी प्रकट गरिने शब्द; आहै ।

चञ्चल— वि॰ [सं॰] १. चकचके; चुलबुले; छुकछुके; चनमते । २. अधीर; हतपत्ते; सम्भ्रमी; अस्थिर । — ता— ना॰ चञ्चल हुनाको भाव वा अवस्था; अस्थिरता; अधीरता; चुलबुल्याइँ ।

चञ्चला— ना॰ [सं॰] १. बिजुली । २. लक्ष्मी; सम्पत्ति । ३. रगण, जगण, रगण, जगण, रगण र एक लघु हुने एक वार्णिक छन्द । — श्री— ना॰ धनदौलत; सम्पत्ति ।

चञ्चले— वि॰ हे॰ चन्चले ।

चञ्चा— ना॰ [सं॰] १. बेतबारा बनाइएका सरसामान । २. खेतबारीमा बाली खान नदिनका निम्ति पशुपक्षीलाई तर्साउन राखिने पुतला; बुख्याचा ।

चञ्चु— ना॰ [सं॰] १. चराका मुखको अघिल्तिरको केही लामो, कडा र तीखो भाग; चुच्चो; ठँुडो । २. हरिण; मृग । वि॰ ३. चङ्ख; चलाख । > चञ्चुका— ना॰ सानो चञ्चु; चुच्चो । — पुट— ना॰ चराहरूको बन्द चुच्चो । ~ प्रवेश— ना॰ १. चुच्चो पसाउने कार्य । २. विषयवस्तुको सामान्य ज्ञान । ~ प्रहार— ना॰ चुच्चोको ठुँगाइ ।

चट— ना॰ [सं॰] १. नोक्सान पुथ्याउने कार्य; नाश; खतम । २. सबै खाएर रित्याउने कार्य; पचाइ । क्रि॰ वि॰ ३. तुरुन्त; झट्ट; तत्कालै ।

चटक१— ना॰ [चट+क] १. हातको सफाइ वा चलाकीबारा अपत्यारिलो काम गरेर देखाउने वा दर्शकमा भ्रम पैदा गराउने कला; जादु ।

चटक२— ना॰ [सं॰] भँगेरो ।

चटका— वि॰ हे॰ चट्का ।

चटकी— ना॰ [चटक+ई] चटक गर्ने मान्छे; जादुगर ।

चटक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चट् > चटक्+क] एकदम छुट्टिने, काटिने, छिनिने, छोड्ने गरी । (उदा॰— रामले चटक्क जागिर छोडेर व्यापार गर्न थालेछ । खसी चटक्क काट्न सक्ने बहादुर उही हो ।) ।

चटचट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चट्+अ (बि॰)] १. चुँडिने वा छिनिने गरी । २. फुट्ने वा चर्कने भएर । ३. कुनै वस्तु टाँसिने गरी । ४. त्यसरी नै खुरुखुरु चड्कन आदिको आवाज आउने गरी । > चटचटी— क्रि॰ वि॰ छिटो चटचट हुने वा त्यस्तो आवाज आउने गरी ।

चटनी— ना॰ [चाट्+अनी] खानाका साथ चाटिने अमिलो, पिरो वा तीखो स्वाद भएको खाद्य वस्तु; अचार; सितन; चास्सचुस्स; साँधनी ।

चटपट— ना॰ [सं॰ चटुले १. चाँडचाँडो गर्न खोज्ने काम वा अवस्था; झटपट; हतपत; शीघ्रता । २. चलाइ; अस्थिरता । >

चटपटाइनु— अ॰ क्रि॰ चाँडचाँडो गर्न खोजिनु; चटपट गरिनु ।

चटपटाउनु— अ॰ क्रि॰ १. चाँडचाँडो गर्न खोज्नु; हडबडाउनु । २. कुनै काम गर्न निकै छटपटी हुनु वा उत्सुक हुनु । ३. छटपट गर्नु; हतारिनु; छटपटाउनु । ४. अस्पटाउनु । चटपटिनु— अ॰ क्रि॰ चटपट लाग्नु; हतपतिनु; छटपटिनु । चटपटी— क्रि॰ वि॰ झटपटी; हतपती; छटपटी । चटपटे— वि॰ १. चटपट गरिरहनुपर्ने; चुलबुले । २. अधीर; हतपते ।

चटाइ— ना॰ [रू चाट् (+आइ॰] चाट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । श्र चटाइनु— क॰ क्रि॰ चटाउने काम गरिनु ।

चटाई— ना॰ [सं॰ चट्+आई] पराल, खोसेल्टो आदिबाट बनाइएको गुन्द्री वा सानो सुकुल; पाटबाट बनाइएको त्यस्तो बिछ्यौना ।

चटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ [चाट्+आउ+नु] चाट्न लाउनु; चाट्ने काम गराउनु; चाट्न दिनु ।

चटाक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चटे भन्नेबित्तिकै; छिटो; झट्ट; झ्वाट्ट; तुरुन्त; झटपट; शीघ्र; तत्क्षण । > चटाकी— वि॰ छिटछिटो काम गर्ने; तुरुन्त कार्य गर्ने; बिजुले ।

चटाचट— क्रि॰ यो॰ [चट्+आ+चट्] १. चाँडचाँडो हुने गरी; छिटछिटो । २. फुर्ति वा चटाकका साथ; झटाझट; फटाफट । श्र चटाचटी— क्रि॰ वि॰ झन् छिटो चटाचट हुने गरी ।

चटामरी— ना॰ [नेवा॰ चतामढि] चामलको पीठोलाई पानीमा रयाली ढुङ्गा वा माटाको तावामा चिल्लो नहाली पकाइने रोटी; चामलको पीठाको रोटी ।

चटारि–नु— अ॰ क्रि॰ [चटारो+इ+नु] १. झर्कोफर्को गर्नु; च्याँठिनु; चट्कनु; झर्कनु । २. हतारिनु; झटपटिनु । ३. गाईले बहर खोज्नु; बर्ताउनु ।

चटारो— ना॰ [चट्+आरो] १. ठूलो हतार; ज्यादै आत्तुरी; हडबडी । २. कामको चटारो वा भीड; असारको पन्ध्र (तुक्का॰ । >

चटाथ्याइँ— ना॰ चटारिने भाव, क्रिया वा चाल ।

चटुल— वि॰ [सं॰] १. चपल; चञ्चल; अस्थिर; कम्पमान । २. सुन्दर; रुचिकर; असल; मनोहर ।

चटेल— ना॰ हे॰ चट्टेल ।

चट्कन— ना॰ [चट्क+अन] हे॰ चपेटा; चड्कन । > चट्कने— वि॰ चड्कने; चर्कने ।

चट्का— वि॰ [सं॰] १. कडा; तेजिलो । २. चर्को; तिक्खरो । ना॰ ३. आकाशमा बिजुली चम्कँदा आउने झट्कँदो आवाज । — चट्की— ना॰ खूब जोडतोडको भनाभन; बाझाबाझ; चर्काचर्की । > चट्किलो— वि॰ १. कडा रबको; चहकिलो वा तेजिलो रबको । २. चर्को स्वादको; तिक्खरो । चट्को— ना॰ चट्का; चड्को ।

चट्ट— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चट्+ट] १. चाँडोचाँडो हुने गरी; तुरुन्तै; शीघ्रतासाथ । २. सरक्कग् नबिग्रने वा नखलबलिने गरी, टपक्क । ३. कुनै कुरो एकै खेपमा छिन्ने वा फाट्ने गरी । ४. खुल्ने गरी; चिटिक्क । वि॰ ५. सुहाउँदो; मिलेको; ठिक्क ।

चट्टा— ना॰ [चट्+ओ चलनअनुसार बीस फुट लामो, पाँच फुट चौडा र पाँच फुट उँचो दाउराको चाब वा खलियो ।

चट्टान— ना॰ [सं॰ चट्+आन] एउटै ठूलो ढुङ्गाको पहाड वा ढिस्को; ढुङ्गैढुङ्गाको ठूलो राशि; ढुङ्गाको राशिको एक फग्लेँटो वा टुक्रो ।

चट्टी— ना॰ [सं॰ चर्पटे १. प्रायः घरमा भित्र–बाहिर गर्दा लगाइने, हलुङ्गो र कुर्कुच्चा खुला हुने अथवा सजिलै गोडा पस्ने कपडा, छाला वा रबरको जुत्ता; ६याट६याटे जुत्ता; चप्पल । २. खास गरी अस्थायी वास; मुकाम । ३. सनपाटको धागाले पातलो गरी बुनिएको एक प्रकारको कपडा ।

चट्टु— वि॰ [सं॰ चटुले चलाक; छट्टू; धूर्त; चतुर ।

चट्टू— वि॰ हे॰ चट्टु ।

चट्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ चट्याङ्+अ] बिजुलीको चम्काइका साथ आउने भयङ्कर आवाज; वज्र; चड्को । >

चट्याङ्ग/चट्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ चट्याब पर्दा ठूलो आवाज आउने गरी । — चुटुब— ना॰ चट्याब; वज्र; चड्को ।

चठेल/चठेलो— ना॰ परबरका आकारको तर परबरभन्दा साना लहरामा फल्ने भुवादार झुस हुने, तरकारी खाइने एक प्रकारको फल; वनकरेलो; चखेलो ।

चडीखडी— ना॰ चल्ती; रोबरवाफ; फुर्तीफार्ती ।

चड्क–नु— अ॰ क्रि॰ [चड्को+नु] १. वज्रपात हुनु । २. रिस, आवेग आदिका कारणले ठूलो स्वर निकालेर झर्किनु; गड्कनु; कड्किनु ।

चड्कन— ना॰ [चड्क+अन] हत्केला वा लबटाले गालामा हिर्काउने कार्य; चट्कन; चप्पड । ~ चिउरा— ना॰ गालामा जोडसँग चड्काउने काम; लबटाको थप्पड ।

चड्का— ना॰ [चड्को+ओ हे॰ चड्को, चट्का ।

चड्काइ— ना॰ [रू चड्काउ (+आइ॰] चड्काउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चड्काइनु— क॰ क्रि॰ चड्कन लाइनु; चड्कन दिइनु ।

चड्काउनु— स॰ क्रि॰ [चड्कन+आउ+नु] १. लपेटाले गालामा हान्नु; चड्कन दिनु २. अरूको मालमत्ता हजम पार्नु; हडप्नु । ३. चुट्नु; पिट्नु ।

चड्काचड्की— ना॰ [चड्को+चड्को] भनाभन; चर्काचर्की; चट्काचट्की ।

चड्के— वि॰ [चड्को+ए] रिसाउने वा चड्किने खालको; गड्किने स्वभावको ।

चड्को— ना॰ [सं॰ चटके बज्रपात; चट्याब; चट्को ।

चड्क्याइ— ना॰ [रू चड्कि (+आइ॰] चड्किने वा चड्किन लगाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चड्क्याहट— ना॰ चड्किने स्वभाव, क्रिया वा अवस्था ।

चड्याम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चड्याम्+म] लबटाको आवाज आउने गरी (गालामा पिट्ने किसिम॰ ।

चढ्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चर+नु] १. कुनै वस्तुमाथि बस्नु; माथि पुग्नु; उक्लनु । २. मर्यादा नाघ्नु; मात्तिनु; बढ्नु । ३. चढाइनु; अर्पित हुनु । > चढाइ— ना॰ १. चढ्ने–चढाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । २. उकालो । ३. स्वरको आरोहण (सङ्गीत) । ४. आक्रमण; हमला । चढाइनु— क॰ क्रि॰ १. उकालिनु । २. समर्पण गरिनु । चढाउ— ना॰ १. चढाइ । २. उकालो । ३. बढिबढाउ; उन्नति । चढाउनु— स॰ क्रि॰ १. माथि पुथ्याउनु; उकाल्नु । २. समर्पण गर्नु; दिनु; टक्र्याउनु; अर्पण गर्नु; सुम्पनु ।

चढ्दो— वि॰ १. उँभो लागेको; बढ्दो; उन्नतितिर लागेको । २. बढ्दो उमेरको ।

चणक— ना॰ [सं॰] चना ।

चण्ड— वि॰ [सं॰] १. प्रचण्ड; उग्र; रिसाउने स्वभावको; जन्ड; रुष्ट; खरो । २. उष्ण । ३. फुर्तिलो । — ता— ना॰ चण्ड हुनाको भाव, गुण वा अवस्था; उग्रता; तीव्रता । > चण्डांशु— ना॰ सूर्य; रवि । चण्डातक— ना॰ १. बाहाँकटे चोलो । २. चरना; जाँघे । ३. छोटो पेटीकोट; साया ।

चण्डाल— ना॰ [सं॰] १. ज्यादै नीच र घृणित जाति वा त्यस जातिका मानिस; चाण्डाल । २. दुष्कर्मी; दुष्ट; क्रूर काम गर्ने व्यक्ति । > चण्डालिनी— ना॰ दुष्ट स्वभावकी स्त्री; चाण्डालिनी; चन्डाल्नी ।

चण्डिका— ना॰ [सं॰] दुर्गाको एक रूप; चण्डी ।

चण्डी— ना॰ [सं॰] १. दुर्गा देवी । २. सात सय श्लोक भएको दुर्गाको माहात्म्य लेखिएको पुस्तक; सप्तशती । ३. दुई नगण, दुई सगण, एक गुरु हुने र आठौँ अक्षरमा विश्राम हुने एक छन्द । ~ पाठ— ना॰ सप्तशती पाठ गर्ने काम । > चण्डीश— ना॰ चण्डीका स्वामी अर्थात् शिव ।

चण्डू— ना॰ हे॰ चन्डु ।

चण्डेश्वर— ना॰ [सं॰] रक्तवर्ण रूपका शिवजी । > चण्डेश्वरी— ना॰ काभ्रे जिल्लाको बनेपा सहरको पूर्वोत्तरमा स्थित एक देवी; दुर्गा ।

चतरा— ना॰ कोसी अञ्चलअन्तर्गत सुनसरी जिल्लामा रहेको एक स्थान । ~ नहर— ना॰ सोही ठाउँमा नेपाल–भारत सहयोगबाट सप्तकोसीको पानीमा बाँध बाँधी बनाइएको, ५६,५०) हेक्टर जमिनको सिँचाइ हुने एक प्रसिद्ध नहर ।

चतुर्— ना॰ [सं॰] १. चारको सङ्ख्या । २. समास भएका शब्दमा चार भन्ने अर्थ बुझाउने पूर्वपद (चतुर्गण, चतुर्युग, चतुर्वर्ण इ॰) ।

चतुर— वि॰ [सं॰] १. चलाक; होसियार; बाठो; चनाखो; चतुरो; कुशल; मेधावी; सिपालु । २. फुर्तिलो; छिटो–छरितो । ३. सुन्दर; प्रिय ।

चतुरङ्गिणी— ना॰ [सं॰] १. हात्ती, घोडा, रथ र पैदल चार अङ्गबारा सुसज्जित फौज । २. पासाको खेल ।

चतुराइ— ना॰ [चतुरो+आइ] चतुरो हुनाको भाव, गुण वा अवस्था; बठ्याइँ; चातुर्य; चलाकी ।

चतुरानन— वि॰ [सं॰] १. चार मुख भएको । ना॰ २. ब्रह्मा ।

चतुराश्रम— ना॰ [सं॰] वर्णाश्रम–व्यवस्थाअनुसार जीवनका चार अवस्था (ब्रह्मचर्य, गार्हस्थ, वानप्रस्थ र सन्न्यास॰ ।

चतुरो— वि॰ [चतुर+ओ] हे॰ चतुर ।

चतुर्थ— वि॰ [सं॰] चौथो; चारौँ । ~ खण्ड— ना॰ भूगर्भशास्त्रमा जीव कल्पको विभाजनमा पर्ने समयको चौथो खण्ड; नवजीवनका समयको विभाजनका तृतीय खण्डपछि आउने अन्तिम खण्ड । ~ हिमयुग— ना॰ पुरातत्त्वशास्त्रअनुसार आजभन्दा असी हजार वर्षपहिले प्रारम्भ भएको हिमयुग; तृतीय हिमानी वा तृतीय हिमयुगभन्दा पछिको हिमयुग; चार हिमयुग वा चार हिमानीमध्ये अन्तिम हिमयुग । > चतुर्थांश— ना॰ चौथाइ; चौथो भाग; चौथाइ भाग । चतुर्थांशक— ना॰ कुल पुनरावृत्तिलाई चार भागमा बाँड्ने विचारको मान । चतुर्थाश्रम— ना॰ वर्णाश्रम–व्यवस्था–अनुसार जीवनका चार अवस्थामध्ये अन्तिम आश्रम; सन्न्यास आश्रम ।

चतुर्थी— ना॰ [सं॰] १. चान्द्रमानका हिसाबले कृष्ण वा शुक्लपक्षको चारौँ दिन; चौथी । २. माङ्गलिक कार्यको उद्यापन; साङ्गे । ३. व्याकरणमा 'लाई' विभक्ति हुने एक चिह्न । ~ कर्म— ना॰ विवाह आदि शुभकार्यका अवसरमा गरिने चौथो दिनको कार्य ।

