नेपाली शब्दसमूह १६ ग

मुखपृष्ठ

ग— १. देवनागरी वर्णमालाको व्यञ्जनवर्णमध्ये तेस्रो व्यञ्जनवर्ण; कण्ठस्थानबाट उच्चारण हुने, स्पर्शी, घोष, अल्पप्राण व्यञ्जनवर्ण; कवर्गको तेस्रो वर्ण; लेख्य रूपमा सो व्यञ्जनवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; गाइगोडे ग । २. कुनै वस्तु, विषय वा कुराको वर्गीकरण या मूल्याङ्कन गर्दा तेस्रो वा निम्न श्रेणीलाई छुट्ट्याई चिनाउन प्रयोग गरिने श्रेणीबोधक अक्षरसङ्केत; लेखाइका क्रममा विषयवस्तुको वर्गीकरण वा विभाजन उपविभाजनका निम्ति व्यञ्जनवर्णको प्रयोग गरिँदा दिइने क्रमबोधक तेस्रो चिह्न ।

गँगटे— ना॰ [गँगटो+ए] हातका औँलामा लगाइने घुम्रिएको औँठी; मुन्द्री; मुन्द्रो ।

गँगटो— ना॰ [सं॰ कर्कटे हिँड्नका लागि आठवटा खुट्टा हुने र च्याप्न र आ६नो रक्षा गर्नका लागि दुईवटा सुँडजस्ता काँडादार अङ्ग हुने, पानीका छेउछाउका काप र ढाँडहरूमा बस्ने जलजीवी प्राणी ।

गँगरि–नु— अ॰ क्रि॰ जाडो वा चिसोले शरीरका अङ्गहरू कठ्याङ्ग्रिनु, गँगर्किनु; अररिनु ।

गँगर्किनु— अ॰ क्रि॰ जाडो वा चिसोले कठ्याङ्ग्रिनु; गँगरिनु । श्र गँगर्क्याइ— ना॰ गँगर्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । गँगर्क्याइनु— क॰ क्रि॰ जाडोले कक्रक्क पारिनु; गँगथ्याइनु । गँगर्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ जाडोले कक्रक्क पार्नु; परिस्थितिले गँगथ्याउनु ।

गँगथ्याइ— ना॰ [रू गँगरि(+याइ॰] गँगरिने किसिम, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गँगथ्याइनु— क॰ क्रि॰ जाडोले कक्रक्क पारिनु; गँगर्क्याइनु । गँगथ्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. जाडोले कक्रक्क पार्नु; गँगर्क्याउनु । २. गँगरिन लाउनु ।

गँगौटी— ना॰ [सं॰ गङ्गा+औटी] १. गङ्गाको स्पर्शले पखालिएर पवित्र भएको माटो । २. नदीका किनारको माटो; गङ्गामाटी ।

गँजडी— वि॰ [गाँजा+अडी] गाँजा खाने बानी भएको; गाँजाको अम्मली; गँज्याहा ।

गँजौटो— ना॰ [गाँज्+औटो] एक हातको पन्जामा अटाउन सक्नेसम्मको नापो; एक पसरको परिमाण ।

गँज्याहा— वि॰ [गाँजा+याहो गाँजाको अम्मली; गँजडी ।

गँडास— ना॰ काठको आधारमा अड्याइएको, सुपारी काट्ने सरौतोजस्तो बिँड भएको, पराल, घाँस आदि काटेर भुसा बनाउने हतियार; तराईतिर घाँसबाट भुसा तयार पार्ने सरौताका आकारको हतियार ।

गँडासो— ना॰ [गँडास+ओ] दाउरा, मुढा, काठपात, घाँस आदि काट्ने काममा प्रयोग गरिने बिँड भएको हतियार ।

गँडाहा— वि॰ [गाँड+आहो गाँड भएको वा गाँड उम्रेको; गँडोहो; गँड्याहा ।

ग गँडेउलो— ना॰हे॰ गँड्यौलो ।

गँडेरो— ना॰ [सं॰ गन्धकरे १. हिलोमा बस्न रुचाउने सानो खालको माछो । २. गण्डकी नदीमा पाइने सोही जातको तर ठूलो आकारको माछो; राइगँडेरो ।

गँडेला— ना॰ [सं॰ गण्ड+एलो दुब्लो र पातलो देखिने साखिने खालको एक जातको माछो ।

गँडोहो— वि॰ [गँडहो गाँड भएको; गँडाहा ।

गँड्याहा— ना॰ [गाँड+याहो हे॰ गँडाहा ।

गँड्यौलो— ना॰ [सं॰ गण्ड+यौलो] १. वर्षाकालमा झरीका बेला बग्रेल्ती निस्कने, गोबर, मलको रास वा चिसो माटोमा घुस्रिएर बस्ने, प्राणीका पेटको जुकाजस्तो हाड नभएको, लगभग एक बित्तासम्म लमाइ हुने, तामोजस्तै रबको, राती टल्कने र सर्पझैँ घस्रिने कृमिवर्गको एक कीरो; गँडेउलो; बर्स्यौलो ।

गँथाइ— ना॰ [गाँथ्+आइ] गाँथ्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

गँदे— ना॰हे॰ गन्धेझार ।

गँधारा— ना॰ [दङ्॰] मसिना खुट्टा हुने र अलि–अलि उड्ने, विभिन्न रब भएको, छोइदिँदा ठस्स गनाउने खालको, प्रायः धानमा लाग्ने रोगाणुजातको कीरो; पतेरो ।

गँधे— ना॰ [सं॰ गन्धे सखरखण्डका आकारका पात हुने, जरामा सखरखण्डकै जस्तो कन्द फल्ने, त्यसै फललाई थेबेझैँ कुटेर अचार खाइने, कडा गन्ध भएको एक जातको झार; गँदे ।

गँवार— वि॰ [हि॰ गाँव+वार] १. सहरिया सभ्यतादेखि टाढै बसेको वा भएको गाउँको बासिन्दा; गाउँले । २. शिष्टता नजानेको; असभ्य; मूर्ख ।

गँवैया— वि॰ [गाउँ+ऐयो गाउँमा बस्ने; गाउँले; ग्रामीण ।

गँसाइ— ना॰ [गाँस+-आइ_] गाँस्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ श्रे

गँसाइनु— क॰ क्रि॰ गाँस्न लाइनु । गँसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ गाँस्न लाउनु । गँसुवा— वि॰ दुइटा जोडिएको; गाँसिएको । गँसोट— ना॰ १. गाँसिएको स्थिति वा अवस्था; गाँस । २. गाँस्ने प्रक्रिया । ३. गाँसिएको ठाउँ ।

गइँनेनी— ना॰ [गाइने+नी] गाएर जीवन–निर्वाह गर्ने जातकी आइमाई; गाइने जातकी स्त्री; गाइनेकी पत्नी ।

गइनु— अ॰ क्रि॰ [जा+इ+नु] जाने काम हुनु; जाइनु ।

गउँत— ना॰ [सं॰ गोमूत्रे १. गाईको मूत; गोमूत्र । २. चोखीनितीका निम्ति खाइने गाईको मूत । > गउँते— वि॰ १. गउँतको जस्तै रब भएको; गउँतका स्वादको । २.सड्न थालेको । गउँत्याइ— ना॰ गउँत्याउने काम वा किसिम । गउँत्याइनु— क॰ क्रि॰ गाई–बाछीबारा मूत्रत्याग गरिनु । गउँत्याउनु— स॰ क्रि॰ गाईले गउँत दिनु; गाईले मुत्नु ।

गउन— ना॰ [सं॰ गमे हे॰ गौन ।

गकार— ना॰ [सं॰] देवनागरी वर्णमालाको तेस्रो व्यञ्जनवर्ण; 'ग' अक्षर ।

गगन— ना॰ [सं॰] १. आकाश; नभ; अन्तरिक्ष । २. शून्य । — चर— ना॰ १. आकाशमार्गबाट आवतजावत गर्ने देवता । २. ग्रह (तारा, नक्षत्र इ॰) । ३. पक्षी । वि॰ ४. आकाशमा विचरण गर्ने; आकाशमार्गले हिँड्ने । — चारी— वि॰ आकाशमा हिँड्ने; गगनचर । — चुम्बी— वि॰ आकाशसम्म पुगेझैँ देखिने; अति अग्लो; आकाश छुने । — धूलि— ना॰ १. आकाशमा उड्ने वा तुवाँलोका रूपमा व्याप्त हुने मसिनु धूलो । २. केतकीको फूल फक्रिँदा परागको रूपमा उड्ने धूलो; केतकी पराग । — भेदी— वि॰ आकाशलाई भेदन गर्ने वा चिर्ने; आकाशभेदी; ठूलो र चर्को (शब्द वा स्वर) । ~ विहारी— वि॰ गगनचारी (चन्द्र, सूर्य, पक्षी) । — सिंह— ना॰ वि॰सं॰ १९॰३ मा रहस्यमय ढङ्गले हत्या गरिएका एक भारदार । — स्पर्शी— वि॰ आकाशमा छुन पुग्ने; आकाश छुने; गगनचुम्बी ।

गगल— ना॰ [अङ्॰] धूलोमैलो, घामको प्रखर किरण आदिबाट आँखा जोगाउन लगाइने कालो, नीलो आदि रबको चस्मा ।

गग्रेटो— ना॰ [गाग्रो+एटो] पानीका भरी गाग्रा राख्न बनाइएको ठाउँ; गाग्रो राख्ने आट वा टाँड ।