चतुर्दन्त— वि॰ [सं॰] १. चारवटा दाँत उम्रेको; चार दाँते (हात्ती॰ । ना॰ २. ऐरावत हात्ती ।

चतुर्दश— ना॰ [सं॰] १. चौधको सङ्ख्या । वि॰ २. चौध; चौधौँ । ~ भुवन— ना॰ पृथ्वीभन्दा माथिका सात लोक (भूर्लोक, भुवर्लोक, स्वर्लोक, महर्लोक, जनलोक, तपोलोक र सत्यलोक॰ र पृथ्वीभन्दा तलका सात लोक (तल, अतल, वितल, सुतल, तलातल, रसातल र पाताल॰ गरी जम्मा चौध लोक । ~ विद्या— ना॰ चौध विद्या वा शास्त्र (चार वेद— ऋग्, यजु, साम, अथर्व; वेदका छ अङ्ग– शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, ज्योतिष र छन्द; अनि मीमांसा, न्याय, धर्मशास्त्र र पुराण॰ । > चतुर्दशी— ना॰ चान्द्रमासका हिसाबले शुक्ल वा कृष्ण पक्षको चौधौँ दिन; औँसी वा पूर्णिमाको अघिल्लो दिन ।

चतुर्दिक्— ना॰ [सं॰] चार दिशा (पूर्व, दक्षिण, पश्चिम र उत्तर॰ ।

चतुर्बार— वि॰ [सं॰] १. चार ढोका भएको; चार ढोके । ना॰ २. चार दिशामा चारैवटा ढोका भएको घर ।

चतुर्बाहु— ना॰ [सं॰] विष्णु; नारायण; चतुर्भुज ।

चतुर्भुज— ना॰ [सं॰] १. चतुर्बाहु । २. रेखागणितमा वर्ग, आयत आदिका एक अर्कामा मिलेर चार कोण बन्ने सरल रेखा । वि॰ ३. चार भुजा भएको (क्षेत्र आदि॰ ।

चतुर्मास— ना॰ [सं॰] १. आषाढ शुक्ल एकादशीदेखि कार्तिक शुक्ल एकादशीसम्मको चार महिना; चौमासा । २. ती महिनाहरूमा गरिने विभिन्न धार्मिक कार्य ।

चतुर्मुख— ना॰ [सं॰] १. ब्रह्मा । वि॰ २. चार मुख भएको; चतुरानन ।

चतुथ्याइँ— ना॰ [चतुरो+याइँ] चतुरो हुनाको भाव, गुण वा अवस्था ।

चतुर्युग— ना॰ [सं॰] सत्य, त्रेता, बापर र कलियुग ।

चतुर्वर्ग— ना॰ [सं॰] मानव जीवनका चार पुरुषार्थ (धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष॰ ।

चतुर्वर्ण— ना॰ [सं॰] वर्णाश्रम वा सनातनी समाजका चार श्रेणी (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य र शूद्र॰ ।

चतुर्विद्या— ना॰ [सं॰] त्रयी र अथर्व वेद अर्थात् ऋग्, यजु, साम र अथर्ववेद; चतुर्वेद ।

चतुर्वेद— ना॰ [सं॰] १. ऋग्, यजु, साम र अथर्व वेद; चतुर्विद्या । वि॰ २. चारै वेदसँग परिचित भएको; चारै वेदको ज्ञाता । >

चतुर्वेदी— ना॰ १. चारै वेदको ज्ञाता । २. ब्राह्मण वर्गको एक थर ।

चतुष्कोण— वि॰ [सं॰] १. चार कोण भएको; चार कुना भएको । ना॰ २. चार पार्श्व भएको आकृति; चतुर्भुज ।

चतुष्पथ— ना॰ [सं॰] चार बाटाको समुदाय; चौबाटो; चौरस्ता; चौमुहानी ।

चतुष्पद— ना॰ [सं॰] १. चौपाया; चारखुट्टे जन्तु; चतुष्पाद । वि॰ २. चार खुट्टा भएको । ३. चार अङ्ग भएको । > चतुष्पदी— ना॰ चार चरण भएको श्लोक वा पद्य ।

चतुष्पाद— ना॰ [सं॰] हे॰ चतुष्पद ।

चतुस्सूत्री— वि॰ [सं॰] १. चार सूत्र भएको । ना॰ २. ब्रह्मसूत्रका आरम्भिक चार सूत्र ।

चत्वर— ना॰ [सं॰] १. चार कुना परेको चौर वा आँगन । २. चार दोबाटो; चौरस्ता । ३. चौतारो । ४. यज्ञभूमि ।

चद्दर— ना॰ [फा॰ चादरे १. पछ्यौरा; ओढ्ने; चादर; दुपट्टा; मजेत्रो; बर्को । २. टिन; जस्ता ।

चनक— ना॰ एक जातको सानो बट्टाई चरो । ~ बट्टाई— ना॰ खूब लड्ने सानोखाले बट्टाई चरो ।

चनकमन्द/चनखमन्द/चनखमन्न— ना॰ सुनसान; सन्नाटा; चकमन्न ।

चनमते— वि॰ चुलबुले; चञ्चल; छुकछुके; चकचके ।

चना— ना॰ [सं॰ चणके मसिना पात हुने, नीला फूल फुल्ने र ससाना भुवादार कोसा लाग्ने बोट वा त्यसैका कोसाभित्रका गोलो चुच्चे दाना; चणक ।

चनाखो— वि॰ चतुर; चतुरो ।

चनारो— ना॰ काठका भाँडाकुँडा बनाउने व्यक्ति वा एक जाति; चुनारो ।

चनौटे— वि॰ [चनौटो+ए] १. चनौटोजस्तो; चनौटाका आकारको । ना॰ २. त्यस्तो आकारको खेत–बारीको गरो वा पाटो ।

चनौटो— ना॰ [चन्दन+औटो] चन्दन घोट्ने ढुङ्गो ।

चन्चले— वि॰ [चञ्चल+ए] छुकछुक गर्ने स्वभाव भएको; छुकछुके; चञ्चल ।

चन्जा— ना॰ चाँजो; व्यवस्था; परिपञ्च; बन्दोबस्त; प्रबन्ध । — पन्जा— ना॰ १. यताउति गर्ने काम; परिवर्तन; चेन्जफेन्ज । २. चाँजोपाँजो; बरबन्दोबस्त । ३. खटनपटन; अह्राउ–पह्राउ । ४. बाँडफाँड; रप्फाडप्फा ।

चन्डाल्नी— ना॰ हे॰ चण्डालिनी ।

चन्डु— ना॰ [हि॰] अफिमबाट बनाइएको नशादार धूम्रपान—विशेष । — खाना— ना॰ अफिम, गाँजा आदि लागू पदार्थ खाने अखाडा ।

चन्दन— ना॰ [सं॰] सुगन्धयुक्त एक जातको कडा काठ वा त्यो काठ पानीमा घोटेर बनाइएको लेप; श्रीखण्ड; विलेपन; लेपन; चन्दनद्रव । — खोरी— ना॰ चन्दन राख्ने पात्र वा भाँडो । ~ गिँडो— ना॰ चन्दन घोटिने श्रीखण्ड, धूपी, काठ आदिको गिँडो । — गिरि— ना॰ मलय पर्वत । — नाथ— ना॰ कर्णाली अञ्चलअन्तर्गत जुम्ला जिल्लाको खलङ्गास्थित एक महादेव । २. नाथ–सम्प्रदायका एक योगी । > चन्दनी— ना॰ चन्दन घोट्ने वा चन्दन बनाउने ठाउँ । चन्दने— वि॰ १. चन्दनको टिको धेरै लगाउने । २. चन्दन तथा अन्य प्रसाद बाँडी जीविका चलाउने; चन्दन घोट्ने काम गरेर पेट पाल्ने ।

चन्दा— ना॰ [फा॰ चन्दे १. सामाजिक, सामूहिक कुनै पनि परोपकारी कार्यका निम्ति सहायतास्वरूप दिइने वा जम्मा गरिने रकम । २. पटक–पटक गरी प्रकाशित भइरहने पत्र– पत्रिका आदिको शुल्क; मूल्य । ३. सङ्घ, संस्था, सङ्गठन आदि चलाउनका निम्ति सम्बन्धित व्यक्तिहरूमध्येबाट उठाइने शुल्क ।

चन्द्र— ना॰ [सं॰] १. जून; शशी; इन्दु; चन्द्रमा; सोम । २. नवग्रहमध्ये दोस्रो गह्र; २९ज्ञ दिनमा पृथ्वीको परिक्रमा गर्ने र त्यसै आधारमा शुक्लपक्ष, कृष्णपक्षका साथै तिथिहरू निर्धारित गरिने पृथ्वीको उपग्रह । — कर— ना॰ चन्द्र–किरण; ज्योत्स्ना; चाँदनी इ) । — कला— ना॰ १. चन्द्रकिरणग्चन्द्रलेखा । २. चन्द्रमाका सोह्र कला (अमृता, मानदा, पूषा, पुष्टि, तुष्टि, रति, धृति, शशिनी, चन्द्रिका, कान्ति, ज्योत्स्ना, श्री, प्रीति, अङ्गदा, पूर्णा र पूर्णामृता) । ३. शिरमा लगाउने चन्द्राकार गहनाविशेष । — कान्त— ना॰ चन्द्रमाको किरण पर्दा पानी निस्कने हरियो मणि; शशिकान्त; शीतमणि; चन्द्रोपल । — गन्ज— ना॰ राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरका नामबाट रहेको एक प्रसिद्ध स्थान; नेपालको पूर्वी तराईखण्डको सिराहा जिल्लामा पर्ने एक ठाउँ । — गिरि— ना॰ हे॰ चन्द्रागिरि । — गुप्त— ना॰ १. विक्रमभन्दा २६३ वर्ष पूर्व पाटलिपुत्र राजधानी भएको मगधको राजसिंहासनमा बस्ने प्रथम मौर्य–सम्राट् । २. ४३७ वि॰ सं॰ मा मगधको राजसिंहासनमा बस्ने विक्रमादित्य उपाधिधारी सुप्रसिद्ध गुप्तसम्राट् । ~ ग्रहण— ना॰ १. चन्द्रमामा लाग्ने ग्रहण; राहुग्रस्त हुँदा चन्द्रमामा पर्ने आंशिक वा पूर्ण कालो टाटो । २. सूर्यको प्रकाश छेकिने गरी पृथ्वीको छाया चन्द्रमाका बिम्बमा परी आंशिक रूपमा वा पूरै चन्द्रमा नदेखिने हुने स्थिति; त्यस स्थितिमा चन्द्रमामा देखिने कालो भाग वा टाटो । ३. हठयोगअन्तर्गत प्राण इडा नाडीबारा कुण्डलिनीमा पुगेको अवस्था । ~ घण्टा— ना॰ नवरात्रिका तेस्रो दिनमा पूजा गरिने एक भगवती; नवदुर्गामध्ये एक । — चूड— ना॰ चन्द्रशेखर; शिव; महादेव । ~ धनु— ना॰ चन्द्रमाको प्रकाशमा वा जुनेली रातमा देखिने इन्द्रधनु । — धर— ना॰ चन्द्रशेखर; शिव । — प्रभा— ना॰ चन्द्रमाको प्रकाश; जून । ~ प्रासाद— ना॰ जुनेली रातको आनन्द लिन सकिने भवनको छतभन्दा माथिको कोठा वा बुर्जा । — बिन्दु— ना॰ अक्षरहरूको थाप्लोमा लाग्ने अर्धचन्द्रबिन्दु; जूनटिकी; नाके स्वरबाट उच्चारण हुने त्यस्तो चिह्न ( ँ ) । ~ बिम्ब— ना॰ चन्द्रमाको प्रकाशमय वर्तुलाकार रूप; चन्द्रमाको पूर्ण बिम्ब; चन्द्रमण्डल; चन्द्रसभा । — भाल— ना॰ शिवजीको चन्द्रभूषणयुक्त रूप; शिवजी । — मणि— ना॰ चन्द्रमाका किरणका स्पर्शले जगमगाउने भनिएको हरियो मणिविशेष; चन्द्रकान्तमणि । ~ मण्डल— ना॰ १. चन्द्रमाको वरिपरि कहिलेकाहीँ देखा पर्ने गोलाकार परिधि । २. चन्द्रमाको पूर्ण बिम्ब; चन्द्रबिम्ब; चन्द्रमाको मण्डल । ३. हठयोगअन्तर्गत दुवै आँखीभौँ जोडिने ठाउँभन्दा माथि र निधारभन्दा तल रहेको काल्पनिक चन्द्रमा । ~ मल्लिका— ना॰ जुनेली रातमा ढकमक्क फुली चारैतिर मगमग बास्ना फैलाउने एक थरी चमेली फूल ।

चन्द्रमा— ना॰ [सं॰] १. सूर्यको प्रकाश पाएर राति आकाशमा चम्कने र २९ज्ञ दिनमा एकपल्ट पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्ने पृथ्वीको उपग्रह; चन्द्र; जून; सोम; शशी; इन्दु । २. नारीहरूले शिरमा लगाउने चन्द्रमाका आकारको एक गहना ।

चन्द्रमुख— वि॰ [सं॰] १. चन्द्रमाझैँ हँसिलो उज्यालो र चक्का मुहार भएको; ज्यादै राम्रो अनुहार भएको । ना॰ २. चन्द्रमाजस्तो मुख; चन्द्रमारूपी मुख । > चन्द्रमुखी— वि॰ चन्द्रमाजस्तो उज्यालो मुख भएकी; साह्रै राम्री ।

चन्द्रलेखा— ना॰ [सं॰] चन्द्रमाको किरण; चन्द्रकला; चाँदनी ।

चन्द्रवंश— ना॰ [सं॰] राजा पुरुरवादेखि प्रारम्भ भएको नेपाललगायत भारतवर्षका क्षत्रियहरूको एक प्रसिद्ध वंश ।

चन्द्रवदन— वि॰ [सं॰] चन्द्रमाको जस्तो मुख भएको; सुन्दर । >

चन्द्रवदनी— वि॰ चन्द्रमाको जस्तो मुख भएकी (स्त्री॰; राम्री; सुन्दरी ।

चन्द्रवल्लरी/चन्द्रवल्ली— ना॰ [सं॰] सोमलता ।

चन्द्रवार/चन्द्रवासर— ना॰ [सं॰] हप्ताका सात दिनमध्ये चन्द्रमाको पालोमा परेको दिन; आइतबारदेखि शनिवारसम्मका सात वारमध्ये दोस्रो वार; सोमवार ।

चन्द्रविनायक— ना॰ [सं॰] काठमाडौँ उपत्यकामा देवपत्तनको उत्तरी सीमामा पर्ने प्रसिद्ध चार गणेशमध्ये एक; चाबहिल गणेश ।

चन्द्रविन्दु— ना॰ [सं॰] देवनागरी लिपिअन्तर्गत अनुनासिक वा नाके ध्वनिको प्रतिनिधित्व गर्न सानुनासिक (स्वर॰ वर्णको शिरमा दिइने अर्ध–चन्द्राकारको चिह्न; जूनटिकी ( ँ ॰ ।

चन्द्रशमशेर— ना॰ [चन्द्र+शमशेरे नेपालमा वि॰ सं॰ १९॰३ देखि सुरु भएको राणाशासनका पाँचौँ प्रधानमन्त्री वा श्री ३ महाराज (शासनकाल वि॰ सं॰ १९५८–१९८६० ।

चन्द्रशेखर— वि॰ [सं॰] १. मस्तक वा निधारमा चन्द्रमा धारण गर्ने । ना॰ २. महादेव; शिव ।

चन्द्रहार— ना॰ [सं॰] आधा चन्द्रमाको आकारका बहुमूल्य धातुका टुक्राहरूका योगबाट बनेको पूर्ण चन्द्रमाको जस्तो आकार भएको गलामा लगाइने गोलो माला वा हार; नारीहरूबारा गलामा लगाइने पूर्णचन्द्रमाका आकारको प्राचीन गहनाविशेष ।

चन्द्रहास— ना॰ [सं॰] १. चम्किलो तरवार । २. रावणको तरवार ।

चन्द्रांशु— ना॰ [सं॰] चन्द्रकिरण; जून; चाँदनी ।

चन्द्रा— ना॰ [सं॰] १. खुला दलान । २. चँदुवा ।

चन्द्रागिरि— ना॰ [सं॰ चन्द्रगिरि] काठमाडौँ उपत्यकाको दक्षिण– पश्चिम भागमा पर्ने, समुद्रको सतहभन्दा ८,३६५ फिट अग्लो एक प्रसिद्ध पर्वत ।

चन्द्रालोक— ना॰ [सं॰ चन्द्र+आलोक] १. चन्द्रमाको प्रकाश । २. अलङ्कारवादी संस्कृत साहित्यशास्त्री जयदेवबारा लिखित एक ग्रन्थको नाम ।

चन्द्रिका— ना॰ [सं॰] १. जून; चन्द्रमाको किरण; चाँदनी; ज्योत्स्ना; कौमुदी । २. जूनको शीतल प्रकाश वा जगमगाहट । >

चन्द्रिकोत्सव— ना॰ प्राचीन कालमा शरद् ऋतुको पूर्णिमाका अवसरमा मनाइने एक उत्सव ।

चन्द्रोदय— ना॰ [सं॰] १. चन्द्रमाको उदय; जून उदाएको अवस्था वा समय । २. आयुर्वेदीय पद्धतिअन्तर्गत पारो र सुन भस्म गरेर बनाइने एक उत्तेजक औषधी ।

चन्नी— ना॰ रामझिँगनीको जस्तो फल फल्ने, गेडा वा घोघाको अचार खाइने र बुटाको पाट निकालिने एक प्रकारको झाडी; चन्नीपाट । — पाट— ना॰ चन्नी ।

चप१— ना॰ [अङ्॰] आलुको भाती अथवा मुछेको पीठोभित्र केराउ, तरकारी वा मासु हाली बाहिरबाट बेसनको लेदो लगाई तेल वा घिउमा तारेर बनाइएको खाद्य वस्तु ।

चप२— ना॰ १. खाने वा पचाएर निल्ने काम । २. कुनै पनि चीज (पैसालगायत॰ नफर्काउने नियतले लिएको लियै गर्ने काम; पचाउने काम; सित्तैँमा खाइदिने काम; पच ।

चपक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चप् > चपक्+क] नउप्किने वा नछुट्टिने गरी (टाँसिनु, जोडिनु, जडिनु, समाउनु इ॰) ।

चपचप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चप्+अ (बि॰)] १. कुनै पदार्थ च्याप–च्याप लाग्ने वा टाँसिने गरी । (उदा॰— चाकु खाँदा मुखभरि चपचप टाँसिन्छ) । २. गर्मी वा कठिन मानसिक अवस्थाका कारणले मुख सुक्ने गरी; प्याकप्याक ।

चपट— ना॰ १. ढोका; दैलो; बार । २. पहरा; चौकी; पालो; गारद । श्र चपटे— ना॰ ढोके; बारे; पहरेदार; पाले ।

चपडा— ना॰हे॰ चपरा ।

चपत— ना॰ [सं॰ चपेटे १. थप्पड । २. आघात वा क्षति । ३. चोटपटक ।

चपरा— ना॰ खारेर वा शुद्ध पारेर पातलो पाप्रा–पाप्रा बनाइएको लाहा; चपडा ।

चपरास— ना॰ [फा॰ चप+रास्त] अर्दली तहका कर्मचारीले कमरपेटी वा छातीमा लगाउने, कार्यालय वा संस्थाको नाम, कर्मचारीको दर्जा र नम्बर लेखिएको धातुको ब्याज; चप्रास ।

चपरासी— वि॰ [चपरास+ई] १. चपरास लगाउने (व्यक्ति॰ । ना॰ २. चप्रास लगाएको कर्मचारी; चप्रासी । ~ अड्डा— ना॰ १. सिपाहीबारा पालोपहराको बन्दोबस्त मिलाउने अड्डा (प्राचीन कालमा) । २. जेलको हेरचाह गर्ने अड्डा (राणाकालभन्दा अघि॰; बाटोकाजसम्बन्धी अड्डा (राणाकालमा) । ३. थोरै मात्र कैदको सजाय बाँकी रहेका कैदीबाट बाटाको सुघरसफाइ गर्न लगाउने अड्डा ।

चपरी— ना॰ [प्रा॰ चक्कल+ई] १. दूबो, झार आदिसमेतको माटाको ढेलो; चोइली; चोइलो; चाको । २. पन्यूले झिकेको भातको चोइलो ।

चपरो— ना॰ [प्रा॰ चक्कलो] ठूलो परिमाणको चपरी; चप्पा ।

चपर्चन्ड— वि॰ [सं॰ चपल+चण्ड] १. कडा स्वभाव वा मिजासको; प्रचण्ड; उग्र । २. रिसाहा; मापाको; झक्कड; झक्की । ३. चम्मू; छुकछुके । > चपर्चन्डी— ना॰ १. चपर्चन्ड हुने स्वभाव वा प्रवृत्ति । वि॰ २. त्यस्तो स्वभाव वा प्रवृत्तिकी (स्त्री॰ ।

चपल— वि॰ [सं॰] १. चकचके; चञ्चल । २. स्थिर नरहने; अस्थिर । ३. थरथराउने; हल्लने । ४. अनित्य; क्षणिक । ५. फुर्तिलो; छरितो । — ता— ना॰ १. नाटक आदिका पात्रमा राग, बेषबाट हुने अस्थिरता; व्यभिचारी भावको एक भेद । २. चपल हुने भाव वा गुण; चङ्ख्याइँ; बठ्याइँ ।

चपला— वि॰ [सं॰] १. चपल स्वभावकी (स्त्री॰; बाठी । ना॰ २. बिजुली (मेघको) । ३. वेश्या; व्यभिचारिणी स्त्री । ४. धनकी देवी; लक्ष्मी । ५. जिब्रो । ६. रक्सी । ७. त्रिष्टुप् जातिको एक समवृत्त छन्दविशेष । — वक्त्र— ना॰ विषम पाउमा चारौँ अक्षरदेखि पर नगण र सम पाउमा त्यस्तै गरी यगण हुने एक छन्द ।

चपाइ— ना॰ [रू चपाउ (+आइ॰] १. चपाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । २. पचाउने वा चप गरिने क्रिया वा प्रक्रिया । [रू चाप् +आइ] ३. चाप्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; चाप; थिचाइ । [ > ] चपाइनु— क॰ क्रि॰ १. चपाउने काम गरिनु । २. चाप्न लगाइनु ।

चपाउ–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चर्वणे १. मुखमा हालिएको कुरालाई दाँतले पिसेर निल्न लायक बनाउनु; दाँतले टोक्नु ।

चपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ [चाप्+आउ+नु] चाप्न लगाउनु; चापिने पार्नु; थिचाउनु ।

चपाती— ना॰ [हि॰] १. पातलो गरी बेलेर घिउ, तेल आदि केही नहाली पकाएको गहुँको रोटी; फुल्का, सुखा रोटी । २. पुरी रोटी ।

चपेट/चपेटा— ना॰ [सं॰] १. लबटो । २. हत्केला । ३. थप्पड । ४. कामको चापाचाप । ५. कुनै काम चाँडो गराउन दिइने प्रेरणा । ६. तरताकिता वा दबाव ।

चप्काइ— ना॰ [रू चप्क (+आइ॰] १. चप्काउने वा टाँस्ने क्रिया वा प्रक्रिया । २. चप्काउने वा पचाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चप्काइनु— क॰ क्रि॰ १. चप गरिनु; चोरिनु । २. चप्काउने काम गरिनु; टँसाइनु ।

चप्काउ–नु१— स॰ क्रि॰ [चप्क+आउ+नु] चप गर्नु; चप पार्नु; चोर्नु; टप्काउनु ।

चप्काउ–नु२— स॰ क्रि॰ [हि॰ चिपकाना > चप्क+ आउ+नु] गुँद, माड आदि लेसाइलो वा लेदो पदार्थले कुनै वस्तु टाँस्नु; जोड्नु ।

चप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चप्+प] कुनै वस्तु मुखभित्र हाली छिटो निल्ने गरी । (उदा॰— मुखभित्र चप्प एउटा उसिनेको लप्सी हालेर राम भाग्यो ।) ।

चप्पन— ना॰ चप गर्ने काम; अर्काको चीजलाई अनैतिक रूपले आ६नो पार्ने दुष्ट्याइँ कर्म; चप्पु ।

चप्पल— ना॰ चट्टी ।

चप्पा— ना॰ १. चपरी; चाको । २. भुटेको गहुँ, जौ आदिको पीठो वा सातु ।

चप्पु१— ना॰ हे॰ चप्पन ।

चप्पु२— ना॰ हे॰ चट्कन; चड्कन ।

चप्लेटी— वि॰ १. च्याप्टो र फराकिलो (ठाउँ आदि) । २. समतल परेको । ना॰ ३. चिप्लेटी (खेल) । ~ ढुङ्गो— ना॰ चिप्लेटी खेल्ने काममा आउने वा आउन सक्ने, करालो परेको केही ठूलो र चेप्टो, चिप्लो ढुङ्गो; चिप्लेटी खेल्ने ढुङ्गो; चिप्लेटी ढुङ्गो ।

चप्प्रासी— वि॰/ना॰हे॰ चपरासी ।

चप्रास— ना॰हे॰ चपरास ।

चप्रासी— ना॰/वि॰हे॰ चपरासी ।

चबाइ— ना॰ [चाव्+आइ] चाब्ने क्रिया, भाव वा प्रक्रिया ।

चमक— ना॰ [अ॰ मू॰ चम्+अक] प्रचण्ड तापबाट आएको प्रकाश; ज्वालाविनाको चहक; उज्यालो; प्रकाश; तेज; टलक; प्रभा; टक; दीप्ति । — दमक— ना॰ शोभा; चहकमहक; छवि; कान्ति । — दार— वि॰ चमक भएको । चमकिनु— अ॰ क्रि॰ हे॰ चम्किनु । चमकिलो— वि॰ हे॰ चम्किलो । चमक्क— क्रि॰ वि॰ खूबसित चम्कने गरी ।

चमचम— क्रि॰वि॰ [अ॰ मू॰ चम्+अ (बि॰)] १. थोरै उज्यालो छर्दै चम्किने गरी । ना॰ २. छेनाबाट तयार पारिएको गुलियो मिठाईविशेष । > चमचमाइ— ना॰ चमचम गर्ने भाव, क्रिया वा गुण । > चमचमाइनु— अ॰ क्रि॰ चमक निस्किनु; चम्किनु ।

चमचमाउनु— अ॰ क्रि॰ चम्कनु; चमक आउनु ।

चमचा— ना॰हे॰ चम्चा ।

चमजुम्रो— ना॰ मानिसका छालामा बलियोसँग टाँसिएर बस्ने मासु रबको सानो किर्नुविशेष; छालामा टाँसिने जुम्रो ।

चमडा— ना॰ [सं॰ चर्मे छाला ।

चमत्कार— ना॰ [सं॰] १. आश्चर्य; अचम्म; विस्मय । २. खेल; तमासा । ३. साहित्यशास्त्रमा रसको अनुभूति गराउने काव्य– सौन्दर्य । > चमत्कारिता— ना॰ चमत्कारपूर्ण गुण । चमत्कारी— वि॰ चमत्कार गर्ने । चमत्कृत— वि॰ आश्चर्य वा विस्मयमा परेको । चमत्कृति— ना॰ १. चमत्कार । २. शिल्पक नामक उपरूपकका सत्ताइस अङ्गमध्ये एक ।

चमर— ना॰ [सं॰ चामरे १. हम्कनाका निम्ति प्रयोग गरिने चौँरीगाईको पुच्छरको फुर्को वा झुप्पो । २. राजकीय चिह्नमध्ये एक मानिने सोही झुप्पो; चँवर ।

चमरा— ना॰ [सं॰ चामरे मकैको बोटको टुप्पोमा निस्कने धानचमराजस्तै गरी आउने बोटबिरुवा र झारपातका टुप्पाको झुप्पो ।

चमरी— ना॰ [सं॰] काला लामालामा बाक्ला रौँ हुने, पुच्छरको झुप्पो काटेर चँवर बनाइने, तिब्बत र मध्य एसियामा पाइने एक जन्तुविशेष; चमरी गाई; चौँरी; चौँरीगाई; याक; चुँगुर । —

गाई— ना॰ हे॰ चमरी ।

चमस— ना॰ [सं॰] काठको चम्चाजस्तो आकारको एक सोमपान– पात्र ।

चमाचम— क्रि॰ वि॰ [रू चमचमे खूब चमक आउने वा दिने गरी ।

चमार— ना॰ [सं॰ चर्मकारे १. छालाका जुत्ता आदि बनाउने जन्मजात पेसा भएको एक जाति; सार्की । २. मिझार (सम्मान गर्दा॰ ।

चमू— ना॰ [सं॰] प्राचीन कालको सेना (७२९ हात्ती, ७२९ रथ, २१८७ घोडचढी र ३६४५ पदाति रहेको॰ ।

चमेना— ना॰ [सं॰ चर्वणीये खाजा; जलपान । ~ गृह/घर— ना॰ चमेना गर्ने ठाउँ वा घर; रेस्टुराँ ।

चमेरी— ना॰ [चमेरो+ई] चमेरोको लघु रूप । ~ झ्याँट— ना॰ प्रभात हुने समय वा बिहानको निछ्याम अवस्था ।

चमेरो— ना॰ १. दिउँसो रूखका हाँगामा झुन्डिएर तलतिर मुख फर्काई बस्ने र प्रायः राति उड्ने जीउभरि भुत्ला भएको, पातलो कपडाझैँ झिल्लीदार पखेटा हुने, मुसोजस्तो एक स्तनपायी प्राणी । २. दुवै पक्षमा लाग्ने व्यक्ति; मल्कोढल्को ।

चमेली— ना॰ लहरामा फुल्ने सेतो वा पहेँलो बास्नादार साना– साना फूलविशेष ।

चमोट— ना॰ विशिष्ट स्तरका अपराधीहरूलाई मात्र लगाइने छालाको नेलविशेष ।

चम्क–नु— अ॰ क्रि॰ [चम्क+नु] १. छिन–छिनमा झल्कनु; तेजिलो हुनु; टल्कनु; जगमगाउनु । २. कसैलाई नटेर्नु; सेखी खोज्नु; मात्तिनु; बढ्नु । ३. उन्नतिमा लाग्नु; तरक्की हुनु ।

चम्कनु/चम्कनो— ना॰ [चर्म+किर्नु] मानिसको कपालमा लाग्ने जुम्राको पूरै नहुर्किएको अवस्था; ढाडीभन्दा सानु र भुसुनुभन्दा ठूलो जुम्रो ।

चम्काइ— ना॰ [रू चम्क (+आइ॰] चम्कने भाव, क्रिया वा गुण । [ > ] चम्काइनु— क॰ क्रि॰ चम्कने पारिनु । चम्काउनु— स॰ क्रि॰, प्रे॰ क्रि॰ १. चम्किने पार्नु; टल्काउनु । २. मत्ताउनु । ३. चम्कन लगाउनु ।

चम्काचम्की१— ना॰ [चम्को+चम्की] साना–ठूला चम्काहरूको समूह ।

चम्काचम्की२— ना॰ [चम्क+चम्की] बाझ्ने र जुध्ने होडबाजी; चम्काइको प्रतियोगिता ।

चम्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [चम्क+इ+नु] झलक्क झल्कनु, तेजिलो हुनु; चम्कनु ।

चम्किलो— वि॰ [चमक+इलो] चमक भएको; चमकदार; चहकिलो ।

चम्की— ना॰ [चम्को+ई] सानो खालको चम्को ।

चम्के— वि॰ [चम्को+ए] चम्को भएको (चुलो॰; चुलोको चम्कोजस्तो आकारको (कुनै वस्तु॰ ।

चम्को— ना॰ चुलाको मुखमा भाँडा अड्याउन तीनतिर उठाइएको थुम्को ।

चम्चा— ना॰ [सं॰ चमसे एकापट्टि समाउनाका लागि बिँड भएको र अर्कापट्टि अलिकति खोपिल्टो परेको, खाना खान वा पकाइएका खानालाई चलाउन प्रयोग गरिने उपकरण; चमच; चमचा । —

गिरी— ना॰ चाकरी; स्वार्थपूर्ण सेवाकार्य । > चम्ची— ना॰ सानो खालको चम्चा ।

चम्पक— ना॰ [सं॰] १. सुगन्धमय सेतो वा पहेँलो फूल फुल्ने एक जातको बोट वा त्यसको फल; चाँपो; चम्पा । २. एक प्रकारको सुगन्धी द्रव्यविशेष । ३. एक प्रकारको केरा । ~ माला— ना॰ १. प्राचीन कालमा प्रचलित एक प्रकारको गहना । २. चम्पक फूलबाट बनाइएको माला । ३. प्रत्येक पाउमा क्रमशः भ, म, सगण र दुई गुरु वर्ण भईकन पाँचौँ अक्षरमा विश्राम हुने एक वार्णिक छन्दविशेष ।

चम्पत— ना॰ भाग्ने वा कुलेलम ठोक्ने काम; बेपत्ता हुने काम; टाप ठोक्ने क्रिया वा प्रक्रिया; सुइँकुच्चा ।

चम्पा— ना॰ [सं॰] हे॰ चम्पक । — वत— ना॰ प्राचीन कूर्माचल देशको राजधानी; हालको कुमाऊँ प्रदेशको एक प्रसिद्ध स्थल । — वती— ना॰ गङ्गाको किनारमा रहेको एक प्राचीन नगरको नाम; अङ्गदेशको राजधानी (वर्तमान भागलपुर) । — सरी— ना॰ मसिना र बास्नादार चामल हुने एक प्रकारको धान ।