गग्लेटो— ना॰ हे॰ गौलेतो ।

गबटो— ना॰ हे॰ गँगटो ।

गङ्गा— ना॰ [सं॰] १. हिमालय (गङ्गोत्री॰–बाट निस्की दक्षिण– पूर्वी कोणतिर बग्दै गएर बङ्गोपसागरमा मिल्ने, हिन्दूहरूको पवित्र जलाशय र पितृमुक्तिको प्रतीक मानिएको भारतवर्षको प्रसिद्ध एक नदी; पुराणअनुसार सगरका छोराहरूको मुक्तिका निम्ति भगीरथ राजाले तपस्याबारा पृथ्वीमा ल्याइएको भनी प्रख्यात भएको नदी; भागीरथी; जाह्नवी । २. षड्चक्रको अभ्यास गर्ने योगसाधकको समाधि अवस्थामा प्रयोग हुने नाडी; ईडानाडी । ~ जमुना— ना॰ १. महाभारत वा अन्य पुराणले र भारतवर्षको प्राचीन इतिहासले चर्चा गर्दै आएका, पुण्यका स्रोत मानिने, प्रयागमा मिलेका दुई नदी; गङ्गा र जमुना नदी; पाण्डवहरूको तीर्थयात्रामा चर्चित गङ्गा र कृष्णको कालीयदमनमा चर्चित नदी । २. कुनै पनि जुम्ल्याही दिदीबहिनी (नाम राख्ने चलनअनुसार) । ~ जमुनी— ना॰ १. नित्यकर्म तथा पूजाआजामा पानी चढाउन प्रयोग गरिने, तामो, पित्तल आदि धातु मिसाएर बनाइएको (जलपात्र) । २. पित्तल वा ढलोट र फलाम गाँसी सितारमा जड्नका लागि बनाइएको पर्दा । — जल— ना॰ गङ्गा नदीको पानी; भागीरथीको जल (प्रायः देव–पितृकार्यमा प्रयोग गरिने वा स्वच्छता, पवित्रता र निर्मलताको सङ्केत दिने अर्थमा,

उदा॰— गङ्गाजलले सूर्यलाई अर्घ । — उखान) । ~ दशहरा— ना॰ ज्येष्ठ शुक्ल प्रतिपदादेखि आरम्भ भई नियमित रूपमा स्नान गरी दशमीका दिन पापविमोचनका निम्ति हुने उत्सव; दशहरास्नानको समापन समारोह; दशहरा । — बार— ना॰ गङ्गा नदीले पहाडको बाटो छिचोली तराई प्रवेश गर्न लागेका ठाउँमा पर्ने तीर्थ; हरिबार । — धर— ना॰ शिरमा गङ्गाको वेग वहन गर्ने महादेव; शिव । ~ पुत्र— ना॰ १. शन्तनु तथा गङ्गाका छोरा; भीष्म । २. गङ्गातटमा बसेर दान–दक्षिणा लिने ब्राह्मण; पण्डा । — माटी— ना॰ गङ्गा नदीका स्पर्शले बराबर पखालेर पवित्र बनाइएको माटो; नदीका तटको माटो । ~ यात्रा— ना॰ १. मरण निश्चय भइसकेपछि बिरामीलाई जिउँदै घाटमा लैजाने काम । २. मृत्यु; मरण; परलोकको यात्रारम्भ । ~ लहरी— ना॰ हावाका वेगले उठ्ने गङ्गाको तरङ्ग वा लहर । २. महाकवि जगन्नाथरचित गङ्गाविषयक प्रसिद्ध स्तुति–साहित्य । — लाभ— ना॰ हिन्दू–संस्कारअनुसार मोक्षपद प्राप्तिको कारण मानिने पवित्र स्थल, पुण्यनदी आदिमा भएको मरण; गङ्गातटको मृत्यु । ~ सागर— ना॰ समुद्रमा गङ्गा मिलेको ठाउँ; हिन्दूहरूको एक प्रख्यात तीर्थ जनकपुरको एक प्रसिद्ध ताल ।

गच्क–नु— अ॰ क्रि॰ [गजक्क+नु] मनको खुसी वा फुर्ती देखाउने गरी गजक्क पर्नु; गम्कनु । > गच्काइ— ना॰ गच्कने क्रिया वा प्रक्रिया । गच्काइनु— क॰ क्रि॰ गच्कने पारिनु । गच्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ गम्काउनु । गच्किनु— अ॰ क्रि॰ गच्कनु ।

गच्छ–गच्छ— ना॰ [सं॰] १. जानुपर्ने ठाउँमा जाने वा आ६नोआ६नो बाटो लाग्ने काम; लाखापाखा; यत्रतत्र । २. विसर्जन; समाप्ति; टुङ्ग्याउनी ।

गच्छे— ना॰ [प्रा॰ गच्छे १. जुनसुकै काम गर्न आवश्यक पर्ने भौतिक वा बौद्धिक साधन; सामर्थ्य; औकात; हैसियत । २. आर्थिक क्षमता; पुँजी; सम्पत्ति । ३. हकदार वा प्रतिनिधिलाई हक बुझाइदिने काम; जिम्मा ।

गच्छ्याइ— ना॰ [रू गच्छ्याउ(+आइ॰] गच्छ्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गच्छ्याइनु— क॰ क्रि॰ गँसाइनु; जोडाइनु; खप्ट्याइनु ।

गच्छ्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [गुच्छा+याउ+नु] १. एकभन्दा बढी वस्तु वा टुक्राहरू गाँस्नु; जोड्नु; खाप्नु; अन्तर्भाव गराउनु; मिलाउनु; जोल्ट्याउनु; अल्झाउनु । [गच्छे+आउ+नु] २. अर्काको मालसामान बुझाउनु; नासो जिम्मा लाइदिनु ।

गज१— ना॰ [सं॰] १. हात्ती । २. ज्योतिषशास्त्रमा आठको अङ्क ।

गज२— ना॰ [फा॰] १.गजप्रणालीमा सोह्र गिरा वा छत्तीस इन्च अर्थात् तीन फुट लमाइको नापो । २. दुई हात लमाइबराबरको नाप्ने डन्डी । ३. सारङ्गी, बेला आदि बजाउने साधन; कमानी; गजो । ४. घाउ–खटिरा आदिमा औषधी लगाइने सुत्लो । ५. कुनै वस्तुको चौडाइतिरको भाग । ६. भरुवा बन्दुकमा बारुद र लत्ता खाँद्ने फलामे डन्डी । वि॰ ७. दुई हात लमाइ भएको; तीन फुटको ।

गजक— ना॰ [फा॰] रक्सी खाइसकेपछि मुखको स्वाद फेर्न खाइने मसला जातको कुनै खानेकुरो ।

गजक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गजक्+क] रिसले वा फुर्ती र धाकले गम्किने गरी; गमक्क ।

गजगज— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गज्+अ (बि॰)] १. गिलो वा लेदो वस्तुलाई मुछ्ने वा मथेल्ने किसिमले । २. मान्छेले रोगले आक्रमण गरेका बेला अथवा बस्तुभाउले त्यस्तै साह्रो घाँस खाएका बेला मुखबाट फीँज काढ्ने गरी । > गजगजी— क्रि॰ वि॰ शीघ्रताका साथ मुखबाट फीँज निस्कने किसिमले ।

गजगिरी— ना॰ [गज+गिरि] पुल, साँघु आदि बनाउँदा लट्ठालाई दरो र तन्किलो पार्न वरिपरिका जमिनमा गाडी ढुङ्गा, इँट आदिले बलियो बनाइएको खम्बा; सेतुस्तम्भ ।

गजघट्ट— क्रि॰ वि॰ [गज+घट्ट] कुनै काम नगरी, अनावश्यक रूपमा ठाउँ ओगटेर समय बिताउने ढाँचाले; हात्ती बसेझैँ बस्ने किसिमसँग; ढसमस्स ।

गजज्ज— क्रि॰ वि॰ हे॰ गजगज ।

गजटो— ना॰ एउटा हातले समातेर वा उभाएर झिक्दा आउन सक्ने अन्न, घाँस, पराल आदिको परिमाण । > गजट्याइ— ना॰ गजट्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । गजट्याइनु— क॰ क्रि॰ हातको पन्जामा अटाएसम्म झिकिनु; गमर्क्याइनु ।

गजट्याउनु— स॰ क्रि॰ हातले गमर्क्याउनु; हातमा अट्न सकेजति झिक्नु; हातले भ्याएसम्म उभाउनु; गमर्क्याउनु ।

गजदन्त— ना॰ [सं॰] १. हात्तीको दाँत; हस्तीदन्त । २. गणेश । ~ मणि— ना॰ हात्ती पूरै छिप्पिएपछि त्यसका दाँतभित्र पाइने ठूला खालको मोतीका दानाजत्रो पदार्थ; हात्तीका दाँतको बहुमूल्य पदार्थ ।

गजदान— ना॰ [सं॰] १. मस्त उमेर भएका हात्तीको मद । २. विधिपूर्वक गरिने हात्तीको दान ।

गजधम्म— क्रि॰ वि॰ [गजधुम्मे ठूलो रास वा थुप्रो परेर रहने किसिमले; नचलमलाईकन; धुमधुमती । > गजधम्मे— वि॰ गजधम्म परेको; टसको मस नभई बस्ने ।

गजधुम्म— क्रि॰ वि॰ [सं॰ गज+ प्रा॰ धुम्मे हे॰ गजधम्म । श्र गजधुम्मे— गजधुम्म परेको; गजधम्मे ।

गजपाल— ना॰ [सं॰] हात्तीको पालनपोषण गर्ने मान्छे; हात्तीको रखवारी गर्ने व्यक्ति; माहुते ।

गजपिप्पली— ना॰ [सं॰] ठूलो जातको पिप्ला ।

गजब— वि॰ [अ॰] १. विशेष किसिमको; अनौठो; विलक्षण; अद्भुत । ना॰ २. आश्चर्य; छक्क ।

गजबन्धन— ना॰ [सं॰] हात्ती बाँध्ने थाम वा ठूलो मोटो कीलो; खमारी ।

गजबार१— ना॰ [फा॰ गज+ सं॰ वारणे ढोका बन्द गर्न गारैमा जडिएको लामो गर्भे आग्लो; बिरेआग्लो ।

गजबार२— ना॰ विशेष गरी डोरी, नाम्ला, दाम्ला आदि बनाउन पाटका रूपमा प्रयोग गरिने हरियो रङ्गका लामा–लामा डुँड आकारका लोप्रा हुने र ती लोप्राको दुवै छेउ र टुप्पामा घोच्ने काँडा भएको ठूलाठूला झ्याब हुने र त्यसै झ्याबबाट निस्किएको टुसो बढी फुटेर फलसमेत लाग्ने एक थरी बुटो ।

गजमणि— ना॰ [सं॰] हात्तीका मस्तकमा रहने रातो रबको विशिष्ट प्रकारको मोतीजस्तो देखिने अमूल्य पदार्थ; गजमुक्ता; गजमोती ।

गजमुक्ता— ना॰ [सं॰] हे॰ गजमणि ।

गजमोती— ना॰ [सं॰ गजमुक्तो हे॰ गजमणि ।

गजमोरो— ना॰ हे॰ गज्मौरो ।

गजर— ना॰ [सं॰ गर्जे समय–सङ्केतक घण्ट बज्नुभन्दा पहिले वा पछि बज्ने बाजा (कुनै टेबुल वा भित्ते घडरूघ् आदिमा॰; बीचमा दिइने घण्ट, घण्टी आदिको नाद वा आवाज ।

गजरा— ना॰ [सं॰ गुच्छटे १. मान्द्रेमेसो बुट्टा देखिने गरी बुनिएको परालको सुकुल । २. मोटो र बाक्लो देखिने हिसाबले उनेको फूलको माला; पुष्पहार ।

गजराज— ना॰ [सं॰] १. ठूलो हात्ती; श्रेष्ठ हात्ती; बथानको नाइके हात्ती । २. इन्द्रको वाहन; ऐरावत ।

गजल— ना॰ [अ॰] उर्दू र फारसीमा लेखिने, नायिकाको सौन्दर्य र उसप्रतिको प्रेमको वर्णन हुने त्यस्तो कविता–भेद जसमा ५ देखि ११ सम्म शेर (युग्मक॰ हुन्छन् । सबै शेर एउटै रदिफ (काफियापछि आउने शब्दसमूह॰ र काफिया (अन्त्यानुप्रास॰ मा रचिएका हुन्छन् र प्रत्येक शेरको विषय भिन्न हुन्छ । पहिलो शेर मत्ला कहिन्छ र यसका दुवै मिसरा (पङ्क्ति॰ सानुप्रास हुन्छन् अनि अन्तिम शेर मक्ता कहिन्छ र यसमा शायरले आ६नो उपनाम प्रस्तुत गर्दछ ।

गजशाला— ना॰ [सं॰] हात्तीहरू बाँध्ने घर वा ठाउँ; हात्तीसार ।

गजानन— ना॰ [सं॰] हात्तीको जस्तो मुख भएका देवता; गौरीपुत्र; गणेश ।

गजिलो— वि॰ [फा॰ गजे गज वा चौडाइतिरको भाग फराकिलो भएको; ठूलो गजको ।

गजी— वि॰ [गज+ई] ठूलो गज भएको; गजिलो । — खल— ना॰ वैद्यहरूको रसादि औषधी पिँध्ने ठूलो र गहिरो खालको खल ।

गजुर— ना॰ [फा॰ गुर्जे देवदेवीका मन्दिरमा राखिने शिखरका आकारको ठाडो चुच्चे धुरी; कलश ।

गजुवा— वि॰ कालो रबको शरीर र खैरो रबको टाउको वा थुतुनो भएको (गोरु॰ ।

गजेट— ना॰ [अब॰] सर्वसाधारणको जानकारीका लागि आधि– कारिक र औपचारिक कुरा प्रकाशित गरिने सरकारी पत्र; राजपत्र । > गजेटेड— वि॰ १. राजपत्रमा उल्लेख भएको; राजपत्राङ्कित (पद, सूचना, नाम इ॰) । २. अधिकृत स्तरको ।

गजेटो— ना॰ [गाज+एटो] उखुको रसबाट खुदो वा सखर बनाउँदा र ज्यामिर आदिको चुक पकाउँदा गाजको रूपमा मैलो फीँज निकाल्ने बेल्चाका आकारको चोयाको साधन ।

गजेन्द्र— ना॰ [सं॰] १. गजराज; ठूलो हात्ती; श्रेष्ठ हात्ती । २. ऐरावत; इन्द्रको वाहन । — मोक्ष— ना॰ १. पुराण आदिका अनुसार हात्तीलाई ग्राहले समातेका बेला विष्णुले सुदर्शन चक्रबारा ग्राहलाई मारी गजराजलाई बचाएको प्रसङ्गमा आधारित कथानक । २. दैवी विपत्तिमा बहादुरीपूर्वक कार्य गर्ने व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने उद्देश्यले १९(५ सालमा स्थापित नेपालको एक राष्ट्रिय पदक ।

गजो— ना॰ [फा॰ गजे १. बेला, सारङ्गी आदि तारका बाजाहरू रेटेर बजाइने धनुजस्तो आकारको साधन; गज । २. ट्याम्को, दमाहा, नगराजस्ता छालाले मोरेका बाजा बजाइने छोटो–छोटो डन्डी । ३. हनुमान् नाच्ने नचुवाहरूले परस्परमा जुधाउन लिने लौरो ।

गज्क–नु— अ॰ क्रि॰ [गजक्क+नु] गजक्क पर्नु; गच्कनु; गम्कनु । श्र गज्काइ— ना॰ गज्कने क्रिया वा प्रक्रिया । गज्काइनु— क॰ क्रि॰ गज्कन लाइनु; गजक्क पारिनु । गज्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ गजक्क हुने पार्नु; गज्कन लाउनु; गम्काउनु । गज्किनु— अ॰ क्रि॰ १. गजक्क परिनु । २. गच्कनु; गम्कनु ।

गज्ज— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गज्+ज] गिलो वस्तु एकै पल्ट मुछ्ने, मथेल्ने वा मुखबाट धेरै फीँज काढ्ने किसिमले ।

गजमोरो— ना॰हे॰ गज्मौरो ।

गज्मौरिनु— अ॰ क्रि॰ [गज्मौरो+इ+नु] १. गजमज र खजमज हुनु; एकै ठाउँमा गुजुमुज्ज हुनु । २. अलपत्र पर्नु; बिथोलिनु ।

गज्मौरो— ना॰ १. मालसामानको थान्कोमान्को हुन नसकी असरल्ल परेको स्थिति; अलपत्र परेका मालतालको समूह; गज्मोरो । २. घन्चमन्च गरेर बस्नुपर्ने चाल; एकै ठाउँको गुजुमुज्ज बसाइ वा ठेलमठेल । ३. साँगुरो अवस्था; भीडभाड ।

गज्याबगुजुब/गज्याबमज्याब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गज्याब (बि॰)] १. अनेक प्रकारका वस्तु एकै ठाउँमा अव्यवस्थित ढङ्गले मिसमास हुने किसिमले । ना॰ २. त्यस्तो अव्यवस्थित स्थिति वा ढङ्ग ।

गज्रौटो— ना॰ [गाजल+औटो] गाजल राख्ने भाँडो; गाजलको बट्टा ।

गट्टा— ना॰ [गट्टो+ओ १. केटाकेटीले खेल्ने मसिना र गोल मिलेका ढुङ्गाका टुक्रा । २. कमलको फूल वा गेडा । ३. नरिवल, बेल आदिको फल । ४. नरिवल वा गुड्गुडे हुक्काको पानी रहने भाँडो । ५. टुपी नराख्ने जातिलाई हियाउँदा भन्ने शब्द । ६. गोल वा डल्लो वस्तु । — गट्टी— ना॰ गट्टा र गट्टीको समूह; साना–ठूला धेरै गट्टा । > गट्टी— ना॰ १. गुच्चा खेलमा पहिलोपल्ट हानिने ठाउँमा राखिने ढुङ्गा वा अरू वस्तु । २. गट्टाको खेलमा प्रयोग गरिने मसिना, बाटुला ढुङ्गा वा अरू कुनै साना र डल्ला वस्तु; गट्टा । ३. कलमको पाइपनिर राखिने एक किसिमको ढिम्री ।

गट्टे— ना॰ [गट्टो+ए] १. फल वा गेडा झारिसकेको तोरी, फापर, तिल आदिको बोट; जरुवा । वि॰ २. गट्टाका ढाँचाको; गट्टा भएको । ~ पिब— ना॰ दायाँ–बायाँ दुवैतिर पाङ्ग्रा राखी बीचको फल्याकमा मान्छे बस्ने र डोरी वा लट्ठीले तानेर पिबका रूपमा खेलिने केटाकेटीको एक खेल ।

गट्टो— ना॰ कटहर आदिको कलिलो फल; छिप्पिइनसकेको फर्सी; कैँडो ।

गट्ठा१— ना॰ १. जमघट; भेला वा जम्मा; गठ । २. बलियो गरी कसेको ठूलो भारी ।

गट्ठा२— ना॰ तोप, बन्दुक आदि अस्त्रको गोली, बारुद आदि विस्फोटक वस्तु । — घर— ना॰ सेना वा सैनिकसम्बन्धी हातहतियार, गोला, बारुद आदि राख्ने सरकारी घर; शस्त्रागार ।

गठ— ना॰ १. एकै ठाउँमा एकै उद्देश्यले हुने धेरै जनाको बटुलोग् जम्मा; भेला । २. मतो वा सल्लाह मिलेका मानिसहरूको समूह ।