चम्पू— ना॰ [सं॰] गद्य र पद्य दुवै मिसिएको काव्य (उदा॰— मेरो कविताको आराधना, सम॰ ।

चम्बल— ना॰ १. भेडाको ऊनबाट तयार गरिने एक कपडाविशेष । २. भारतको एक प्रसिद्ध नदी र सो नदी भएको उपत्यका । ~ घाटी— डाँकूहरूको बिगबिगी भएको कुख्यात आश्रयस्थल ।

चम्बु— ना॰ [चम्बू < सं॰ चमू] सानो मुख भएको टुटीवाल एक प्रकारको जलपात्र; एक प्रकारको लोहोटा ।

चम्मु— वि॰ [सं॰ जम्बुके अग्धोर बाठो; असाध्य चतुरो; छद्दू ।

चम्लायो— ना॰ एक जातको वृक्षविशेष ।

चम्सुर— ना॰ तरकारी खाइने, काँचै खाँदा नाकमा राग आउने, मसिना डाँठ र फाटेका पात हुने प्रसिद्ध सागविशेष ।

चय— ना॰ [सं॰] सङ्ग्रह; समूह; थुप्रो; राशि ।

चयन— ना॰ [सं॰] १. टिप्ने काम (फूल आदि) । २. बटुल्ने, सङ्ग्रह गर्ने वा सङ्कलन गर्ने काम; थुपार्ने वा जम्मा गर्ने काम । — शील— वि॰ चयन गर्ने स्वभाव भएको । — हरा— ना॰ थारू स्त्रीहरूले गलादेखि छातीसम्म लट्कने गरी लगाउने एक थरी गहना । > चयनिका— ना॰ सङ्ग्रह गरिएका कुनै पनि वस्तु, पदार्थ वा तत्त्व । चयनीय— वि॰ चयन गर्न योग्य; जम्मा गर्न हुने ।

चर्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चर्+नु] घँसिलो चौर, डाँडो, जङ्गल आदिमा गाईबस्तुले डुलेर घाँस आदि खाँदै पेट भर्नु ।

चर— ना॰ [सं॰] १. जासुस; गुप्तचर; गूढपुरुष; सी॰ आई॰ डी) । २. दूत; कलियो । ३. घरको जग । ४. रोग । ५. सुइँको; भेद । वि॰ ६. हिँडडुल गर्ने; चल्ने; जङ्गम । ७. सजीव ।

चरक— ना॰ [सं॰] १. भारतीय आयुर्वेदका प्रवर्तक र 'चरकसंहिता'– का लेखक । २. शेषनागका अवतार मानिने तिनै आचार्य । ३. डुलुवा; बटुवा; पथिक । ~ संहिता— ना॰ चरक मुनिले लेखेको आयुर्वेदीय चिकित्सासम्बन्धी एक प्रसिद्ध ग्रन्थ ।

चरक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चर् > चरक्+क] १. चिरिने वा धाँजा फाट्ने गरी । २. घाम आदि चर्केर पोल्ने गरी ।

चरचर— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चर्+अ (बि॰)] १. धमाधम फाट्ने वा चिरिने भएर । २. घाउ आदि दुख्ने वा चर्कने गरी । ना॰ ३. चर–चरको ध्वनि वा पीडा । ४. चिरिने प्रक्रिया । > चरचरी— क्रि॰ वि॰ १. धमाधम फाट्ने वा चिरिने भएर; चरचर । २. घाउ आदि दुख्ने वा चहथ्याउने गरी । ३. घाँस उखेल्दा धमाधम चरचर आवाज आउने गरी । चरचरे— वि॰ १. चरचर आवाज निकाल्ने वा त्यस्तो आवाज आउने गरी बोल्ने । २. चिडाहा स्वभावको; झर्काहा ।

चरण— ना॰ [सं॰] १. पाद; पाउ; पयर; गोडा । २. श्लोकको एक पङ्क्ति; चौथाइ अंश । ३. वेदको एक शाखा वा सम्प्रदाय । ४. वंश; पुस्ता । ५. स्तम्भ । ~ कमल— ना॰ कमलको फूलजस्तो पाउ वा पादतल; चरणपद्म; चरणारविन्द (मान–मर्यादा जनाउँदा प्रयोग गरिने शब्द) । ~ चिह्न— ना॰ पाउको चिह्न; कुनै चीजमाथि परेको पाइलाको डोब । — तल— ना॰ पैतालो; पादतल । —

न्यास— ना॰ कदम; पाइला । ~ पादुका— ना॰ १. खराउ । २. ढुङ्गा आदिमा कुँदेर पूजा गर्ने हेतुले बनाइएको पादचिह्न । —

युगल— ना॰ दुई पाउ; दुई खुट्टा । ~ रेखा— ना॰ पादचिह्न; चरणचिह्न । ~ सेवा— ना॰ १. आफूभन्दा ठूला वा बडाको सेवा; मान्यजनको सेवा । २. पाउ दाब्ने वा मिच्ने काम । — सेवी— ना॰ १. सेवक; नोकर; भक्त । वि॰ २. सेवा गर्ने । > चरणामृत— ना॰ १. श्रद्धेय व्यक्तिको पाउ धोइएको पानी । २. देव–प्रतिमा आदिलाई स्नान गराइएको पानी; चरणोदक । चरणायुध— ना॰ आ६नो गोडा नै हतियार भएको प्राणी; कुखुरो । चरणारविन्द—

 ना॰ चरणकमल । चरणार्ध— ना॰ श्लोकको एक पाउको आधा भाग; आठौँ

भाग वा अष्टमांश । चरणोदक— ना॰ चरणामृत ।

चरणोपधान— ना॰ राजा–महाराजाको सिंहासनमुनि पाउ राख्न बनाइएको एक आसन; पाउदान; पादपीठ ।

चरन— ना॰ [सं॰ चरणे १. हे॰ चरण । २. गाईबस्तु चर्ने ठाउँ; घाँस भएको ठाउँ; चउर; गोचर; गौचर । ~ क्षेत्र— ना॰ गाईबस्तु चराउने निश्चित क्षेत्र ।

चरना— ना॰ अन्तःपुरका केटी–सुसारेहरूले भित्रपट्टि लगाउने तीन तहको जाँघवाल सुरुवाल; लामो जाँघिया; चर्ना ।

चरम— वि॰ [सं॰] १. अन्तिम; अन्त्यको । २. सबभन्दा पछिल्लो; पश्चवर्ती । ~ अवस्था— ना॰ आखिरी अवस्था; अन्त्यकाल वा पछिल्लो अवस्था । ~ काल— ना॰ अन्तिम अवस्था; अन्त्यकाल वा मृत्युको समय । ~ बिन्दु— ना॰ १. रुचि, उत्तेजना आदिको सर्वोच्च बिन्दु । (जहाँ पुगेपछि अगाडि बढ्ने ठाउँ रहँदैन) । २. कुनै एक शृङ्खलाको अन्तिम तत्त्व वा घटना; चरमसीमा; पराकाष्ठा । > चरमोत्कर्ष— ना॰ १. अन्तिम सीमासम्म पुगेको उत्कर्ष; परम उत्कर्ष । २. साहित्यमा घटनाक्रमको तीव्रतम स्थिति वा बिन्दु; पराकाष्ठा ।

चराइ— ना॰ [रू चर् (+आइ॰] चर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

चराइनु— क॰ क्रि॰ चर्ने पारिनु; चर्न लगाइनु । चराउनु— प्रे॰ क्रि॰ बस्तुभाउलाई डुलाएर घाँस खुवाउनु ।

चराचर— ना॰ [सं॰] १. चर र अचर वस्तु; स्थावर र जङ्गम । २. विश्व ।

चराचुरुङ्गी— ना॰ [चरो (बि॰)] दुई खुट्टा हुने, फुल पार्ने र प्वाँख तथा पखेटा हुने, मेरुदण्डीय पक्षीजाति ।

चरित— ना॰ [सं॰] १. जीवनको कथा वा विशेष घटना; जीवनी । २. आचरण; चरित्र । ~ नायक— ना॰ कुनै काल्पनिक आख्यान वा ऐतिहासिक घटनाको मुख्य पात्र; चरित्रनायक ।

चरितार्थ— वि॰ [सं॰] १. अभीष्ट ध्येय पूरा गरेको; सफल । २. लक्ष्य हासिल गरेको । ३. कृतार्थ; सन्तुष्ट; तुष्ट । ४. कार्यान्वित; सम्पन्न । — ता— ना॰ चरितार्थ हुने कार्य ।

चरितावली— ना॰ [सं॰] अनेक विशिष्ट व्यक्तिहरूको जीवनीको सङ्ग्रह ।

चरित्र— ना॰ [सं॰] १. जीवनी; चरित । २. चालचलन; बानीबेहोरा; व्यवहार । ~ चित्रण— ना॰ नाटक, उपन्यास, कथा आदिमा काल्पनिक पात्रको बिम्ब सिर्जना गर्ने प्रक्रिया तथा कार्य; साहित्यिक कथात्मक कृतिमा पात्रको स्वरूप र प्रकृतिलाई रूपायित गर्ने काम । ~ दोष— ना॰ नाटकका पात्रमा अज्ञात रूपमा रहने चारित्रिक कमजोरी; नाटक आदिका पात्रबाट अज्ञात रूपमा हुने भूल; चरित्रमा हुने दोष । ~ नायक— ना॰ हे॰ चरितनायक । ~ प्रधान— वि॰ घटना वा कथावस्तुको भन्दा चरित्रको प्राधान्य वा बढी महत्त्व भएको (कथा, उपन्यास आदि) । — वान्— वि॰ राम्रो स्वभाव, प्रकृति, चालचलन आदि भएको (व्यक्ति॰; सच्चरित्र भएको । ~ हत्या— ना॰ अनावश्यक वा निराधार लाञ्छना लगाएर कसैको प्रतिष्ठामा धक्का पुथ्याउने वा कसैलाई अपमानित गर्ने काम; कसैको सम्मान वा प्रतिष्ठालाई खसाल्ने काम; अनावश्यक लाञ्छना । — हीन— वि॰ खराब गुण, शीलस्वभाव, आचरण, अनुष्ठान आदि भएको; दुष्चरित्रले युक्त ।

चरिपन्जा— ना॰ [चार+पाँच] एउटा पासामा पन्जा र बाँकी दुई पासामा दुवा–दुवा पर्दा हुने, पासाखेलको एक दाउ ।

चरिपाईँ/चरिफाईँ— ना॰ [छारे+फाईँ] छारे रोग; मृगी; अपस्मार ।

चरी— ना॰ [चरो+ई] १. चराको बच्चा । २. सानो चरो । ३. पोथी चरो । ४. चरो (बालबोलीमा) । ~ अमिलो— ना॰ गोलाकार तीनखण्डे, अमिलो स्वादको मसिना पात हुने, पहेँला र कलेजी फूल फुल्ने र मसिना कोसा हुने एक झार; चाङ्गेरी । ~ खुट्टे— वि॰ चराको जस्तो मसिनो र ख्याउटे हातखुट्टा भएको (मानिस, जन्तु इ॰); सिट्ठा; खियाउटे । — घाँटी— ना॰ १. चराको घाँटी रेटिन लागेजस्तो अवस्था; सङ्कटकालीन स्थिति; आरीस्याँगी । २. बित्न लागेको अवस्था । ~ चराइ/चराउ— ना॰ १. गाईबस्तु चराउने वा चर्ने ठाउँ; चरन । २. बस्तुभाउ चराउने काम । —

चुच्चे— वि॰ १. चराको जस्तो चुच्चो मुख हुने (व्यक्ति) । २. चराको झैँ चुच्चो भएको; चुच्चे । ३. अक्षरारम्भ गर्दा 'च' वर्णको निम्ति प्रयोग गरिने (शब्द) । ~ नङ्ग्रा— वि॰ १. निर्बाङ्ग; दिगम्बर; लङ्गट । २. गरिब । ~ नङ्ग्री— ना॰ १. केटाकेटीहरूको एक खेलविशेष । वि॰ २. ज्यादै दुब्ली; ख्याउटी । ~ नङ्ग्रे— वि॰ १. दुब्लो; पातलो । ना॰ २. मसिनो खालको धान । —

फाल— ना॰ १. छटपटिएर मर्न लागेको चरीको झैँ अवस्था वा चाल । २. छटपटी । ~ बाघ— ना॰ बिरालो जत्रो हुने, एक जातको, रूखमा बस्ने, टाटेपाटे चितुवा; निगाले चितुवा । —

लमिनी— ना॰ सगरमाथाको अर्को नाउँ; झ्यामोलुङ्मोको नेपाली पर्याय नाम ।

चरु— ना॰ [सं॰] १. जौ, तिल, धान, चामल, घिउ आदि मुछेर देवकार्यमा अग्निमा चढाइने वस्तु; आहुति; हव्य । २. ठाडो बिट भएको, धातुको एक भाँडोविशेष; सानो ठो ।

चरुवा— ना॰ [चर्+उवो १. गाईबस्तु चराउने मानिस; गोठालो । वि॰ २. चर्ने गरेको (बस्तुभाउ॰ ।

चरेस१— ना॰ १. काँसो र जस्ता बराबर अनुपातमा मिसाएर तयार पारिएको एक प्रकारको धातुविशेष । २. असल जातको, मिहिन, पातलो र सेतो सूती कपडा ।

चरेस२— ना॰ गाँजाको लट्टाको चोप वा खोटो; तमाखुझैँ धूम्रपान गरिने एक लागू पदार्थ ।

चरो— ना॰ [सं॰ चटके चराचुरुङ्गीवर्गको, पखेटा र चुच्चो हुने कुनै दोपाया प्राणी ।

चर्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ चर्+क+नु] १. फुट्नु; चिरिनु; चिरा पर्नु; धाँजा फाट्नु । २. प्रचण्ड हुनु; कडा हुनु । ३. सोला हान्नु; घाउ चर्केर दुख्नु; चस्कनु । ४. ठूलो स्वरले बोल्नु; कड्कनु । >

चर्काइ— ना॰ चर्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चर्काइनु— क॰ क्रि॰ चर्कने पारिनु; चर्कने पार्न लगाइनु । चर्काउनु— स॰ क्रि॰ १. कुनै समस्या, मामला वा कुरालाई झन् गम्भीर तुल्याउनु । २. चिरा पार्नु । ३. कुनै जोडिएको वस्तुलाई चिर्को पार्नु ।

चर्काचर्की— ना॰ दुवैतर्फबाट भएको साह्रो झगडा; बाझाबाझ; उग्र कलह । चर्किनु— अ॰ क्रि॰ १. चर्को हुनु; चर्कनु । २. चर्को बनिनु ।

चर्कुले/चर्कुलो— वि॰ [चर्को+उले/उलो] १. कान खाने चर्को वा तीखो स्वर भएको; चरचरी बाझेजस्तो गरी बोल्ने । २. छुकछुके; चकचके; चनमते; चञ्चले ।

चर्को— वि॰ [सं॰ चरमके तिक्खर; कडा; तीव्र; तेजी; कठोर; ज्यादा ।

चर्खा— ना॰ [सं॰ चक्रे चक्रझैँ पाङ्ग्रो जडी प्यूरीबाट धागो कात्न बनाइएको, काठको घरेलु यन्त्रविशेष ।

चर्च— ना॰ [अङ्॰] इसाई मतावलम्बीहरूको उपासना गर्ने सार्वजनिक भवन वा मन्दिर; गिर्जाघर ।

चर्च–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चर् > चर्च+नु] १. चलन गर्नु; भोग गर्नु । २. तह लगाउनु; सुमर्नु; काममा ल्याउनु ।

चर्चराइ— ना॰ [रू चरचर (+आइ॰] चर्चराउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चर्चराइनु— अ॰ क्रि॰ चर्चराउने होइनु ।

चर्चराउनु— अ॰ क्रि॰ १. चहथ्याउनु; भबाउनु । २. चरचर गरेर आवाज आउनु ।

चर्चरिका— ना॰ [सं॰] १. नाटक प्रदर्शन गर्दा एउटा प्रकरण खतम भई, पर्दा गिराई फेरि अर्को प्रकरण सुरु गर्ने अवस्थामा पर्दा उठाउँदा गाइने एक प्रकारको गीत । २. नाटकका दुई नटुवाले आलोपालो गरी गाउने गीत ।

चर्चरि–नु— अ॰ क्रि॰ [चरचर+इ+नु] चरचर गरी दुख्नु; चरचर हुनु; चहथ्याइनु; चर्कनु ।

चर्चरी— ना॰ [सं॰] १. वसन्त ऋतुमा गाइने एक प्रकारको गीतविशेष । २. सङ्गीतको तालमा बजाइने ताली । ३. विबान्हरूबारा गरिएको सस्वर पाठ । ४. आमोदप्रमोद; हर्षक्रीडा । ५. रगण, सगण, दुई जगण, भगण एवं रगण हुने र पपाँच अक्षरमा विश्राम हुने एक छन्द ।

चर्चरे— ना॰ [चर्चरो+ए] १. च्याप्टो प्रकारको डाँठ भएको ससाना राता फूल फुल्ने र काला गेडा हुने एक जङ्गली लहरो । २. गाईबस्तुलाई हुने एक भयङ्कर सरुवा रोग; गाईबस्तुको देसान । ३. सारौँ चरो; चर्चरो ।

चर्चरो— ना॰ सारौँ चरो ।

चर्चा— ना॰ [सं॰] १. विचारविमर्श; गम्भीर छलफल । २. प्रसङ्ग; कथन; प्रकरण । ३. आवृत्ति; स्वरपाठ; अध्ययन । ~ पीठ— ना॰ कुनै विषयमा छलफल, बहस वा अनुसन्धान गर्न स्थापित भएको संस्था; आवश्यक विमर्शहरू सम्बद्ध व्यक्तिसमक्ष पुथ्याउन खडा भएको एक एकाइ ।

चर्चाइ— ना॰ [रू चर्च (+आइ॰] चर्चने क्रिया, भाव वा प्रक्रिया । [ > ] चर्चाइनु— क॰ क्रि॰ चर्चाउन लगाइनु । चर्चाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चर्चने काम गराउनु; चर्चन लाउनु ।

चर्चित— वि॰ [सं॰] १. चर्चा गरिएको; प्रासङ्गिक । २. विचार गरिएको; मनन गरिएको ।

चर्चिनु— स॰ क्रि॰ [चर्च+इनु] १. हे॰ चर्चनु । क॰ क्रि॰ २. चर्चिने होइनु ।

चर्तिकला— ना॰ [चढ्ती+कलो १. चहलपहल; चकचकी; चहकमहक । २. रवाफ; झुट्टो चरित्रको प्रदर्शन । ३. स्त्री जातिको दुश्चरित्रता । > चर्तिकले— वि॰ चर्तिकला गर्ने ।

चर्ना— ना॰हे॰ चरना ।

चर्पट१— ना॰ [सं॰] १. औँलाहरू फिँजिएका अवस्थाको हत्केला । २. थप्पड; लपेटा; चपेटा ।

चर्पट२— ना॰ [चटपटे चटपट; हतपत; चटारो । २. क्रि॰ वि॰ जल्दाजल्दी; झटपट । > चर्पटाइ— ना॰ चर्पटाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चर्पटाइनु— स॰ क्रि॰ हडबडाइनु; चटपटाइनु ।

चर्पटाउनु— स॰ क्रि॰ हडबड गर्नु; हडबडाउनु; छटपटाउनु; चटपटाउनु । चर्पटी— ना॰ चटपटी ।

चर्पटी— ना॰ [सं॰] चिल्लो नहाली पकाइएको रोटी; सुक्खा रोटी; फुल्का ।

चर्पटे— वि॰ [चर्पट+ए] चर्पट गर्ने; चटपटे स्वभावको ।

चर्पी— ना॰ [नेवा॰ चबि] दिसा–पिसाब गर्ने ठाउँ वा कोठा; चर्पीघर; पाइखाना; शौचालय; टट्टीखाना (ल्याट्रिन; बाथरुम॰ ।

चर्म— ना॰ [सं॰] १. मानिस वा जनावरका शरीरको बाहिरी अंश; छाला; चमडा; चाम । २. ढाल । — कला— ना॰ काँचो छालालाई प्रशोधन गरी त्यसबाट जुत्ता, सेला, कम्मरपेटी आदि विभिन्न सामानहरू बनाउने सीप । — कार— ना॰ छालाको काम गर्ने मानिस; चमार; सार्की; मोची । — कील— ना॰ अलकाई; बवासीर; हर्सा; अर्श । — कूप— ना॰ घिउ, तेल आदि हाल्ने छालाको भाँडोविशेष; सिजिया । ~ चक्षु— ना॰ १. भौतिक जगत्का विषयवस्तु देख्ने इन्द्रिय; बाहिरी वा बाह्य आँखा । २. सतही दृष्टि; स्थूल दृष्टि । ~ तरङ्ग— ना॰ उमेर वा रोगका कारणले शरीर वा अनुहारमा पर्ने चाउरी । ~ दूषिका— ना॰ दाग उब्जिई बेसरी चिलाउने एक चर्मरोग; दाद । ~ पट्टिका— ना॰ पासा खेल्दा गोटी राखिने चार कुना परेको छालाको टुक्रा । ~ पत्र— ना॰ अभिलेखका रूपमा छालामा लेखिएको वस्तुविशेष । — पुट— ना॰ पानी राख्नका निम्ति प्रयोग गरिने छालाको भाँडो; मसक । — यष्टि— ना॰ छालाको कोर्रा वा चाबुक (हन्टर॰ । चर्म रोग— ना॰ [सं॰] रगतको खराबी वा अन्य कारणले छाला चिलाउने, खस्रो भई फुट्ने, साना–साना फोका निस्कने आदि रोग । > चर्मरोगी— ना॰ छालाको रोग लागेको व्यक्ति । — विशेषज्ञ— ना॰ छालाका रोगहरूमा विशेषता प्राप्त गरेको डाक्टर ।

चर्मोपचार— ना॰ [सं॰] चर्मरोगको उपचार । — क— ना॰ १. चर्मरोगको उपचारमा प्रयोग गरिने वस्तु (औषधी आदि) । २. छालाको विशेषज्ञ । ~ शास्त्र— ना॰ चर्मरोगसम्बन्धी शास्त्र ।

चथ्यामचुरुम— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चथ्याम्+अ (बि॰)] कुनै वस्तु साना टुक्रा भएर फुट्ने गरी ।

चर्या— ना॰ [सं॰] १. घुमफिर; सैर । २. प्रथा; रीतिरिवाज; अनुष्ठान । ३. आचरणविधि; चालचलन । ४. जीविका ।

चर्ल्यामचुर्लुम— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चर्ल्याम्+अ (बि॰)] १. कुनै वस्तु हातबाट खस्दा ससाना टुक्रा भएर फुट्ने गरी; झथ्यामझुरुम । २. पानीमा पूरै चोपिने वा डुब्ने गरी । >

चर्ल्यामचुर्लुम्म— क्रि॰ वि॰ चर्ल्यामचुर्लुम ।

चर्ल्याम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चर्ल्याम्+म] १. कुनै काँचका वा हल्का वस्तु हातबाट खस्दा, ठोकिँदा सानासाना टुक्रा भएर फुट्ने गरी । २. झथ्याम्म ।

चर्वण— ना॰ [सं॰] १. चपाउने वा खाने काम । २. आचमन । ३. स्वाद चाख्ने काम ।

चर्वित— वि॰ [सं॰] १. चपाइएको; खाइएको । २. चाखिएको । —

चर्वण— ना॰ १. गाईबस्तुहरूले खाएको घाँस फेरि मुखमा निकालेर चबाउने क्रिया; उग्राउने कार्य । २. भनिसकिएको कुरो दोहोथ्याएर फेरि भन्ने कार्य; पुनरुक्ति; निरर्थक आवृत्ति ।

चर्व्य— वि॰ [सं॰] चबाइने वा चबाउनुपर्ने; चबाउन योग्य ।

चर्सा— ना॰ [फा॰ चर्जे छाला । ~ ठेक्का— ना॰ छाला–ठेक्का । ~ रकम— ना॰ १. छालाको ठेकदारीमा बुझाउनुपर्ने रकम । २. छालाको ठेक्कापट्टा ।

चल्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चल्+नु] १. चलमलाउनु; हल्लनु; हिल्नु; काँप्नु । २. चकचक गर्नु । ३. हिँड्नु; जानु । ४. चलनमा आउनु । ५. जिस्किनु । ६. टिक्नु; खट्नु । ७. प्रारम्भ हुनु । ८. पासा आदि खेल खेल्दा कुनै चाल आरम्भ गर्नु ।

चल— वि॰ [सं॰] १. चल्ने; काम्ने; हल्लिने; स्पन्दित हुने । २. अस्थिर; चञ्चल । ३. हिँडडुल गर्ने; जङ्गम । ४. चलाउन सकिने (वस्तु) । ५. चल्ती; चल्तीफिर्ती । ६. चलनचल्तीमा आएको । — अचल— वि॰ चल्ने र नचल्ने; जङ्गम र स्थावर; अस्थिर र स्थिर । — खेल— ना॰ क्रियाशीलता; चल्ने खेल्ने काम; कुनै काममा हात हाल्ने काम ।

चलचित्र— ना॰ [सं॰] बिजुलीका सहायताबाट रजतपटमा देखाइने चल्ने–फिर्ने कथात्मक नाट्यचित्र; सिनेमा; टाकिज । ~ प्रदर्शक— ना॰ चलचित्र देखाउने यन्त्र चलाउने मानिस । ~ संस्थान— ना॰ चलचित्रसम्बन्धी कामको व्यवस्था मिलाउने एक निकाय । ~ सम्पादक— ना॰ चलचित्र बनाउनका लागि खिचिएका दृश्यादिको काटछाँट गर्ने तथा मिलाउने काम गर्ने विशेषज्ञ । चल जोर्नी— ना॰ शरीरको खास जोर्नी; कीलेजोर्नी ।

चलता— वि॰ [चल्+तो चालू; चल्ता । — पूर्जा— वि॰ १. सक्रिय; फुर्तिलो; जाँगरिलो; व्यवहारकुशल । २. हाकधाक भएको । — फिर्ता— वि॰ चलतापूर्जा ।

चलती— ना॰ [चल+ती] हे॰ चल्ती । — फिर्ती— ना॰ चल्तीफिर्ती ।

चलदल— ना॰ [सं॰] पात फिरफिर भइरहने एक वृक्षविशेष; पीपलको रूख; चलपत्र ।

चलन— ना॰ [सं॰] १. रीतिपरम्परा; प्रथा । २. गति; चाल । वि॰ ३. गतिशील; कम्पायमान; काम्ने; हल्लने । — कलन— ना॰ उच्चस्तरीय गणितको एक प्रकार । ~ चलाइ— ना॰ चलनमा चलेको कामकुरो । ~ चल्ती— ना॰ चलन वा व्यवहारमा उपयोग हुँदै आइरहेको कुरा; चलन । ~ चाँजो— ना॰ कामकुराको व्यवस्था; घरायसी कारोबार; कामधन्दा । ~ चाँदीको— वि॰ चलनचल्तीमा ल्याइएको (चाँदीको सुका, मोहर, रुपियाँ इ॰) । ~ पुर्जी— ना॰ कसैलाई कुनै कुरो भोग गर्न वा चलन गर्न दिँदा गरिने कागज; पट्टा; आज्ञापत्र; अधिकारपत्र । चल निक्षेप— ना॰ [सं॰] ब्याङ्कको चल्ती खातामा निक्षेपकर्ता वा खातावालले जम्मा गरेको निर्ब्याजी रकम; भागनिक्षेप ।

चलनी— ना॰ [सं॰ चालनी] सानो चाल्नु; चालनी; चल्नी ।

चलबल— ना॰ [चल+बल] चञ्चलता; चकचक; चुलबुल । >

चलबलाइ— ना॰ चलबलाउने काम वा किसिम । चलबलाइनु— अ॰ क्रि॰ चलमलाइनु; छटपटाइनु । चलबलाउनु— अ॰ क्रि॰ चलमलाउनु; छटपटाउनु । चलबले— वि॰ चलबल गर्ने; चञ्चले ।

चलमल— ना॰ [चलबले हल्लने वा चलमलाउने काम; हलचल; चलबल । > चलमलाइ— ना॰ चलमलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चलमलाइनु— अ॰ क्रि॰ छटपटाइनु; चलबलाइनु ।

चलमलाउनु— अ॰ क्रि॰ चल्नु; छटपटाउनु; चलबलाउनु ।

चलमले— वि॰ चलमल गर्ने; चञ्चल स्वभावको । — हल— ना॰ चलमल; चलबल ।

चलमाल— ना॰ [चल+माल] हे॰ चलसम्पत्ति । चल विद्युत्— ना॰ [सं॰] लगातार प्रवाहित भइरहने विद्युत् । चल सम्पत्ति— ना॰ [सं॰] घरबारी, खेत, घडेरी आदि बाहेकका अरू सम्पत्ति; सजिलैसित लेनदेन गर्न सकिने सम्पत्ति (रुपियाँ, सुन, चाँदी इ॰) ।

चला— ना॰ [सं॰] १. लक्ष्मी । २. बिजुली ।

चलाइ— ना॰ [रू चल्/चाल् (+आइ॰] १. चल्ने वा चाल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [चलाउ+आइ] २. चलाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । ३. चकचक; छुकछुक । [ > ] चलाइनु— क॰ क्रि॰ चल्ने पारिनु । चलाउनी— ना॰ चाल्ने वा चलाउने कुनै पनि साधन । चलाउनु— स॰ क्रि॰ १. हल्लाउनु । २. चलन गर्नु । ३. चलनमा ल्याउनु । ४. जिस्क्याउनु । ५. प्रारम्भ गर्नु । ६. मोटर आदि हाँक्नु । ७. खपाउनु । ८. सञ्चालन वा व्यवस्थापन गर्नु । (. प्रयोग गर्नु ।

चलाक— वि॰ [फा॰ चालाके चलाख । > चलाकी— ना॰ चलाखी ।

चलाख— वि॰ [रू चलाके बाठो; चङ्ख; टाठो; चतुर । > चलाखी— ना॰ चतुथ्याइँ; चङ्ख्याइँ ।

चलाचल१— ना॰ [चल्+आ+चल्] आपसमा जिस्किने वा कुटाकुट गर्ने क्रिया ।

चलाचल२— वि॰ [सं॰] चल र अचल; स्थावर र जङ्गम; चराचर ।

चलान— ना॰ [चल्+आन] १. चलाउने वा हिर्काउने काम; प्रस्थापन । २. पठाउने काम; निकासी ।

चलानी— ना॰ [चल्+आनी] १. चलान गरेका व्यक्ति, वस्तु आदिको नामनामेसी लेखिएको निस्सा वा पुर्जी; विवरणपत्र । वि॰ २. चलान गरिएको । ~ पुर्जी— ना॰ चलानी । ~ पुस्तक/बही— ना॰ चलानी पुर्जीहरू दर्ता गरिने वा राखिने फाइल; चलानी दर्ता गरिने किताब ।

चलायमान— वि॰ [सं॰] १. चलिरहेको; हल्लिरहेको । २. अस्थिर । ३. गतिशील ।

चलार्थ— ना॰ [सं॰] चल सम्पत्ति; चलाचल । ~ पत्र— ना॰ नोट; पत्रमुद्रा; साखपत्र ।

चलिचलाउ— वि॰ [चल्+इ+चलाउ] १. हिँड्न लागेको; प्रस्थान गर्न तयार भएको । २. हिँडिरहेको; हिँडेको हिँड्यै ।

चलित— वि॰ [सं॰] १. चलेको; हिँडेको । २. हल्लिएको । ३. विसर्जित ।

चलु— ना॰ [नेवा॰] पानीबलोभन्दा मुन्तिरको मुसी अड्याउने तेर्सो काठ ।

चलुवा— वि॰ [चल्+उवो नचाहिँदो किसिमले चली हिँड्ने; चकचके; रगरगे; तर्बरे; चुलबुले । > चलुवी— वि॰ चलुवाको स्त्रीलिङ्गी रूप ।

चल्ता— वि॰ [चल्+तो चल्ने वा चलिरहेको; चालू । — पुर्जा— वि॰ चलतापुर्जा । — फिर्ता— वि॰ चलताफिर्ता ।

चल्ती— ना॰ [चल्+ती] १. आउने–जाने काम; आवत–जावत । २. लेनदेनको व्यवहार; सुक्रीबिक्री । ३. चलन; व्यवहार । ४. सबैको जानकारीका निमित्त गरिएको प्रचार । ५. इज्जत; मानमर्यादा, प्रतिष्ठा । ६. चर्तिकला; प्रसिद्धि । वि॰ ७. चल्ने; चल्ता; चालू । ~ औषधी— ना॰ उपचारका निम्ति बहुप्रचलित तथा सुलभ घरेलु ओखती । ~ खाता— ना॰ ब्याङ्कको नियमभित्र रही खातावालले आ६नो सुविधाअनुसार पैसा झिक्न पाउने गरी जम्मा गरेको निर्ब्याजी रकमको खाता; खातावालाले मागेमा जहिले जति पनि निकाल्न सकिने गरी चल–निक्षेपका रूपमा रकम जम्मा गरिएको खाता । ~ फिर्ती— ना॰ १. चलफिर । २. चल्ती ।

चल्दो— वि॰ [चल्+दो] १. चलिरहेको । २. चल्न सक्ने । — मिल्दो— वि॰ १. व्यवहार सुहाउँदो; पङ्क्तिमा मिसाउन हुने; हारमा मिलाउन सकिने; लेनदेन गर्न हुने । २. चालचलन थाहा पाइएको र मिल्न सक्ने; मिलनसार ।