गठन— ना॰ १. कुनै निश्चित उद्देश्यको परिपूर्तिका निम्ति कुनै दल वा संस्थाको निर्माण । २. बनाउने काम; सङ्घटन; निर्माण; रचना । — कर्ता— वि॰ गठन गर्ने वा बनाउने; सङ्गठित रूप दिने ।

गठनी— ना॰ [सं॰ ग्रन्थनी] १. गाईबस्तु बाँध्ने दाम्लाको गाँठो; गलमगाँठो ।

गठबन्धन— ना॰ [गठ+बन्धन] १. कुनै कामकुराका लागि एक भएर मिल्ने काम; परस्परको मिलोमतो । २. कुनै स्वार्थसिद्धिका लागि गरिने आपसी साँठगाँठ ।

गठरि–नु— अ॰ क्रि॰ [गठरो+इ+नु] १. गाँठागाँठा पर्नु; गठरी वा पोकोजस्तो हुनु; जोल्टिनु; लठारिनु । २. पुड्को वा ग्याँचे हुनु; ग्याँच्च परेको हुनु । ३. साह्रो हुनु ।

गठरी— ना॰ [गठरो+इ] १. रुमाल, बर्को, चादर आदिमा केही वस्तु हाली गठथ्याइएको सानो पोको; पोकोपन्तरो; कुटुरो । वि॰ २. होचो कदकी; होची (हेय) । — मठरी— ना॰ धेरै सरसामान गठथ्याइएका पोका वा कुटुराको समूह; पोकोपन्तरो ।

गठरो— वि॰ १. गाँठैगाँठा परेको; गठरिएको । २. बढ्न नसकेर गान्टिएको; पुर्सुने; पुड्को । ना॰ ३. ठूलो पोको ।

गठथ्याइ— ना॰ [रू गठरि (+याइ॰] गठरिने भाव क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गठथ्याइनु— क॰ क्रि॰ गठरो पारिनु; जोल्ट्याइनु ।

गठथ्याउनु— स॰ क्रि॰ १. पोको पार्नु; गाँठो पार्नु; कुम्ल्याउनु । २. अल्झाउनु; जोल्ट्याउनु ।

गठिउन— ना॰ [सं॰ ग्रन्थिपर्णे १. आँख्लाका दुवैपट्टि पात पलाउने, त्यसै ठाउँबाट हाँगा हाल्ने र नीला फूल फुल्ने, बुटीका निम्ति उपयोगी एक सुगन्धयुक्त वनस्पति ।

गठित— वि॰ [सं॰] १. कुनै कार्यको सञ्चालनका लागि बनाइएको वा तयार पारिएको; गठन गरिएको ।

गठियावात— ना॰ [सं॰ ग्रन्थिवाते शरीरका जोर्नीजोर्नी सुनिएर दुख्ने एक किसिमको बाथरोग; आँख्लेबाथ ।

गठिलो— वि॰ [गाँठो+इलो] पोटिलो र दह्रो; खँदिलो; भरिलो ।

गठे— ना॰ [नेवा॰ गथु] १. तान्त्रिक मत वा धर्मपरम्परा मान्ने नेवारजातिको पुजारीजस्तो एक वर्ग । वि॰ २. बुद्धि नभएको; गल्ड्याङ्ग्रो; गोजेरो ।

गठेचा— ना॰ [नेवा॰ गथुचो चिप्लो र लेस्याइलो एक थरी माटो ।

गठेमङ्गल— ना॰ [नेवा॰ गथामुगले १. श्रावण कृष्णपक्षको चतुर्दशीको दिन । २. श्रावण कृष्ण चतुर्दशीका दिन पूजा गरिने कल्पित राक्षस; घण्टाकर्ण ।

गठेरो— वि॰ [गठे+एरो] १. राम्ररी बोल्न नसक्ने; गल्ड्याङ्ग्रो; लठेब्रो । २. बुद्धि नभएको; गठे ।

गठ्याबगुठुब— ना॰ [अ॰ मू॰ गठ्याब (बि॰)] १. स्पष्टसँग बुझ्न नसकिने र क्रमबद्ध पनि हुन नसकेको कामकुरो वा विषय; जालेमाले भएको काम । २. जो भएको सबै वस्तु; भएजति सरसामान ।

गठ्याबमठ्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ गठ्याङ् (बि॰)] १. गठ्याबगुठुब; गज्याबगुजुब २. झगडा; मनोमालिन्य ।

गठ्याङ्ग्रो— वि॰ [गाँठी+याङ्ग्रो] शरीर सलक्क भई बढ्न नसकेको; ग्याँचे; गठरो ।

गड— ना॰ [सं॰] १. पर्दा आदिले छेकिएको ठाउँ; छेकाबार । २. खोलो; नदी । ३. खाल्टो; खोल्सो । ४. इलाका; हाता ।

गडगड— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गड(बि॰)] मेघ गर्जेजस्तो शब्द आउने गरी । > गडगडाइ— ना॰ गडगड शब्द निकाल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । गडगडाइनु— अ॰ क्रि॰ गडगड शब्द निकालिनु; ठूलो स्वरले गर्जिनु । गडगडाउनु— अ॰ क्रि॰ १. गडगड शब्द निकाल्नु; गर्जिनु । २. बडो फुर्तीसाथ आइजाइ गर्नु । गडगडाहट— ना॰ गडगडाउने किसिम वा चाल ।

गडगडि–नु— अ॰ क्रि॰ [गडगड+इ+नु] अरूलाई मन नपर्ने खालको कुरो गर्नु; बकबकिनु । > गडगड्याइ— ना॰ गडगडिने क्रिया वा प्रक्रिया ।

गडतीर— ना॰ [गड+तीर] १. खोलाको वारि र पारिका किनारको पत्थरिलो वा ढुङ्ग्यान जमिन; खोलाको प्रायः अक्करिलो तीर । २. पानी लाग्न सक्ने वा नसक्ने ससानो बगर । ३. नदीतट ।

गडन्ता/गडन्ते— वि॰ [गड्+अन्ता/अन्ते] १. कुनै काममा घोरिने र त्यस कामलाई फत्ते गर्न खट्ने स्वभावको । २. गहिरोसम्म गाडिने (घोचो, घारो, कुरो इ॰) । ३. काल्पनिक; मनगडन्ते ।

गडप— ना॰ [गड्+अप] १. गहिराइसम्म पुग्ने वा डुब्ने काम । २. अर्काको सामान लिएपछि नदिने चाला; धितो पचाउने काम; हडप ।

गडबड— ना॰ [गड्+बढ्] नियमअनुसार नभई तलमाथि पर्ने काम; गोलमाल; अन्डबन्ड । > गडबडाइ— ना॰ गडबड गर्ने वा गडबडाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । गडबडाइनु— अ॰ क्रि॰ गडबड होइनु । गडबडाउनु— अ॰ क्रि॰ तलमाथि परी अव्यवस्थित देखिनु; गडबड हुनु; गोलमाल हुनु । गडबडिनु— अ॰ क्रि॰ गडबड होइनु; तलमाथि परिनु । गडबडे— वि॰ १. गोलमाल भएको; तलमाथि परेको; सिलसिला नमिलेको । २. गडबड गर्ने; जथाभाबी गर्ने । गडबड्याइ— ना॰ गडबडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

गडबड्याइनु— क॰ क्रि॰ गोलमाल गरिनु; गडबड पारिनु ।

गडबड्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ क्रम वा नियम बिगार्नु; गडबड पार्नु; गोलमाल गर्नु ।

गडथ्याबगुडुरुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गडथ्याङ्+अ(बि॰)] १. मेघ गर्जने किसिमले । ना॰ २. मेघ गर्जंदाको गड्याबगुडुब ध्वनि ।

गडथ्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गडथ्याङ्+अ (बि॰)] चट्याब पर्दा वा मेघ गर्जंदा ठूलो आवाज आउने किसिमसित ।

गडल— वि॰ [गड्+अल] गहिरोसम्म भासिएको; गड्ने खालको । — गाडल— ना॰ गाड्नेवर्ने काम ।

गडाइ— ना॰ [रू गड्(+आइ॰] १. गड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ रू गाड्(+आइ॰] २. गाड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गडाइनु— क॰ क्रि॰ गड्न वा गाड्न लाइनु । गडाउ— वि॰ १. गाडिएको वा धसिएको; गडुवा । २. मुद्दा–मामिला वा चारित्रिक अभियोगमा कसुरदार ठहरिँदै गएको । गडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. भास्न लाउनु; गड्न लाउनु । २. गाड्न लाउनु ।

गडिनु— अ॰ क्रि॰ गाडिनु; भासिनु ।

गडी— ना॰ [बा॰ बो॰] गेडागुडी खानेकुरो (मकै, चना, भटमास इ॰) ।

गडुवा१— ना॰ [रू करुवो टुटी गाँसिएको पानीको भाँडो; करुवा ।

गडुवा२— वि॰ [गड्+उवो गडेको वा गाडिएको; गडल ।

गडेरी— ना॰ [गड्ढा+एरी] सानोतिनो खोल्सामा वा सुलसुले र मैलो पानी भएको ठाउँमा हुने एक जातको माछो ।

गड्कनु— अ॰ क्रि॰ [तुल॰ कड्कनु, गर्जनु] रवाफिलो पाराले वा डरधाक देखाउने उद्देश्यले आवेगमा आएर ठूलो स्वरले बोल्नु; कड्कनु; गर्जनु । > गड्काइ— ना॰ गड्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । गड्काइनु— क॰ क्रि॰ फुर्ती देखाइनु; कड्काइनु ।

गड्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ गड्कने पार्नु; रवाफ देखाउनु । गड्किनु— अ॰ क्रि॰ १. रवाफ वा फुर्तीसाथ बोलिनु; कड्किनु । २. गड्कनु ।