चल्नी— ना॰ [चल्+नी] १. चल्ने ठाउँ । २. कन्चट र छातीका दुईतिर बल्किने ठाउँ; मर्मस्थल । ३. चलनी ।

चल्ली— ना॰ [चल्+ली] कन्चट । ~ पुर्पुरो— ना॰ आँखीभुइँमाथि निधारका दायाँबायाँ रहेको चल्ली र निधार वा पुर्पुरो ।

चल्लो— ना॰ [चिङ्नो] कुखुरा आदिको बच्चो; चिँगना; चिङ्ना; चल्ला ।

चवन्न— ना॰ [प्रा॰ चउअन्न < सं॰ चतुःपञ्चाशत्] १. पचास र चारको योगबाट बन्ने सङ्ख्या; '५४'–को अङ्क । वि॰ २. पचास र चारको योगसङ्ख्याको; त्रिपन्न पछि आउने । > चवन्नी— ना॰ पुरानो चलनअनुसार भारतीय रुपियाँको चौथाइ मूल्यबराबरको सिक्का वा मान; चारानी; चारआनी, चउन्नी ।

चवन्नौँ— वि॰ गणनाका क्रमले चवन्नमा परेको; चवन्न सङ्ख्याको; चउन्नौँ ।

चवालिस— ना॰ [प्रा॰ चउआलीसे १. चालीस र चार सङ्ख्याका योगले बनेको सङ्ख्या; ४४–को अङ्क । वि॰ २. चालीस र चार । > चवालिसौँ— वि॰ गणनाका क्रमले चवालीसको सङ्ख्याको ।

चवालीस— ना॰ हे॰ चवालिस । > चवालीसौँ— वि॰ हे॰ चवालिसाँै ।

चषक— ना॰ [सं॰] सुरापात्र; रक्सी पिउने भाँडो; प्याला ।

चसक— ना॰ [अ॰ मू॰ चसक्+अ] मानसिक वा शारीरिक पीडा । श्र चसक्क— क्रि॰ वि॰ १. रोगविशेष वा अन्य कारणले शरीरको कुनै पनि अङ्ग चसचस घोच्ने वा सोला हान्ने र दुख्ने गरी । २. कुनै पनि तीखो वस्तु दुख्ने गरी बिझेर । ३. नराम्रो कुराले प्रभाव पर्दा मनमा एक्कासि लाग्ने गरी ।

चसाइ— ना॰ [रू चास् (+आइ॰] चास्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]

चसाइनु— क॰ क्रि॰ चास्ने काम गरिनु । चसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ चास्न लगाउनु; चासिने पार्नु ।

चस्क–नु— अ॰ क्रि॰ [चसक्क+नु] चसक्क हुनु वा दुख्नु; बिझाउनु; चस्किनु । > चस्काइ— ना॰ चस्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

चस्काउनु— स॰ क्रि॰ चस्कन लाउनु । चस्किनु— अ॰ क्रि॰ १. दुखाइमा परिनु । २. चस्कनु । चस्को— ना॰ चस्कने चाल; चस्का; दुखाइ; चसक । चस्क्याइ— ना॰ चस्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । चस्क्याहट— ना॰ चस्क्याइ ।

चस्मदिद— वि॰ [फा॰ चश्मदीदे कुनै घटना आ६नै आँखाले देख्ने; देखी जान्ने; प्रत्यक्षदर्शी (साक्षी, गवाही॰ ।

चस्मा— ना॰ [फा॰ चश्मो आँखासम्बन्धी रोग वा कमजोरीबाट बची त्यसलाई सुरक्षित तुल्याउन नाक र कानको अवलम्बमा दुवै आँखामा लगाइने सिसाको एक उपकरण; उपनेत्र ।

चस्याकचुसुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चसक्+अ (बि॰)] १. लगातार घोच्ने वा भनिबिझाउने गरी । ना॰ २. जिब्रामा चस्स लाग्ने अचार, सितन आदि; चास्सचुस्स । ३. छास्सछुस्स । ४. चुबुरचाबुर ।

चस्स— क्रि॰ वि॰ [चस्+स] १. एकाएक तीखो रूपमा मसिनु काँडा बिझ्ने गरी । २. अप्रिय कुरा सुन्नाले मन दुख्ने गरी ।

चहक्–नु— अ॰ क्रि॰ [चहक+नु] १. चम्कनु; जगमगाउनु । २. भित्रैदेखि प्रसन्न भएर रवाफिलो व्यवहार गर्नु । ३. चिरबिराउनु; चहचहाउनु ।

चहक— ना॰ [चाकचक्ये १. प्रकाश; उज्यालो; टलक । २. तेज; कान्ति । — दार— वि॰ १. टलकदार; चहक भएको; चम्किलो । २. उज्जर; उज्यालो (कपडा आदिको रब वा बुट्टा) । — महक— ना॰ १. चमकदमक; सौन्दर्य; शोभा । २. आनन्दमय वातावरण ।

चहकाइ— ना॰ [रू चहक (+आइ॰] चहकिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चहकाइनु— क॰ क्रि॰ चहकिन लाइनु । चहकाउनु— अ॰ क्रि॰ १. चहकिलो हुनु । प्रे॰ क्रि॰ २. चहकिने पार्नु वा पार्न लगाउनु । चहकिनु— अ॰ क्रि॰ चहकनु; जगमगिनु । चहकिलो— वि॰ चहक भएको; चहकदार । चहक्याइ— ना॰ चहकिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; चहक्याहट । चहक्याइनु— क॰ क्रि॰ चहकिने तुल्याइनु । चहक्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ चहकिने पार्नु; चहकिलो तुल्याउनु । चहक्याहट— ना॰ चहक्याइ ।

चहचह— ना॰/वि॰ बो॰ [अ॰ मू॰ चह (बि॰)] चचहै; चचह ।

चहरिँदो— वि॰ [चह+इँदो] चहथ्याउने; पोल्ने; चरचर गर्ने; चरचरिँदो ।

चहथ्याइ— ना॰ [रू चहथ्याउ (+आइ॰] चहथ्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] चहथ्याइनु— अ॰ क्रि॰ चहथ्याउने हुनु; टट्टाइनु ।

चहथ्याउ–नु— अ॰ क्रि॰ [चहरिँदो+याउ+नु] १. घाउखटिरा आदि कोरिएर वा कडा औषधी पर्नाले चर्केर दुख्नु; टट्टाउनु; भबाउनु; पोल्नु । २. चर्चराउनु । > चहथ्याहट— ना॰ चहथ्याइ ।

चहलपहल— ना॰ सुखीको कामकाज; मनोरञ्जनको चटपटी; रमणीयता ।

चहला— वि॰ निथ्रुक्क भएर भिजेको; निथ्रुक्क ।

चहलो— ना॰ [चल्+लो] १. चाँचल; पानी चाँचर । २. पानीमनि भासिने हिलो भएको फराक दह ।

चहार्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ चर्+नु] घुमफिर गर्नु; घुम्दै–डुल्दै हिँड्नु; चाहार्नु ।

चहार— वि॰ [फा॰] १. चार सङ्ख्याको (उदा॰— चहार दिवार) । २. सबभन्दा कम दर्जाको; चुत्थो किसिमको । ना॰ ३. जग्गाका अब्बल, दोयम, सिम र चहार चार श्रेणीमध्ये सबैभन्दा तल्लो तहको जग्गा ।

चहाराइ— ना॰ [चहार्+आइ] चहार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

चा— ना॰ [ची॰ छो हे॰ चिया ।

चाँगुनारायण— ना॰ [सं॰ चम्पकनारायणे काठमाडौँ उपत्यकाको दोलागिरि पर्वतमा अवस्थित, नेपालका लिच्छवि राजा मानदेवबारा वि॰ सं॰ ५२१–मा आ६नी आमा राज्यवतीको सम्झनामा निर्मित, कलापूर्ण प्रसिद्ध मन्दिर वा धार्मिक पीठ; सोही मन्दिरभित्र स्थापित तथा कार्तिक शुक्ल एकादशीमा मेला लाग्ने चार नारायणमध्ये एक ।

चाँगे— ना॰ [सं॰ चञ्चे तीखा टुप्पा भएका लाम्चा हरिया पात हुने, कलेजी र पहेँला रबका झुप्पा–झुप्पा फूल फुल्ने र फूलका फेदमा काला गेडा लाग्ने एक प्रकारको बोट वा त्यसैको फूल ।

चाँचर१— ना॰ चुच्चो कालो भएको, शिरमा कल्की हुने र फुस्रो कालो वर्णको, भँगेरोजत्रो एक ऋषिपक्षी; चुच्चे चरो ।

चाँचर२— ना॰ नदी वा खोला फिँजिएर बगेको, तर्न सकिने ठाउँ; जँघार ।

चाँचर३— ना॰ [चर्चरी] पश्चिम नेपालको चौथो र पाँचौँ विकासक्षेत्रभित्र प्रचलित तथा फागुमा गाइने प्रसिद्ध लोकगीत; चाँचल ।

चाँचरी१— ना॰ [सं॰ चर्चरी] चाँचर (चरो॰ ।

चाँचरी२— ना॰ रोपाइँ गर्दा गाइने खास गीत ।

चाँचल१— ना॰ चाँचर; चाँचरी (गीत॰ ।

चाँचल२— ना॰ [सं॰ चञ्चले पाँजिएको र बतासले हल्लिने पानीको सोतो वा तरङ्ग; चाँचर ।

चाँची— ना॰ लय मिलाएर हालिने कथा ।

चाँचँु— ना॰ [अ॰ मू॰ (बि॰) चुँ] अस्वीकार नगरिएको स्थिति; चाइँचुइँ; आनाकानी; नाइँनास्ति ।

चाँजो— ना॰ [चन्जो चन्जा; व्यवस्था; बन्दोबस्त । — पाँजो— ना॰ चन्जापन्जा; बरबन्दोबस्त ।

चाँडो— क्रि॰ वि॰ [सं॰ चण्डे १. छिटो; तुरुन्त; झटपट; शीघ्र; झट्ट; चटाक; झटाझ; तत्काल । वि॰ २. छिटो चल्ने; झट्टै गर्ने ।

चाँद— ना॰ [सं॰ चन्द्रे १. चन्द्रमा; शशी; सोम । २. बन्दुक हान्न वा धनुकाँड चलाउन अभ्यास गर्नेले बनाएको निसाना वा चिह्न; तारो । ३. अघि सरकारी सेवामा रहेकाहरूले टोपी वा बिँडामा लगाउने चन्द्राकारको पद–चिह्न; ब्याज । — तोडा— ना॰ अघि सरकारी कर्मचारीहरूलाई पदअनुसार लगाउन दिइने सुन वा चाँदीको चाँद र बिँडा वा तोडा सहितको पगरी; चाँद ।

चाँदनी— ना॰ [सं॰ चन्द्रिको १. चन्द्रज्योति; जून; चन्द्र–किरण । २. चँदुवा ।

चाँदमरुवा— ना॰ पहाडी भेगको औलिया र सिमसार ठाउँमा उम्रने, पहिले रातो र पछि सेतो रबको हुने ससाना फूल फुल्ने, खुर्सानीका जस्ता पात र बोट हुने तीतो स्वादको, सानो सखरखण्डको जस्तो कन्द हुने एक बुटी; सर्पगन्धा ।

चाँदमारी— ना॰ [चाँद+मार्+ई] तारोहनाइ; तारो हान्ने काम वा अभ्यास; चानमारी ।

चाँदी— ना॰ [सं॰ चन्द्रे सुनझैँ लच्याकलुचुक हुने र पिटेर चेप्ट्याउन वा छाँट पार्न सकिने मूल्यवान् चहकिलो सेतो धातु; मुद्रा र जुहारातमा प्रयोग गरिने प्रसिद्ध धातु; रजत; रौप्य ।

चाँदे— वि॰ [चाँद+ए] १. निधारमा सेतो टिको वा चाँदो हुने (बाख्रा वा भैँसी॰ । ना॰ २. ठूलो पातो भएको एक प्रकारको कोदालो । ~ माछो— ना॰ टाउकामा सेतो कत्ला हुने एक प्रकारको माछो ।

चाँदो— ना॰ [चाँद+ओ] १. निधार; तालु । २. बाख्रा वा भैँसीका निधारमा हुने सेतो धर्को वा टिको । ३. तकदिर; भाग्य ।

चाँप१— ना॰ [सं॰ चम्पके १. छमछम बज्ने सानासाना घुँघुरा हुने, गोडामा लगाइने गहना । २. लुगा सिउने कलमा सियोमाथिको कपडा थिच्ने एक अवयव ।

चाँप२/चाँपो— ना॰ [सं॰ चम्पके लाम्चा पात हुने, पहेँला वा सेता फूल फुल्ने, झुप्पा–झुप्पा भई फल लाग्ने, काठबाट मेच–कुर्सी आदि बनाइने एक रूख; चम्पा ।

चाँवल— ना॰हे॰ चामल ।

चाँवो— ना॰ [सं॰ चव्ये पानजस्तो पात हुने, पहेँला फूल फुल्ने र पिप्लाका आकारको फल लाग्ने एक लहरो; चाभो; पिप्लाको एक भेद ।

चाइँचुइँ— ना॰ [अ॰ मू॰ (बि॰) चुइँ] १. आनाकानी; नाइँनास्ति; चाँचँु । क्रि॰ वि॰ २. सेल आदि पकाउँदा शब्द आउने गरी ।

चाइने/चाइनेजो— वि॰ बो॰ बोल्दा वाक्य वा शब्दका बीचबीचमा अनावश्यक रूपले दोहरिइरहने एक थेगो; रहनी ।

चाउचाउ— ना॰ [चि॰] मसिना लामा–लामा त्यान्द्रा हुने, गहुँको पीठोबाट बनाइएको एक प्रकारको खाद्य वस्तु ।

चाउथो— ना॰ [सं॰ चतुर्थे तिजरोभन्दा एक दिन बढी बिराएर आउने ज्वरो; चारदिने ज्वरो ।

चाउरि–नु— अ॰ क्रि॰ [चाउरी+नु] १. चाउरे हुनु; चाउरी पर्नु; लोला पर्नु । २. खुम्चिनु; साँघुरिनु । ३. चुमुक्क पर्नु; विवश हुनु; अशक्त हुनु ।

चाउरी— ना॰ [चाम्रो+ई] उमेर वा रोगका कारणले शरीरका छालामा परेका मुजा वा खुम्चा ।

चाउरे— वि॰ [चाउरी+ए] १. चाउरी परेको । २. दुब्लो; सिकुटे; सिट्ठो । ना॰ ३. चाउरी परेको मानिसलाई हियाएर बोलाउँदा भनिने शब्द । ~ बाँदर— ना॰ १. दुब्लो बाँदर । वि॰ २. नराम्रो स्वभाव भएको (मानिस॰ ।

चाउलो— ना॰ [चाकल+उलो] टोपीको घेरामाथिको भाग वा चक्का ।

चाक— ना॰ [सं॰ चक्रे १. कम्मरभन्दा मुनि दुई नितम्बका जोर्नीका बीचमा रहेको अङ्ग; कन्डो; पुट्ठा; नितम्ब । २. कुनै भाँडो आदिको भुइँमा अडिने समतल अंश; पीँध । ३. दलानमा बस्नका निम्ति बनाइएको टाँड; ग्वालीको तला । — चकुवी— ना॰ १. कमारी । वि॰ २. अलपत्र परेकी (स्त्री॰ ।

चाकडी— ना॰हे॰ चाकरी ।

चाकनचुकन— ना॰ सानोतिनो माल; खुद्राखुद्री; फुटकर खर्च ।

चाकर— ना॰ [फा॰] १. कमारो; करिया; दास; गुलाम । २. सेवक; नोकर; टहलुवा; भृत्य ।

चाकरी— ना॰ [चाकर+ई] १. चाकरको काम; सेवा; टहल; सुसार; ताबेदारी; परिचर्या । २. कसैलाई खुसी पार्न गरिने कार्य । —

दार/बाज— वि॰ धेरै चाकरी गर्ने; चाकरीमा लागेको ।

चाकल— ना॰ [सं॰ चक्री] चारै छेउ वा सुर मिलेको, सम्म परेको जग्गा; छाँट मिलेको ठाउँ; चकला । — माडी— ना॰ कामकाज केही नगरी गफ मात्र हाँकिरहने वा कुरा मात्र गरिरहने काम ।

चाका— ना॰ [सं॰ चक्रे १. मौरीले मह काढ्ने गुँड; मह रहेको फग्लेँटो । २. टोपीको घेरो । — चुली— ना॰ १. फल्याकको बीचमा सन्तुलन राखी त्यसका दुई छेउमा बसी माथि–तल गरी खेलिने, बालकहरूको एक खेल । २. ढिकीच्याउँ ।

चाकी— ना॰ [प्रा॰ चक्के सागपात, घाँस आदिको ससानो मुठो; कल्ली ।

चाकु— ना॰ [नेवा॰] मसिना जातको उखुको रस वा सखर पकाएर राम्ररी छानी चाका–चाका पारी जमाइएको, गुलियो खाद्य पदार्थ ।