गड्ढा— ना॰ [सं॰ गर्ते जमिनमा खनेर वा आफैँ खोलिएर बनेको खाल्डो; खाडल; खाडी ।

गड्याबगुडुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गड्याङ्+अ(बि॰)] १. मेघ गर्जंदाझैँ ठूलठूलो आवाज आउने किसिमले रू२. कुनै पनि गह्रौँ सामान यताउति थचारिँदाझैँ आवाज निस्कने गरी । ना॰ ३. मेघको गर्जन; बादलको कड्काइ । ४. गडबड; गोलमाल ।

गड्याबमड्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ गड्याङ्+अ(बि॰)] गोलमाल; गडबड ।

गड्याङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गड्याङ्+ब] चट्याब वा वज्र पर्दाझैँ ठूलो आवाज आउने चालले ।

गढ्–नु— अ॰ क्रि॰ १. कुनै विषयमा भित्री तहसम्म पुग्नु; गहिरिनु; एकाग्रतासाथ लाग्नु । २. कुनै तीखो वस्तु वा पेचिलो कुरो मर्मसम्म पुग्नु; गड्नु; बिझ्नु । ३. असत्य वा अजमाएका कुरामा लाग्नु ।

गढ— ना॰ [सं॰ गडे १. प्राचीन राज्य–व्यवस्थामा सुरक्षाको बन्दोबस्त मिलाउने ठाउँ वा गौँडो । २.सेना वा हातहतियार तैनाथ गरिएको ठाउँ; गढी; किल्ला; दुर्ग ।

गढन्त— वि॰ [गढ्+अन्त] १. कुनै विषयमा गम्भीररूपले विचार गर्ने; विचारवान् । २. वास्तविकता नभए पनि कुराले ठिक्क पारिएको; हो जस्तो बनाइएको । ३. काल्पनिक; गडन्ता ।

गढाइ— ना॰ [रू गढ -+आइ_] गढ्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गढाइनु— क॰ क्रि॰ गहिरो रूपमा विचार गर्न लाइनु ।

गढाउनु— प्रे॰ क्रि॰ गहिराइसम्म पुथ्याउनु; विचार गर्ने पार्नु ।

गढिनु— अ॰ क्रि॰ गहिरिएर सोचिनु; अजमाइनु ।

गढी— ना॰ [गढ+ई] सानो गढ (चिसापानी गढी, सिँधुली गढी, उदयपुर गढी इ॰) ।

गण— ना॰ [सं॰] १. कुनै एक विषयमा समानता भएका मानिस वा देवताको समुदाय; जमात; समूह; वर्ग । २. चर; दूत । ३. अनुचर; सेवक । ४. शिवका पार्षद वा अनुचरहरूको दल । ५. छन्दशास्त्रअनुसार लघुगुरुका हिसाबले रहेका तीनतीन अक्षरको आठ समूह (यगण, मगण, तगण, रगण, जगण, भगण, नगण र सगण) । ६. पाणिनिका व्याकरणमा एकएक जमातमा छुट्ट्याइएका भू, अद्, चुर् आदि धातुसमूह । ७. ज्योतिषशास्त्र– अनुसार मानिसमा रहेका तथा वरवधूका जन्मपत्रिका हेर्दा जुराइने देवगण, मनुष्यगण, राक्षसगण जस्ता तीन तहमध्ये कुनै एक । ८. बहुवचन जनाउने एक चिह्न (महिलागण, सज्जनगण इ॰) ।

गणक— वि॰ [सं॰] १. गणना गर्ने; गन्ने । ना॰ २. हिसाब गर्ने यन्त्र (क्यालकुलेटर) । ३. गणित–ज्योतिषी; दैवज्ञ ।

गणचिह्न— ना॰ [सं॰] आ६ना पुर्खाहरूको सम्झनामा सङ्केतस्वरूप पुजिने चिह्न ।

गणतन्त्र— ना॰ [सं॰] १. देशको शासनप्रणाली स्थानीय तहदेखि केन्द्रीय तहसम्म नै जनताबारा निर्वाचित प्रतिनिधिहरूबाट सञ्चालित हुने राजनीतिक व्यवस्था; जनतन्त्र । — वादी— ना॰ गणतन्त्रमा विश्वास गर्ने वा गणतन्त्रका सिद्धान्तअनुसार चल्ने; गणतन्त्रको पक्षपाती । > गणतन्त्री— वि॰ १. गणतन्त्रसम्बन्धी; गणतन्त्रका सिद्धान्तअनुरूपको । २. गणतन्त्रको अनुयायी ।

गणतन्त्रीय— वि॰ गणतन्त्री । गणतान्त्रिक— वि॰ गणतन्त्री ।

गणदेवता— ना॰ [सं॰] समूहका रूपमा रहने देवता, आदित्य, विश्वदेवा, वसु, तृषित, अभाश्वर, अनिल, महाराजिक, साध्य र रुद्र — यी देवताको समूह ।

गणद्रव्य— ना॰ [सं॰] सामूहिक हितका निम्ति कुनै संस्थामा जम्मा गरिएको धनराशि; साझा सम्पत्ति ।

गणन— ना॰ [सं॰] गन्ने काम; गन्ती; गणना ।

गणना— ना॰ [सं॰] १. गन्ती गर्ने काम; गनाइ । २. हिसाब; लेखा । ३. श्रेणी वा स्तरको निर्धारण; मान्ने काम ।

गणनायक— ना॰ [सं॰] १. गणेश; गौरीपुत्र; गणपति । २. कुनै गणको वा समूहको नायक; दलको नेता ।

गणपति— ना॰ [सं॰] १. गणेश; गणनायक । २. कुनै गण वा समूहको नेता । ३. सैनिक गणको प्रमुख ।

गणपाठ— ना॰ [सं॰] एउटै नियमभित्र आउन सक्ने शब्दसमूह ।

गणपूरक— वि॰ [सं॰] सभा, बैठक आदि सञ्चालन गर्दा कुनै प्रस्ताव पारित गर्न आवश्यक पर्ने अथवा गणपूर्तिका निम्ति तोकिएअनुसारको (सङ्ख्या॰ ।

गणपूर्ति— ना॰ [सं॰] बैठक वा सभाको सञ्चालन गर्नका निम्ति नियमविधानअनुसार चाहिने सदस्यहरूको उपस्थिति; सदस्यसङ्ख्याको पुग्दो भेला (कोरम॰ ।

गणराज्य— ना॰ [सं॰] प्लेटोबारा परिकल्पित तथा स्वायत्त शासनका गणमा सम्बद्ध राज्य; गणतन्त्री राज्य ।

गणिका— ना॰ [सं॰] मूल्य लिएर यौवन बिक्री गरी जीविका चलाउने स्त्री; वेश्या; रन्डी ।

गणित— ना॰ [सं॰] १. सङ्ख्या र परिणामसम्बन्धी विषयको शास्त्र; हिसाबको ज्ञान गराउने शास्त्र । २. गन्ने काम; गणना । वि॰ ३. हिसाब गरिएको; गणना गरिएको । — ज्ञ— वि॰ १. गणित जान्ने; गणितशास्त्रको ज्ञाता; गणितको विशेषज्ञ । २. ज्योतिषी ।

गणेश— ना॰ [सं॰] १. हात्तीको जस्तो टाउको र मानिसको शरीर भएको, निर्विघ्नताका प्रतीक मानिने एक देवता; गणपति; विनायक । २. गण वा दलको मालिक । ३. सेनापति; सेनाध्यक्ष । ~ चतुर्थी— ना॰ गणेशका व्रतको लागि उत्तम मानिएको भाद्र शुक्ल पक्षको र माघ कृष्ण पक्षको चतुर्थी (भाद्र शुक्ल चौथीका दिन चन्द्रमा हेर्नु हुँदैन र हेरियो, देखियो भने अर्काको फलफूल बिमाख गरे दोषमुक्त होइन्छ भनेर चौथी हान्ने चलन छ) । ~

चौथी— ना॰ गणेश–चतुर्थी । ~ पुराण— ना॰ गणेशको माहात्म्य वर्णन भएको एक पुराण । ~ पूजा— ना॰ जुनसुकै शुभ कार्यका प्रारम्भमा निर्विघ्न कार्यसमाप्तिको कामना गरी सिद्धिदाताका रूपमा गरिने गणेशको पूजा । ~ हिमाल— ना॰ नेपाल अधिराज्यको धादिब जिल्लामा पर्ने ७,४०९ मिटर अग्लो, हिउँ नै हिउँले ढाकिएको एक पर्वतश्रेणी ।

गण्ड— ना॰ [सं॰] १. मुखको दायाँबायाँ तथा आँखाका मन्तिर पर्ने दुई पाटा; गाला । २. हात्तीको कनपटी । ३. घाउ–खटिरो । ४. गाँड । ५. गैँडा । ६. आँख्लो; गाँठो ।

गण्डक— ना॰ [सं॰ गण्डकी] हे॰ गण्डकी ।

गण्डकी— ना॰ [सं॰] १. नेपालको मध्यपश्चिम क्षेत्रमा बग्ने प्रसिद्ध नदी । २. नेपालको पश्चिमाञ्चल विकासक्षेत्रमा पर्ने एक अञ्चल ।

गण्डदूर्वा— ना॰ [सं॰] घोडेदूबो ।

गण्डमाला— ना॰ [सं॰] घाँटीमा वरिपरि मालाका आकारको गाँठैगाँठा परेर आउने रोग; कण्ठमाला ।

गण्डस्थल— ना॰ [सं॰] कपोल; गालाको पाटो; गाला ।

गण्डा— ना॰ हे॰ गन्डा१ ।

गण्डास्थि— ना॰ [सं॰] गालाको माथिल्लो भाग र आँखाको तल्लो भागमा पर्ने हाड; गालाको हड्डी ।

गण्य— वि॰ [सं॰] सामाजिक तथा नैतिक मर्यादामा प्रतिष्ठित; गणना गर्न लायक; गन्न योग्य । — मान्य— वि॰ १. समाजका विभिन्न आदर्श र प्रतिष्ठाले युक्त; गन्नु र मान्नुपर्ने; सम्मानित । ना॰ २. सम्माननीय व्यक्ति ।