चाके— वि॰ [चाक+ए] १. बडेमाको चाक हुने; नितम्बी; ढाडे । ना॰ २. भारी बोक्दा भरियाले सजिलाका निम्ति पिठ्यूँमनि राख्ने घाँस वा परालको मुठो ।

चाको— ना॰ [सं॰ चक्रे १. चपरी; चोइली; चोइलो; ढेला । २. माहुरीको मह पार्ने घार; छत्ता ।

चाक्लो— वि॰ [सं॰ चक्रले फराकिलो; चेप्टो; चौकुने; चारकुने; चापट । ~ बाक्लो— वि॰ फराकिलो र खाँदिएको; मोटो र टम्म मिलेको ।

चाक्षुष— वि॰ [सं॰] १. आँखासम्बन्धी; आँखाको । २. दृष्टिबारा उत्पन्न भएको; दृष्टिमा निर्भर रहेको । ३. आँखाले देखिने वा ग्रहण गर्ने । ४. देखी जान्ने (साछी॰ । ना॰ ५. न्यायशास्त्रअनुसार प्रत्यक्ष प्रमाणको एक भेद । ६. पुराणअनुसार छैटौँ मनु । ~ ज्ञान— ना॰ कुनै वस्तु, घटना, दृश्य आदिलाई आँखाले हेरेर वा देखेर हासिल गरिएको ज्ञान; आँखाका सहायताले प्राप्त ज्ञान । ~ प्रत्यक्ष— वि॰ खुद आ६नै आँखाले देखेको; आफैँले प्रत्यक्ष देखेको ।

चाक्सी— ना॰ [नेवा॰ चाकुसि] पातलो र पहेँलो बोक्रा हुने, गुलियो–गुलियो स्वाद भएको, अमिलो फलको एक जात ।

चाख्–नु— स॰ क्रि॰ [चाख+नु] खानेकुराको स्वाद लिनु; मीठो– नमीठो, नुन–मसला आदि ठीक छ–छैन भनी जाँच्न खाइहेर्नु; अनुभव गर्नु; आस्वादन गर्नु ।

चाख— ना॰ [प्रा॰ चक्ख < सं॰ चक्षणे कुनै विषयप्रति हुने मानिसको नैसर्गिक वा अर्जित मानसिक आकर्षण वा रुचि; अभिरुचि; आस्वादन; अनुराग; चाह; रहर । > चाखिलो— वि॰ चाखलाग्दो; रुचिकर; चखिलो ।

चाखा— ना॰ [सं॰ चषके किताप आदि प्वाल पार्ने कीरो; माउ ।

चाखुरो— ना॰ हे॰ च्याखुरो ।

चाब— ना॰ थुप्रो; खात; रास; तङ्बी ।

चाचा— ना॰ [सं॰ ताते गहना वा खेलौना (बालबोलीमा॰ ।

चाञ्चल्य— ना॰ [सं॰] १. चञ्चल हुनाको भाव वा स्थिति; चञ्चलता; अस्थिरता; द्रुत गति । २. नश्वरता ।

चाट्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ चट्टई < सं॰ चाटन+नु] १. जिब्रामा सोझै स्पर्श गरी कुनै चीजको स्वाद लिनु वा खानु । २. अरूको धनमालमा लोभ गरी अलिअलि लिनु । ३. अरूको धनमाल पचाउनु ।

चाट१— वि॰ [सं॰] १. विश्वासघाती । २. ठग; बदमास ।

चाट२— ना॰ [चाट्+अ] १. चाट्ने काम वा स्थिति; चटाइ । २. अभिलाषा; इच्छा । ३. रुचि । ४. समोसा आदिमा दही तथा मरमसला हाली बनाइएको एक प्रकारको खाद्य वस्तु ।

चाटचुट— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) चाट्] भाँडामा अलिकति पनि बाँकी नरहने किसिमले चाटेर; पाछीपुछी गरी खाने वा सक्ने गरी । >

चाटीचुटी— क्रि॰ वि॰ खाँदा भाँडासमेत चाटचुट वा पाछपुछ हुने गरी ।

चाटु— ना॰ [सं॰] १. मधुर तथा प्रिय वचन; मीठो कुरा । २. चापलुसी; मिथ्या प्रशंसा; फुस्ल्याइँ; खुसामद; चिप्लोघसाइ । —

कार— वि॰ मीठो बोली बोल्ने; खुसामदी; चिप्ले । — कारी— ना॰ प्रिय वचन बोल्ने काम; खुसामद । — पटु— वि॰ मिथ्या प्रशंसा गर्न सिपालु; चिप्ले । > चाटूक्ति— ना॰ १. मीठो र प्रिय वचन । २. झुटो प्रशंसा; खुसामदको बोली; फुस्ल्याहट ।

चाड— ना॰ [सं॰ चारके १. पूजाआजा, भोज–भतेर, खेल–तमासा आदिबाट गरिने मनोरञ्जन; खास–खास प्रकारका धार्मिक कार्य वा पर्वोत्सव; पर्व । २. उत्सव मनाइने वा भोज खाइने समय वा दिन । — पर्व/बाड— ना॰ १. रमाइलो मनाइने र पूजा आदि गरिने विशेष पर्व । २. मीठो–मीठो खाइने र रमाइलो गरिने पर्व वा दिन ।

चाणक्य— ना॰ [सं॰] १. मौर्य सम्राट् चन्द्रगुप्तका मित्र र मन्त्री रहेका अर्थशास्त्रका लेखक तथा नागर राजनीतिका प्रणेता; विष्णुगुप्त; कौटिल्य । वि॰ २. कूटनीतिज्ञ । ~ नीति— ना॰ १. चाणक्यबारा रचिएको राजनीति तथा अर्थनीति विषयको ग्रन्थ । २. कूटनीति ।

चाण्डाल— ना॰ [सं॰] हे॰ चण्डाल ।

चातक— ना॰ [सं॰] किंवदन्तीअनुसार आकाशबाट बर्सेको पानी मात्र खाएर बाँच्ने एक पक्षी; काकाकुल ।

चातुरी— ना॰ [सं॰] चतुरो हुनाको भाव वा अवस्था; कुशलता; दक्षता; योग्यता ।

चातुर्थिक— वि॰ [सं॰] प्रत्येक चार–चार दिनमा हुने वा आउने ।

चातुर्मासिक— वि॰ [सं॰] १. प्रत्येक चार–चार महिना (कात्तिक, फाल्गुन र आषाढ॰मा गरिने (अनुष्ठान, यज्ञ इ॰) । २. चार महिनासम्म चल्ने; चार महिना लाग्ने; चारमहिने ।

चातुर्य— ना॰ [सं॰] १. चतुरता; चलाकी; कुशलता; होसियारी; बुद्धिमत्ता । २. लावण्य; रमणीयता; सौन्दर्य ।

चातुर्वर्ण्य— ना॰ [सं॰] ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य र शूद्र; चतुर्वर्ण ।

चादर— ना॰ [फा॰] ओढ्ने वस्त्र; चद्दर; पछ्यौरा; बर्को ।

चानचुन— वि॰ [(बि॰) चुन्नीदामे १. माथिल्लो एकाइमा नपुगी थोरै परिमाणमा मात्र रहेको; खुद्रा; फाटफुट; फाटफुटे । २. अलिकति; थोरै; अपुग । > चानचुने— वि॰ १. चानचुनमा गनिने; सानोतिनो । २. निम्न श्रेणीको; नगण्य; सामान्य ।

चानस— ना॰ [अङ्॰ चान्से १. अकस्मात् घटेका घटना; सन्जोग; काकताली । २. अवसर; मौका ।

चाना— ना॰ [सं॰ चकने मूला, नास्पाती, लौका आदिको पातलो गरी काटिएको टुक्रा वा ती टुक्रालाई घाममा बेसरी सुकाई बनाइएको, तरकारी अचार बनाएर खाइने सुक्खा वस्तु; चानु; चानो ।

चानु— ना॰ [सं॰ चकने हे॰ चाना । — मानु— ना॰ १. सुनसान; चकमन्न । २. चुपचाप । ३. चिह्न र अवशेष । क्रि॰ वि॰ ४. अवशेषसमेत; एकदम पनि ।

चानेचुने— वि॰ [चानचुन+ए] हे॰ चानचुन ।

चान्द्र— वि॰ [सं॰] चन्द्रमासँग सम्बन्धित; चन्द्रमासम्बन्धी । —

मास— ना॰ चन्द्रमाको तिथिअनुसार गनिने महिना; चन्द्रमाका कलाका आधारमा प्रारम्भ गरिने महिना; शुक्ल वा कृष्णपक्षको प्रतिपदादेखि प्रारम्भ हुने महिना ।

चान्द्रायण— ना॰ [सं॰] चन्द्रमाको वृद्धि वा क्षयबारा विनियमित एक धार्मिक व्रत वा प्रायश्चित्त गर्ने कृत्य । (यसमा चन्द्रमाको वृद्धिमा खानाको गाँसको परिमाण बढाउँदै लैजाने र क्षयमा चाहि गाँस घटाउँदै लैजाने गरिन्छ॰ ।

चान्सलर— ना॰ [अङ्॰] १. विश्वविद्यालय वा एकेडमीका सर्वोच्च अधिकारी; कुलपति । २. कुनै–कुनै देशका राष्ट्राध्यक्ष । ३. ब्रिटिस सरकारमा उच्च पदाधिकारी । ४. चर्चको उच्च अधिकारी । ५. कुनै–कुनै राज्यमा प्रधान विचारपति ।

चाप्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चप्+नु] १. रोगादिले ग्रस्त पार्नु । २. अर्काको जग्गा आ६नोमा घुसाउनु; ठाउँ लिनु । ३. बाधा गर्नु । ४. खप्टनु । ५. ढलाउनु; थिचोमिचो गर्नु ।

चाप१— ना॰ [सं॰] रेखागणितमा वृत्तका परिधिको एक अंश वा भाग ।

चाप२— ना॰ [रू च्यापो] १. थिचाइ; थिचावट; दवाब; पेलाइ; किचाइ । २. तेल, उखु आदि पेल्ने यन्त्र; साल । ३. अपराधीलाई कायल पार्न प्रायः औँला च्याप्ने काठको साधन । ~ चिह्न— ना॰ खुट्टाका पैतालाको चिह्न ।

चापचुप— ना॰ [चाप+चुप] १. नबोलीकन बसेको अवस्था; चुपचाप; गुपचुप । क्रि॰ वि॰ २. खाना खाँदा सिनित्त हुने गरी । ३. मानिस पक्रँदा वा समाउँदा बोल्नै नपाउने गरी; अपर्झट वा अकस्मात् फेला पार्ने वा समाइने गरी ।

चापट— वि॰ [सं॰ चतुष्पटे फराक; विस्तृत; फैलिएको; गजिलो; चाक्लो; समतल ।

चापपेटी— ना॰ [चाप+पेटी] घटी वा बढी हावाका थिचाइबाट बन्ने स्थान वा श्रेणी ।

चापलुस— वि॰ [फा॰ चापलूसे चिप्लो घसेर कुरा गर्ने; खुसामदी; चाटुकार; मिथ्या प्रशंसक । > चापलुसी— ना॰ लोलोपोतो; चोसोमोसो; खुसामदीपन; चाटुकारिता; बेसारेपन; चेप्य्राइँ; चेपारेपन; चिल्लोघसाइ ।

चापल्य— ना॰ [सं॰] चुलबुलेपन; चपलता; चञ्चलता ।

चापाचाप— ना॰ [चाप्+आ+चाप्] १. बेफुर्सदी; व्यस्तता । २. कडिकडाउ (रोगको॰; धरपकड; जोरजुलुम; सिकिस्ती ।

चाङ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चर्ब+नु] दाँतले बिस्तारै चपाउनु; मुखमा लिनु वा च्याप्नु; खानु (पान, सुपारी आदि॰ ।

चाबी— ना॰ [सं॰ चापे ताल्चा खोल्ने साधन; कुञ्जी; हे॰ साँचो ।

चाबो/चाभो— ना॰ [सं॰ चव्ये एक जातको जङ्गली पान वा त्यसैको लहरा ।

चाम— ना॰ [सं॰ चर्मे छाला; चर्म; सामा । ~ कोदाली— ना॰ पुरानो धान, कोदो आदि पसिनाले चोइली परेपछि खनेर उप्काउने एक प्रकारको कोदालो । ~ मुठी— ना॰ मुठी बाँध्दै, फुकाउँदै गरेर खेलिने ससाना नानीहरूको खेल ।

चामर— ना॰ [सं॰] हे॰ चमर । — ग्राही— वि॰ चमर डोलाउने (व्यक्ति) । — धर/धारी— ना॰ राजाको दायाँ–बायाँ बसेर चमर डोलाउने सेवक; चँवरदार ।

चामल— ना॰ [सं॰ तण्डुले धानभित्रको सारयुक्त सेतो वा खैरो अन्न; चाँवल ।

चामलिङ्गी— ना॰ [भो॰ ब॰ ॰लि॰)] पूर्वी नेपालमा चामलिब थर हुने किराँतीहरूले बोल्ने एक भाषिका ।

चामुण्डा— ना॰ [सं॰] दुर्गाको रौद्र रूप ।

चामे— वि॰ [चाम+ए] १. युद्धमा ढाल भिर्ने (व्यक्ति॰ । ना॰ २. फोहोर टिप्ने र सोहोर्ने व्यक्ति; पोडे; मेहतर; च्यामे । ३. मनाब जिल्लाको सदरमुकाम ।

चाम्मुठी— ना॰ हे॰ चाममुठी ।

चाम्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [चाम्रो+इ+नु] १. चाम्रो हुनु; नचुँडिने हुनु । २. जाँगर मर्नु; उत्साह सेलाउनु; फुर्ती हराउनु; ओइलाउनु ।

चाम्रे— ना॰ [चाम्रो+ए] पानीमा ढड्याइएको चामललाई घिउमा भुटी बाफले मात्र पकाइएको एक खाद्य वस्तु । ~ च्याउ— ना॰ एक प्रकारको जङ्गली च्याउ ।

चाम्रो— वि॰ [सं॰ चर्म+रो] १. भाँच्न, चुँड्न र चपाउन कठिन पर्ने; लचिलो र दह्रो किसिमको । २. कराँतिलो; सारवान्; दर्बिलो । ३. कन्जुस । ४. चिम्ट्याइलो ।

चाम्य्राइ— ना॰ [चाम्रि+याइ] चाम्रो हुनाको भाव वा अवस्था ।

चायाँ— ना॰ राता डाँठ हुने, राता फूल फुल्ने, पातका बीचमा रातै धर्को हुने र ससाना काला गेडा फल्ने एक बोट ।

चाया— ना॰ १. कपालमा हुने मसिना बुरबुरे पाप्रा वा सेतो हलुका धुलो । २. कलेजाको खराबीका कारणले आँखावरिपरि वा गालामा बस्ने कालो दाग; पोतो ।

चार— ना॰ [सं॰ चतुर्] १. गणनाक्रममा तीनपछिको सङ्ख्या; ४–को अङ्क । वि॰ २. तीनपछिका सङ्ख्याको । ~ आँठे— वि॰ आँठैआँठा भएको; आँठा पारी बाटिएको (कपाल आदि॰ । ~ कडे— वि॰ चार कडा भएको (झ्याँगा आदि) । ~ कलम— ना॰ पूर्वी नेपालको लिम्बू समाजमा केटी मागेर कुरो छिनेको र विवाह गर्ने निधो लागेको दिन केटाका तर्फबाट केटीका आमा– बाबुलाई दिइने पैसा, जाँड–रक्सी आदिको कोसेली । ~ काने— वि॰ चार कान भएको; घाँटीमा कानझैँ दुईवटा लुर्कन भएको (खसी, बाख्रा आदि) । ~ किल्ला— ना॰ सिमाना (खेत–बारीको॰; साँध; सीमा; परिधि; चौहद्दी । ~ कुने— वि॰ १. चार कुना परेको; चारपाटे आकारको; चारखाने । ना॰ २. चार कुना पारी सिन्काले गाँसी तयार पारिएको पातको एक पात्र । — खाना— ना॰ चारपाटे आकारको बुट्टा भएको कपडा; चारखाने कपडा । — खाने— वि॰ चारकुने आकारको; चारखाना भएको । — खाल— ना॰ १. चारैतिर भवन भई बीचमा चोक वा चौर भएको ठाउँ । २. पहिले प्रमुख जिल्ला अधिकारीको कार्यालय, भूमिसुधार कार्यालय तथा विशेषतः जिल्ला अदालत आदि रहेको, काठमाडौँको डिल्लीबजारस्थित चारैतिर भवन भई बीचमा चोक रहेको एक प्रसिद्ध स्थान । —