गत१— ना॰ [सं॰ गति] १. दयनीय स्थिति; नजाती हालत; दुर्गति । २. सङ्गीतशास्त्रका अनुसार विभिन्न रागरागिनीका निर्धारित स्वर वा लय बाजामा उतार्ने काम ।

गत२— वि॰ [सं॰] १. गइसकेको; हिँडेको; गएको । २. समाप्त भएको; बितेको । ३. जीवनबाट मुक्त भइसकेको; मरेको; मृत । श्र गतागत— ना॰ १. निरन्तर रूपमा हुने आवतजावत; आवागमन । २. आध्यात्मिक अर्थमा संसारचक्रमा भइरहने आवागमन; जन्म–मरण । वि॰ ३. आएगएको; आइ–जाइ गरेको ।

गताङ्क— ना॰ १. पत्रपत्रिका आदिको गएको पल्ट प्रकाशित भएको अङ्क; सन्दर्भमा आएको अङ्कभन्दा पहिलेको अङ्क; यसभन्दा अघिल्लो अङ्क । २. गएको वा घटाइएको अङ्क (गणितमा॰ ।

गतानुगत— ना॰ परम्परागत प्रथाको जस्ताको तस्तै पालन वा अनुसरण । गतानुगतिक— वि॰ परम्परागत कुराका हित र अहितको छानबिन, तर्क, विश्लेषण र विचारका आधारमा नगरी अन्धानुसरण गर्ने; पुराना रीतिथितिको अन्धानुयायी; सोच– विचारविना अरूको पछि लाग्ने । गतार्थ— वि॰ विदित भइसकेको विषय; आद्योपान्त खुलस्त र छर्लङ्ग भएको ।

गति— ना॰ [सं॰] १. एक स्थिति, रूप आदिबाट अर्को स्थिति, रूपआदिसम्मको परिवर्तन वा एक ठाउँदेखि अर्को ठाउँसम्मको गमन; चाल; हिँडाइ; सराइ; वेग । २. कुनै पनि वस्तु वा प्राणीको दशा; अवस्था । ३. सम्भावित प्रयासको सीमा; क्षमता; शक्ति; तागत । ४. जीवात्माले मृत्युपछि प्राप्त गर्ने अवस्था । ५. मृतकको देहावसानपछि दाहसंस्कारदेखि लिएर दस दिनसम्मको काजक्रिया । ६. ईश्वरीय स्वरूप; मोक्ष; मुक्ति । ७. प्रवेश; पहुँच । ८. मार्ग; बाटो । (. वास्तु तथा मूर्तिकलामा तीस अङ्गुल वा प्रादुर्भावको तीन गुणाबराबरको नापो (तीस इन्च॰; नाडी । — छाडा— वि॰ १. आ६नो इज्जत र मर्यादाअनुसार नचल्ने; गतिपति नभएको । २. काम गर्ने शक्ति भए पनि वास्ता नगर्ने वा हातखुट्टा नचलाउने; हुतीहारा । — जन्य— वि॰ गतिबाट उत्पन्न भएको; गति जनाउने; गतिसम्बन्धी । ~ न गरास— ना॰ खाने–लाउने र बस्ने व्यवस्था नभएको स्थिति; अति दीनहीन वा दुर्बल अवस्था । ~ न पति— ना॰ आ६नो राम्रो अवस्था पनि नभएको र कोही रक्षक पनि नभएको स्थिति । — पति— ना॰ अवस्था; हालत । — मति— ना॰ अवस्था र बुद्धि; बुद्धि र परिस्थिति दुवैले साथ नदिएको हालत वा निर्धो अवस्था । — मय— वि॰ निरन्तर चलिरहने; गति भएको; चलायमान् । — मान्— वि॰ गति भएको; गतिशील; वेगवान् । — रहित— वि॰ गति वा वेगहीन; गतिशीलताको अभाव भएको; निश्चल । — रोध— ना॰ जुनसुकै कामकुराको क्रमिक गतिमा बाधा परेको अवस्था; गतिको व्यवधान; बाधा–अड्काउ ।

गतिलो— वि॰ [सं॰ गतिले राम्रो भएको; असल; बेस; गहकिलो ।

गतिवाद— ना॰ [सं॰] कुनै पनि पदार्थ वा वस्तुको गतिसम्बन्धी दर्शन वा सिद्धान्त; खगोल तथा भूगोलका विभिन्न वस्तुहरूको गतिसिद्धान्त ।

गतिविज्ञान— ना॰ [सं॰] वस्तु वा पदार्थको गतिसम्बन्धी ज्ञान गराउने शास्त्र; गतिको वैज्ञानिक अध्ययन गराउने विद्या ।

गतिविधि— ना॰ [सं॰] १. कुनै पनि व्यक्ति, कामकुरा आदिको व्यवस्था वा स्थिति; प्रकृतिका सम्पूर्ण पक्षमा हेरफेर भइरहने रङ्गढङ्ग । २. चालचलन; हिँडाइचलाइ; हालचाल; चेष्टा ।

गतिशील— वि॰ [सं॰] १. एकै ठाउँमा वा एउटै स्थितिमा सीमित नभई निरन्तर अगाडि लम्कने; हिँडडुल गर्ने; चल्ने; चलायमान । २. आ६नो साथसाथै अरूलाई पनि सक्रिय बनाउन चेष्टा गर्ने; लक्ष्यमा अग्रसर हुने । ३. उन्नतिशील । ~ ऊर्जा— ना॰ कुनै पनि वस्तुमा रहेको गतिबाट उत्पन्न भएको शक्ति; इन्धनशक्ति ।

ता— ना॰ गतिशील हुनाको भाव वा अवस्था । ~ नेतृत्व— ना॰ सक्षम नेताबारा अवस्थाअनुवmूल मोड लिँदै र परिष्कृत हुँदै जाने वा जनतालाई दिइने अग्रगामी तथा उचित पथ–प्रदर्शन ।

गतिहारा— वि॰ [गति+हारो १. जाँगरमरुवा । २. गतिछाडा ।

गतिहीन— ना॰ [सं॰] १. कुनै गति वा उपाय नभएको; रोकिएको वा अडिएको । २. असहाय र दुःखी ।

गते— ना॰ [सं॰ गते] १. सूर्य एक राशिबाट अर्को राशिमा सरेको दिनलाई एक गते मानी त्यस राशिमा सूर्य रहुन्जेल बढ्दै जाने प्रत्येक दिन; मिति ।

गत्त— वि॰ [गते १. गएगुज्रेको; गति न पतिको; अवस्था बिग्रेको ।

गत्तम— वि॰ [गत्ते गतिमति नभएको; गएगुज्रेको; रद्दी ।

गत्यवरोध— ना॰ [सं॰] हे॰ गतिरोध ।

गथासो— ना॰ [सं॰ गाथो धेरै कालदेखि मनमा गाढिएर बसेका सुखदुःख वा पीडामर्मको गन्थन; दुःखपुकारा; दुखेसो ।

गद१— ना॰ [सं॰] १. व्याधि; रोग । २. विष; विषालु पदार्थ । ३. पुराणका अनुसार कृष्णका एक भाइको नाम । ४. अश्विनीकुमार ।

गद२— ना॰ लामा र ठूला पात हुने, घोगाका आकारका ठूला फूल फुल्ने र पहेँलो रबको कन्द हुने एक वन्य बुटी वा त्यसैको कन्द; मुरा ।

गदर— ना॰ [अ॰ गद्रे १. व्यक्ति, समाज वा राष्ट्रको परस्पर विद्रोह; विप्लव; उपद्रव । २. होहल्ला; खलबली ।

गदरा— ना॰ ठूलो र फराकिलो डोरीवाल सुकुल; गजरा ।

गदरी— वि॰ [गुदी+अरी] भर्खर हार पस्न लागेको वा कलिलो र दुधिलो मकै ।

गदा— ना॰ [सं॰] १. विष्णुका चार भुजामध्ये एक भुजामा रहने हतियार । २. प्राचीनकालमा युद्धमा प्रयोग गरिने, टुप्पातिर धातु वा काठको ठूलो गाँठो भएको एक हतियार । — धर— ना॰ विष्णु ।

गदालो— ना॰ दौरासुरुवाल लगाउँदा दौराबाहिर लगाइने लुगा; कोट ।

गदाल्नु— ना॰ नेपालको कर्णाली अञ्चलका लेकाली भेगतिर पाइने एक वन्य औषधी वा बुटी ।

गद्क–नु— अ॰ क्रि॰ आगो बालेर उमाल्दा भात, तरकारी आदि छड्कनु; गद्गद् गर्नु । > गद्काइ— ना॰ गद्कने क्रिया वा प्रक्रिया । गद्काइनु— क॰ क्रि॰ गद्कने पारिनु । गद्काउनु— स॰ क्रि॰ गद्कने पार्नु; छट्काउनु ।

गद्गद— वि॰ [सं॰] १. कुनै प्राप्ति वा सफलतामा प्रसन्न भएको; हर्षित । २. हर्षले बोलेको वा भकभकाएको (बोली वा स्वर॰ ना॰ ३. आनन्द; हर्ष ।

गद्गद्— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गद् (बि॰)] बाक्लो वा लेदो पदार्थ छड्कने वा गद्कने चालमा ।

गद्दर— ना॰ १. थलथल गर्ने हिलो; भास; धाप । २. फोहर; मैला । वि॰ ३. फोहरी । — पोस— ना॰ गोडा पुछ्नका निम्ति ढोकामा बिछ्याइने सनपाट, नरिवल, तार आदिबाट बनेको खस्रो चकटी ।

गद्दा— ना॰ [हि॰] रुवा, रबड आदिबाट बनेको नरम र बाक्लो बिछ्याउना; गद्दी ।

गद्दार— वि॰ [अ॰] १. आपसी हक, हित र विश्वासमा आघात पुथ्याउने; धोखेबाज, बेइमान । २. शान्ति र सुव्यवस्थामा हलचल ल्याउने वा उत्पात मच्चाउने; ठूलो विद्रोह वा आतङ्क गर्ने । श्र गद्दारी— ना॰ गद्दारको कार्य वा स्वभाव; बेइमानी; धोकाबाजी ।

गद्दी— ना॰ [गद्दा+ई] १. राजसिंहासन; गादी । २. हात्तीका हौदामा बिछ्याइने आसन । ३. बाक्लो, नरम खालको बिछ्याउना; गद्दा; डसना । — नरसिंह/नसिन— वि॰ सिंहासनमा आरोहण भएको; गद्दीमा बसेको । ~ बैठक— ना॰ पहिले राजाको गद्दी रहेको हनुमान्ढोकास्थित बैठक; गादीबैठक ।

गद्दु— ना॰ १. माउबाट छुट्टिने बेला नभएको भालुको बच्चो । वि॰ २. काम नलाग्ने; बेकम्मा; लद्दू ।

गद्य— ना॰ [सं॰] काव्य वा साहित्यका संरचनात्मक शिल्प तथा शैलीविशेषका आधारमा विभाजित भेदमध्ये एक; छन्द र लयको औपचारिक बन्धनमा आधारित नभएको भेद । ~ कविता— ना॰ छन्द र लयको औपचारिकताविना अभिव्यक्तिमा कवितात्मक तत्त्व भरिएको रचना; छन्दमुक्त कविता । ~ काव्य— ना॰ छन्दमा नबाँधिई गद्यमा नै कवितात्मक तत्त्व भरिएको स्वतन्त्र वा मुक्त रूपमा रचित काव्य ।

गद्यात्मक— वि॰ [सं॰] गद्यका रूपमा लेखिएको; गद्यसम्बन्धी; गद्यप्रधान । — ता— ना॰ गद्यात्मक हुनाको भाव, क्रिया वा स्थिति ।

गद्थ्याकगुद्रुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गद्र्याक (बि॰)] १. मानिस वा अन्य प्राणीका चालचुल वा भिडन्तबाट झैँ आवाज उत्पन्न हुने किसिमले । ना॰ २. सानोतिनो मालसामान; जेतेमेते; खयभयाकखुत्रुक ।

गधा— ना॰ [सं॰ गर्दभे १. घोडाका जातिको तर घोडाभन्दा सानो र प्रायः खैरो रबको हुने, भारी बोक्ने काममा लगाइने, स्तनपायीवर्गको पाल्तु जनावर । २. बुद्धि र विवेकहीन मान्छेलाई गाली गर्दा प्रयोग गरिने शब्द । ~ पच्चिसी— ना॰ उमेरका दृष्टिले जवान भएको तर विवेक र बुद्धिका दृष्टिले प्रौढता आइनसकेको अवस्था; सोह्र वर्षमाथि र पच्चीस वर्षमनिको, चञ्चलता, अस्थिरता र उच्छृङ्खलताको सम्भावना भएको अवस्था । (उदा॰— अहिले उसले गधापच्चीसी नै पार गरेको छैन, जे मन लाग्यो त्यही गर्छ॰ ।

गन्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰रू गण्+नु] १. कुनै पनि वस्तुको सङ्ख्या वा परिमाण निकाल्नु; गन्ती गर्नु; हिसाब गर्नु । २. श्रेणी वा स्तरमा स्विकार्नु; मान्नु । ३. आज्ञापालन गर्नु; टेर्नु ।

गनगन— ना॰ [अ॰ मू॰ गन्+अ(बि॰)] मन्दस्वरमा झर्को लाग्ने गरी आउने बोली वा आवाज; त्यसरी बारम्बार गरिरहेको कुरो; कचकच; फतफत । > गनगनाइ— ना॰ गनगनाउने क्रिया वा प्रक्रिया । गनगनाइनु— अ॰ क्रि॰ गनगन गरिनु; फतफताइनु ।

गनगनाउनु— अ॰ क्रि॰ १. अलिअलि गरी झर्को लाग्ने पाराले कचकचाउनु; फतरफतर गर्नु । २. मनले खाएकासँग आ६नो पीरमर्का र दुःखसुखका कुरा खोल्नु । गनगनाहट— ना॰ गनगनाउने क्रियाप्रक्रिया, अवस्था वा चाल । गनगने— वि॰ गनगन गर्ने; गनगनाउने ।

गनथन— ना॰हे॰ गन्थन ।

गनाइ— ना॰ [रू गन् (+आइ॰] १. गन्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ गनाउ+आइ] २. गनाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गनाइनु— क॰ क्रि॰ १. गन्ती गराइनु; गन्न लाइनु । अ॰ क्रि॰ २. गण्यमान्य हुनु । ३. दुर्गन्ध आइनु । गनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ गन्ती गराउनु; गन्न लाउनु ।

गनाउनु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ गन्ध+आउ+नु] १. नराम्रो गन्ध आउनु; दुर्गन्ध फैलनु । २. बदनामी हुनु; बिबबिबाउनु ।

गनारी— ना॰ पानी लाग्ने वा पुग्ने गहिरी खेत ।

गनिगनाउ— ना॰ १. गन्नेवर्ने काम; गणना गर्ने काम । २. मालसामानको किनबेच गर्दानगर्दै लिनेदिने काम; हाताहाती ।

गनिनु— क॰ क्रि॰ [गन्+इ+नु] १. गन्ती गरिनु; गणना गरिनु । २. गण्यमान्य होइनु; प्रख्यात बनिनु ।

गनिमत— ना॰ [अ॰ गनीमते थोरैमा पनि सन्तोष वा समाधान हुने कुरो; चित्तबुझाइ ।

गनी— अव्य॰ [गन्+ई] गन्ने काम गरेर; गनेर । ~ किस्ता— ना॰ १. ठेकदार वा व्यापारीले किस्ताबन्दीको रकम सबै पहिले नै बुझाउने काम । २. तोकिएको मितिमा बुझाउनुपर्ने वा चुक्ता गर्नुपर्ने किस्ता वा धनराशि । ~ महसुल— ना॰ व्यापारी वा ठेकदारहरूले सालभरको कर, महसुल आदि पटकपटक नगरी एकै मुस्ट बुझाउनुपर्ने वा बुझाउने रकम; गनिगनाउ चुक्ता ।

गनोट— ना॰ [गन्+ओट] १. गन्ने काम; गणना; गन्ती । २. गणितविद्या ।

गनौटो— वि॰ [गन्+औटो] १. एक–एक गरी गनिएको; गन्ती गरिएको । ना॰ २. गन्ने साधन; हिसाब गर्ने साधन; गणक ।

गन्ज— ना॰ [फा॰] १. गारो वा भित्तोमा खोपैखोपा पारेर बनाइएको, परेवा पाल्ने काठको बाकस; परेवाको गुँड । २. कलम, कर्द, चकमक आदि घुसारेर राखिने खुकुरीको दापमा जडिएको थपुवा खण्ड । ३. नामका अन्तमा प्रत्ययका रूपमा लागेर बस्ती वा बजारको वाचक बन्ने शब्द; नगर; बजार (अमलेखगन्ज, महाराजगन्ज, नेपालगन्ज इ॰) ।

गन्जागोल— ना॰ [फा॰ गन्ज+गोल] १. स्थिति, गति, नीति, पद्धति आदिमा उत्पन्न हुने गडबडी; भद्रगोल; गज्याबगुजुब । २. धेरै मानिस, मालसामान आदि जथाभाबी भएर एकै ठाउँमा छरिने स्थिति; छ्यासमिस ।

गन्जिफा— ना॰ [फा॰ गन्जीफे एक रबमा बाह्र पत्ती र आठ रब हुने बाटुला आकारका तास वा छयान्नब्बे पत्ती हुने त्यसैको खेल ।

गन्जी१— ना॰ टाउको र हात छिराएर लाउनुपर्ने, धागोले बुनेको पेटे भोटोको रूपमा भित्री भागमा लगाइने लुगा ।

गन्जी२— ना॰ एक प्रकारको कन्द; सुठुनी; सखरखण्ड ।

गन्डा१— ना॰ [सं॰ गण्डे देवताको प्रसादका रूपमा घाँटीमा माला लगाइने डोरो ।

गन्डा२— ना॰ [सं॰ गणनो १. पैसा, तौल आदिको गणना वा परिमाण बुझाउँदा चारको समूहलाई बुझाउने शब्द । २. मुद्राप्रणालीमा चार एकाइको समूह; आना । > गन्डी— वि॰ १. गन्डासम्बन्धी; गन्डाको (गन्डी हिसाब; गन्डी चाल इ॰) । ना॰ २. चार तोलाको समूह; सेरको बिसौँ भाग बराबरको तौल । ३. गन्डा ।

गन्तव्य— ना॰ [सं॰] १. गइने ठाउँ; जाने वा पुग्ने स्थान । वि॰ २. जान योग्य; जान उचित; जानुपर्ने ।

गन्ती— ना॰ [गन्+ती] गणना गर्ने काम; गनाइ; गिन्ती ।

गन्थन— ना॰ [सं॰ ग्रन्थनम्] १. अनावश्यक वा बेप्रसङ्गको लामो कुरो; गनथन । २. दुःखसुख खोलेर गरिने बातचित । > गन्थनाइ— ना॰ गन्थन गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । गन्थनाइनु— अ॰ क्रि॰ गन्थन गरिनु । गन्थनाउनु— अ॰ क्रि॰ १. नचाहिने वा बेप्रसङ्गको लामो कुरा गर्नु । २. सुखदुःखका गथासा व्यक्त गर्नु । गन्थने— वि॰ नचाहिँदो लामो कुरा गर्ने; गन्थन गर्ने; गनगने ।