खाले— वि॰ १. चारखाल भएको; चारखालसित सम्बन्ध भएको । २. चारखालमा गएर बस्ने वा रुँग्ने । ३. कौडा, तास आदिको जुवामा दाउ लिएर बस्ने । ~ खुट्टे— वि॰ १. चार खुट्टा भएको । ना॰ २. पशु; चौपाया; जनावर; जन्तु । ~ गणेश— ना॰ काठमाडौँ उपत्यकाभित्रका चार दिशामा रहेका प्रसिद्ध चार गणेश (चन्द्रविनायक, अशोकविनायक, जलविनायक, सूर्यविनायक॰ ।

चारण— ना॰ [सं॰] १. भाट; घुमफिर गर्दै हिँड्ने नट, नर्तक वा गवैया । २. गन्धर्व । ३. तीर्थयात्री । ४. गुप्तचर । ५. वेद वा पुराण पढ्ने मानिस । ~ गीत— ना॰ चारणहरूबारा गाइने राजा– महाराजाहरूको कीर्ति–गाथा; भ्रमणशील व्यक्तिहरूबारा गाइने गीत । चारदाम ठेकी— ना॰ [चार+दाम+ठेकी] पहिलेको चलनअनुसार नयाँ जग्गा कमाउँदा वा कमाइरहेकै जग्गा फेरि कमाउन थमौती गर्नुपर्दा मोहीले जग्गाधनीलाई बुझाउने दस्तुर । चार दोबाटो— ना॰ [चार+दोबाटो] चार बाटा मिलेको ठाउँ; चौबाटो; चतुष्पथ; चौमुहानी । चार धाम— ना॰ [चार+धाम] चार प्रसिद्ध धार्मिक क्षेत्र वा तीर्थहरूको समूह (भारतका बदरीनाथ, जगन्नाथ, रामेश्वर र बारका; नेपालका बराहक्षेत्र, जनकपुर, मुक्तिनाथ र दामोदरकुण्ड॰ । चार नारायण— ना॰ [चार+नारायण] काठमाडौँ उपत्यकाभित्रका प्रसिद्ध चार नारायण (चाँगुनारायण, विशङ्खुनारायण, शेषनारायण र इचङ्गुनारायण॰ । चार पदार्थ— ना॰ [सं॰] चार पुरुषार्थ (धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष॰ ।

चारपाई— ना॰ पाट, बाबियो आदिका डोरीले बुनेर बनाइएको, एक प्रकारको खाट; खट्वा । चार पाखे— वि॰ [चारपाखा+ए] चार पाखा छाना भएको (पुरानो ढाँचाको घर॰ । चार पाटे— वि॰ [चारपाटा+ए] १. चार पाटा भएको; चौकुने । ना॰ २. वर्गाकारको सानो चकटी; कुनै पनि त्यस्तो बिछ्याउने चीज । चार पाते— ना॰ [चारपात+ए] वैज्ञानिक कृषिकार्य र घरेलु अर्थशास्त्रका विषयमा प्रशिक्षण दिने एक ग्रामीण युवा–सङ्गठन; ह–चार क्लब (हात, हृदय, होरो तथा हृष्टता–सम्बन्धी॰ । ~ क्लब— ना॰ ह–चार क्लब (फोर–एच् क्लब॰ । चार पोल— ना॰ [चार+पोल] पुरानो तौल प्रणालीअनुसार धार्नीको १/( भाग । चार भन्ज्याब— ना॰ [चार+भन्ज्याबे काठमाडौँ उपत्यकाको चारैतर्फ रहेका चार भन्ज्याब (साँगा भन्ज्याब, पाँचमाने भन्ज्याब, पाटी भन्ज्याब र खरी भन्ज्याब॰ ।

चारभूमि— ना॰ [सं॰] बौद्ध धर्मअनुसार हीनयान बौद्धमार्गका स्रोतापन्न, सकृदागामी, अनागामी र अर्हत् नामका ध्यानको चार अवस्था । चार वर्ण— ना॰ [चार+वर्ण] हे॰ चतुर्वर्ण । चार वाराही— ना॰ काठमाडौँ उपत्यकाका चारतर्फ रहेका प्रसिद्ध चार वाराही— धूमवाराही, नीलवाराही, वज्रवाराही र धनतले (श्वेत॰ वाराही । चार विनायक— ना॰ [चार+विनायक] काठमाडौँ उपत्यकाभित्रका प्रसिद्ध चार विनायक— सूर्यविनायक (भक्तपुर॰, जलविनायक (चोभार गणेश॰, अशोकविनायक (मरु गणेश॰ र चन्द्रविनायक (चाबहिल गणेश॰ ।

चारा— ना॰ [फा॰ चारे १. उपाय; जुक्ति । २. अधिकार ।

चारानी— ना॰ [चार+आना+ई] चार आना मूल्यको सिक्का; चवन्नी । श्र चाराने— वि॰ १. चार आना मोलको; चार आना पर्ने । २. सस्तो; कमसल; मामुली; धेर मूल्य नभएको ।

चारित्रिक— वि॰ [सं॰] चरित्रसम्बन्धी; चरित्रविषयक; चरित्रको ।

चारी१— ना॰ [चाल+ई] केटाकेटीहरूले खेल्ने गट्टा ।

चारी२— वि॰ [सं॰] नामवाचक शब्दका पछाडि जोडिई विचरण गर्ने, रहने आदि अर्थ बुझाउने उत्तरपद (आकाशचारी, पादचारी, ब्रह्मचारी इ॰) ।

चारु— वि॰ [सं॰] १. सुन्दर; मनोहर; रमणीय । २. रुचिकर; प्रतिष्ठित; प्रिय । ना॰ २. महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको 'चारु' कविता र शाकुन्तल महाकाव्यकी एक नारी पात्र । —

हासिनी— वि॰ मधुर मुस्कान भएकी; हँसमुखी (स्त्री॰ रू

चारो— ना॰ [ति॰ का॰ चारो पशु–पक्षीलाई खुवाइने दाना वा खाना; आहारा; चारा । — चरान— ना॰ बस्तुभाउ चर्ने चउर वा त्यहाँको घाँसपात ।

चारौँ— वि॰ [चार+औँ] गणनाका क्रमले चार सङ्ख्यामा परेको; चौथो ।

चार्ज— ना॰ [अङ्॰] १. कार्यभार; पद सम्हाल्ने काम; उत्तरदायित्व । २. धावा; आक्रमण । ~ डी एफेयर्स— ना॰ मन्त्री वा राजदूतका सट्टामा अस्थायी रूपमा नियुक्त भएको कूटनीतिज्ञ; राजदूत वा मन्त्रीभन्दा तल्लो तहको कूटनीतिज्ञ ।

चार्टर— ना॰ [अङ्॰] १. कसैलाई कुनै अधिकार दिने कुरा लेखिएको लेख वा पत्र; अधिकारपत्र । २. त्यस्तो अधिकार दिने काम । ३. कुनै सर्तमा कुनै ठूलो सवारी किरायामा लिनेदिने काम । —

उडान— ना॰ भाडा वा ठेक्कामा पूरा हवाईजहाज लिई मालसामान ओसारपसार गर्ने र यातायातको निम्ति गरिने उडाइ । > चार्टर्ड

एकाउन्टेन्ट— ना॰ लेखापरीक्षणको विशिष्ट तहको तालिम प्राप्त गरी प्रमाणसमेत लिएको व्यक्ति ।

चार्वाक— ना॰ [सं॰] १. बृहस्पतिको शिष्य मानिने अनीश्वरवादी तथा नास्तिक एक प्रसिद्ध दार्शनिक आचार्य । २. महाभारतमा वर्णित एक राक्षसको नाम । ~ दर्शन— ना॰ ईश्वर, आत्मा, पुनर्जन्म, परलोक, धर्मशास्त्र आदिलाई नमानी भौतिक सुखलाई मात्र मान्ने चार्वाकको नास्तिक मत । ~ मत— ना॰ चार्वाकले चलाएको मत वा सम्प्रदाय ।

चाल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ चाल्] १. चाल्नीले सानो–ठूलो छुट्ट्याउनु; छान्नु । २. यताउता चलाउनु (गोटी आदि) । ३. यता–उता गर्नु; धुइँधुइँती चहार्नु ।

चाल१— ना॰ [सं॰] १. घरको छानो । २. नीलकण्ठ चरो । ३. घोडाको हिँडाइ । ४. सेउवा । ५. हिँडडुल गर्ने जीव ।

चाल२— ना॰ [रू चल्] १. चल्ने वा हिँड्ने काम; चलाइ; हिँडाइ; गति । २. रीति; चलन; प्रथा । ३. होस; ज्ञान; थाहा । ४. चेष्टा; छाँट; ढाँचा; हालत, चाला । ५. पूर्वरङ्ग; ताल । ६. चरित्र । ७. पासा आदि खेलको गोटी चाल्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।

चाल३— ना॰ बारीको पाटो ।

चालक— ना॰ [सं॰] १. मोटर आदि हाँक्ने वा चलाउने व्यक्ति; ड्राइभर; डाइभर; हँकुवा; गाडीवान; सारथि । २. विद्युत् आदि सञ्चालन हुने पदार्थ (सुचालक, कुचालक इ॰) । ~ शक्ति— ना॰ फलाम आदि धातुमा रहने, धातुका अणु–अणु तताउने शक्ति । चाल चलन— ना॰ [चाल+चलन] १. आनीबानी; शीलस्वभाव; चालामाला; आचार; व्यवहार; शील; चरित्र । २. रीतिरिवाज; प्रथा ।

चालचुल— ना॰ [चाल (बि॰)] १. चेष्टा; लक्षण । २. हालखबर; अत्तोपत्तो । ३. नबोली र नचली बस्ने काम वा अवस्था ।

चालढाल— ना॰ [चाल+ढाल] कामगराइको ढाँचा; चालामाला; ढङ्ग; ढाँचा ।

चालन— ना॰ [सं॰] १. हिँडाउने काम; डोलाउने काम; छान्ने काम । २. ज्योतिषशास्त्रमा ग्रहहरू स्पष्ट गर्दा वा स्पष्ट ग्रहहरू ल्याउनुपर्दा जोड्ने वा घटाउने गणितको एक आधार सङ्ख्या । ~ शक्ति— ना॰ पानी, बाफ, टर्बाइन, डिजेल, डिजेल–विद्युत् आदिमध्ये कुनै एकबाट यन्त्रादि चल्ने शक्ति ।

चालफाल— ना॰ [चाल+फाल] मेलोमेसो; व्यवस्था; चाँजो; बन्दोबस्त ।

चालबाज— वि॰ [सं॰ चाल+फा॰ बाजे कपटी चाल चल्ने; धोकेबाज; छली; धूर्त । > चालबाजी— ना॰ छल; कपट; धोका; षड्यन्त्र ।

चाला— ना॰ [सं॰ चाल+ओ १. चालचलन; व्यवहार । २. चरित्र; चार छाडन । ३. चेष्टा । — माला— ना॰ १. बानीबेहोर; चालचलन; रीतिरिवाज । २. चरित्र; छाडन ।

चालिनु— अ॰ क्रि॰ [चाल्+इ+नु] चाल्ने काम गरिनु ।

चालिसे— ना॰ [चालिस+ए] १. सामान्यतः चालीस वर्षे आँखाको निकट दृष्टिमा हुने क्षति । २. नेपालका ब्राह्मणको एक थर ।

चाली— ना॰ १. तराईमा भुईंमै डाँडाभाटा कसेको वा खालि भाटा मात्रले बनेको नछाइएको घरको छाना । २. पानीमा सनपाटका काँचा मुठा मिलाएर खप्ट्याइएको थुप्रो ।

चालिस— ना॰ [सं॰ चत्वारिंशत्] उनन्चालीसपछिको सङ्ख्या; दुई बीसको योगफल । > चालिसौँ— वि॰ गणनाका क्रमले चालीसमा परेको ।

चालीस— ना॰ हे॰ चालिस । > चालीसौँ— वि॰ हे॰ चालिसौँ ।

चालु— वि॰ [चाल्+उ] १. चल्दो; चल्ने; चल्ती । २. हालको; अहिलेको । ३. सक्रिय; चल्तापुर्जा ।

चालू— वि॰ हे॰ चालु ।

चालो— ना॰ [सं॰ चाले शरीरमा एकै ठाउँमा बुरुर्र भएर निस्कने मसिना खटिरा ।

चाल्नी/चाल्नु— ना॰ [सं॰ चालनी] पीठो, सुर्तीको धूलो आदि छान्नका निम्ति मसिना तार जाली वा प्वाल पारिएको फलामको पाता राखेर बनाइएको एक साधन; मसिना ठोस पदार्थबाट छोक्रा, बोक्रा वा अनावश्यक तत्त्व छुट्ट्याउने साधन; चालनी ।

चाल्ने— वि॰ [चाल्नी+ए] चाल्नीजस्तो; चाल्नीका छाँटको । ~

खटिरा— ना॰ चर्को घामको असर मानिसका शरीरको छालामा पर्दा उक्सिने ससाना खटिरा; घमौरा; पानी–खटिरा; गर्मी–खटिरा । ~ पिलो— ना॰ धेरै मुख हुने पिलो । ~ सिस्नु— ना॰ ठूलठूला पात हुने र नपोल्ने एक प्रकारको सिस्नु ।

चास्–नु— स॰ क्रि॰ [चास+नु] खनजोत गर्नु; गोडमेल गर्नु; चास वा मल पुग्ने गर्नु ।

चास— ना॰ [सं॰ चषके जग्गा–जमिनमा खनजोत गर्ने तथा मलजल हाल्ने काम; चास्ने काम ।

चासचुस— ना॰ [अ॰ मू॰ चास्+अ (बि॰)] १. अमिलो, पीरो धेरै प्रकारका अचार; चटनी; सितन । २. रोटी पकाउँदा थोरै चिल्लो लगाउने काम ।

चासनी१— ना॰ [सं॰ चास्+अनी] हे॰ चास्नी ।

चासनी२— ना॰ गहना तयार गर्न सुन, चाँदी आदि जिम्मा लिनेले गहना बनाउन दिनेलाई पछि काम सिद्धिएपछि गहनामा कैफियत मिसिए–नमिसिएको जाँच्न काटेर दिएको सानो टुक्रो ।

चासिनु— क॰ क्रि॰ [चास्+इ+नु] चास्ने काम गरिनु ।

चासो— ना॰ १. वास्ता; परवाह; खातिर; मतलब; प्रयोजन; सरोकार । २. खाँचो; आवश्यकता । ~ पर्दो— वि॰ वास्ता राख्नुपर्ने; सरोकार राख्नुपर्ने; आवश्यक ।

चास्नी— ना॰ [रू चासनी] पानी, चिनी वा मिस्री हाली पकाइएको लस्सादार पदार्थ; चासनी; पाक ।

चास्स— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ चास्+स] मनमा चिसो पस्ने गरी; बिझ्ने किसिमले; मन दुख्ने गरी (भन्नु वा केही गर्नु) । — चुस्स— क्रि॰ वि॰ १. पेटै नभरिने गरी; थोरथोरै । २. आगो, तातो फलाम आदिले हल्कासित डाम्ने वा पोल्ने गरी । ३. तार, सुइरो, छेस्का आदिको घोचाइका साथै । ४. घोचपेच गरेर; अर्कालाई छक्क पर्ने गरी ।

चाह— ना॰ [प्रा॰ चाह < सं॰ चायने १. इच्छा; अभिलाषा; अभिरुचि । २. अनुभव । ३. वास्ता ।

चाह–नु— स॰ क्रि॰ [चाह+नु] चाह वा चाहना गर्नु; रुचाउनु; मन पराउनु; पाउन खोज्नु । > चाहना— ना॰ इच्छा; अभिरुचि; चाह; चाहाना ।

चाहर्–नु— स॰ क्रि॰ [चाहार्+नु] हे॰ चहार्नु ।

चाहा— ना॰ चाहना; रुचि ।

चाहाना— ना॰ हे॰ चाहना ।

चाहार— वि॰ [सं॰ चायने १. केही कुलो लाग्ने वा जम्मै बर्सादका भरले रोपिने सुक्खा माटो भएको; हिउँदे र वर्षे दुवै बाली नलाग्ने तथा कम उब्जा हुने (जग्गा॰; जग्गाका चार श्रेणीमध्ये तल्लो श्रेणीको । ना॰ २. त्यस्तो जग्गा ।

चाहिँ— ना॰ यो॰ धेरैमा एकलाई रोज्दा वा जोड दिँदा प्रयोग हुने शब्द; अवसरमा; समयमा; खेरि । (उदा॰— तीनवटीमा कान्छीचाहिँ बाठी रहिछ । सेतोचाहिँ कुखुरो काट ।)

चाहिँदो— वि॰ [चाह+इँदो] १. चाहिएजति; आवश्यक परेजति । २. आवश्यक; जरुरी । ३. ठीक; मनासिब; उचित ।

चाहे— संयो॰ [चाह+ए] विकल्प वा सर्त बुझाउँदा वाक्यमा दुईपल्ट प्रयोग हुने शब्द । (उदा॰— चाहे खाऊ, चाहे नखाऊ । चाहे राम, चाहे श्याम आओस्॰ ।