गन्दगी— ना॰ [फा॰] १. फोहरमैला; घिनलाग्दो वा दूषित वस्तु ।

गन्दा— वि॰ [फा॰] १. फोहरमैला भएको; घिनलाग्दो; दुर्गन्धपूर्ण ।

गन्ध— ना॰ [सं॰] १. नाकबारा चाल पाउन सकिने, हावामा मिलेर फिँजिएको कुनै वस्तुका सूक्ष्मकणहरूको प्रसार; वासन; बास; महक; बास्ना । २. पञ्चमहाभूत (पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश॰ मध्ये पृथ्वीको गुण । ३. पञ्चतन्मात्रा (शब्द, स्पर्श, रूप, रस, गन्ध॰ मध्ये एक । ४. थोरै मात्रा; सारै थोरै अंश; लेश । ५. दुर्गन्ध; हरक । ६. कुनै कुराको साह्रै मसिनु रूपले वा लक्षणबारा मात्र भएको ज्ञान ।

गन्धक— ना॰ [सं॰] बारुद आदि विष्फोटक पदार्थमा र कीटाणुनाशक विषालु औषधीमा प्रयोग हुने, तीखो हरक र पहेँलो रब भएको एक खनिज पदार्थ वा उपधातु ।

गन्धकावmुली— ना॰ [सं॰] मञ्जरीका रूपमा खैराखैरा फूल फुल्ने र एउटै भेट्नामा धेरै लामालामा पात हुने, गरम, त्रिदोषनाशक, विषनाशक र ज्वरनाशक गुण भएको आयुर्वेदिक बुटी ।

गन्धतृण— ना॰ [सं॰] बाबियाको जस्तै पात हुने र सानो सेतो रबको फूल फुल्ने सुगन्धी घाँस; तेलीबाबियो ।

गन्धद्रव्य— ना॰ [सं॰] १. मीठो बास्ना चल्ने पदार्थ । २. आफूमा रहेको सुगन्धले अन्य वस्तुलाई समेत सुगन्धित पार्ने वस्तु (श्रीखण्ड, कस्तूरी, केशर इ॰) ।

गन्धराज— ना॰ [सं॰] खुर्सानीफूलजस्तै लहरामा फुल्ने, हल्का रामतिलकजस्तै वा सेतो रबको हुने, मीठो बास्ना आउने एक जातको लाम्चो फूल ।

गन्धर्व— ना॰ [सं॰] १. गाउने र बजाउने कलामा प्रवीण एक देवयोनि । २. गानबजान नै पेसा भएको एक जाति; गाइने । ~ नगर— ना॰ १. महाभारतप्रसिद्ध गन्धर्वहरूको बस्ती वा राजधानी । २. वायुमा आएको उष्णताको प्रभावले आकाशमा परेको प्रतिबिम्ब जलथलमा अनुबिम्बित हुन जाँदा देखिने सहर, ग्राम, जङ्गल आदिको दृश्य । ३. काल्पनिक नगर; मिथ्यालोक । ४. अवास्तविक वस्तुमा पनि हुने वास्तविकताको भान । ५. चन्द्रमण्डल । ~ विद्या— ना॰ गानबजानसम्बन्धी विद्या; सङ्गीतशास्त्र । ~ विवाह— ना॰ हिन्दू धर्मशास्त्र (मनुस्मृति॰ का अनुसार आठ प्रकारका विवाहमध्ये आमाबाबुको अनुमति नलिई प्रेम भएका केटा र केटीका आ६नै राजीखुसीले गरिने विवाह; प्रेमविवाह । ~ वेद— ना॰ चार उपवेदमध्ये एक वेद; गन्धर्वविद्या; सङ्गीतशास्त्र ।

गन्धवह— ना॰ [सं॰] १. हावा; वायु । २. श्रीखण्ड; चन्दन । वि॰ ३. गन्ध लैजाने; गन्धवाहक । ४. सुगन्धित ।

गन्धाक्षत— ना॰ [सं॰] १. चन्दन, अक्षता आदि पूजाका सरसामान । २. पूजासामानबारा देवता, ब्राह्मण आदिलाई टीका लगाइदिने काम । > गन्धाक्षती— ना॰ जनश्रुतिअनुसार विधवाका माइतीले दियोकलश पुजेर दिएको उत्तम जैसीमा गनिने सन्तान ।

गन्धालु— वि॰ [सं॰] बास्ना आउने; बास्नादार; गन्धयुक्त ।

गन्धिक— ना॰ [सं॰] हे॰ गान्धिक; गन्धी ।

गन्धिलो— वि॰ [गन्ध+इलो] गन्ध भएको; गन्धयुक्त ।

गन्धी— वि॰ [सं॰] १. बास्ना आउने; गन्धयुक्त; सुवासित । ना॰ २. बास्नादार वस्तुको व्यापार गर्ने व्यक्ति ।

गन्धे— वि॰ [गन्ध+ए] १. दुर्गन्धी; फोहरमैला भएको । ना॰ २. सार्की आदिलाई होच्याएर गाली गर्ने गरिएको शब्द । स्त्री॰ गन्धिनी; गन्धेनी । ३. पानका आकारका केही ठूला पात हुने, बीचमा पहँ]ला रबका घोगाजस्ता कर्णिकारमा सेता फूल र घोगाकै आकारका फल फल्ने, जरो, अरुचि, कफ तथा पित्तनाशक र पथ्य गुण भएको एक बुटी । ~ झार— ना॰ १. सेता वा नीला रबका ससाना फूल फुल्ने एक किसिमको झार; गोब्रेझार । २. गनाउने झार ।

गन्नेमान्ने— वि॰ [सं॰ गण्यमान्ये समाजमा मर्यादित तथा प्रतिष्ठित; ठूलाठालू; भलाद्मी ।

गन्हाइ— ना॰ [रू गन्हाउ(+आइ॰] गन्हाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गन्हाइनु— अ॰ क्रि॰ दुर्गन्ध आइनु ।

गन्हाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ गन्ध+आउ+नु] दुर्गन्ध आउनु; दुर्नाम चल्नु । > गन्हाउने— ना॰ गर्भवती आइमाईलाई हुने अरुचि; औसाने ।

गप्फड— वि॰ [गफ+अड] महाको गफी; गफाडी ।

गप्फा— ना॰ [गाँसे मुखमा नअटाएसम्मको ठूलो गाँस; गप्फू ।

गप्फु— वि॰ [गला+फुल] ठूलो घाँटी भएको; गर्धने ।

गप्फू१— ना॰ हे॰ गप्फा ।

गप्फू२— वि॰ हे॰ गप्फु ।

गप्६याइ— ना॰ [गप्६याउ(+आइ॰] गप्६याउने काम वा प्रक्रिया । [ > ] गप्६याइनु— क॰ क्रि॰ ठूलठूला गाँस हालेर खाइनु; गप्फा हालिनु ।

गप्६याउ–नु— स॰ क्रि॰ [गप्फा+याउ+नु] ठूलो गाँस हालेर धमाधम खानु; गप्फा हसुर्नु ।

गफ— ना॰ [प्रा॰ गप्प < सं॰ क्लपे १. मन बहलाउन वा समयकटनीका लागि गरिने बातचित; खालि मनोरञ्जनको कुरा; गफगाफ । २. हुँदै नभएको कुरा; झूटो कुरा । ३. ठट्यौलो कुरा; हाँसखेलको कुरा । > गफगाफ— ना॰ १. उद्देश्यविनाको कुराकानी । २. खालि हँस्यौली वा ठट्यौलीका कुरा । गफाडी— वि॰ धेरै गफ गर्ने स्वभावको; गुड्डी हाँक्नेग् गप्फड; गफी ।

गफलक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गफलक्+क] खाँदा ठूलठूला गाँस हालेर अटाईनअटाई खाने गरी ।

गफलत— ना॰ [अ॰] १. प्रमाद वा असावधानीबाट हुने गल्ती; भूलचूक । २. बेपरवाही; बेहोसी ।

गफल्क्याइ— ना॰ [रू गफल्क्याउ(+आइ॰] ठूलठूला गाँस हालेर खाने क्रिया वा किसिम । [ > ] गफल्क्याइनु— क॰ क्रि॰ गफलक्क खाइनु; एकै गप्फा पारिनु ।

गफल्क्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [गफलक्क+याउ+नु] ठूलठूला गाँस हालेर एकदममै खानु; गप्६याउनु ।

गफसफ— ना॰ [गफ(बि॰)] हे॰ गफगाफ ।

गफागफ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰] खाँदा गप्फाका गप्फा हालेर; कपाकप ।

गफाडी— वि॰ [गफ+आडी] हे॰ गफडी ।

गफास्ट/गफास्टक— वि॰ [सं॰ गल्पाष्ट/गल्पाष्टके १. भएनभएका कुरा जोडेर गफ छाँट्ने; गफी; गफाडी । ना॰ २. त्यस्ता धेरै कुराको समुदाय वा सङ्कलन ।

गफी— वि॰ [गफ+ई] १. धेरै गफ गर्ने; गफडी । २. भएनभएका कुरा गर्ने खालको; फटाहा ।

गबडु— वि॰ [फा॰ खूबरू] कुरकुरे बैँसको; भर्खर जवानी चढेको; पट्ठो ।

गबुल्लो— वि॰ [गब्बू+उल्लो] छाँट न काँटको; लठ्यौरो; हबुल्लो ।

गबुवा— ना॰ गाईभैँसीको दूध दुहुने काठ वा बाँसबाट बनेको भाँडो; ढुङ्ग्रो; दुधेरो ।

गब्बू— वि॰ हे॰ हब्बु ।

गब्रुब— ना॰ [फा॰ गम्बरुने एक प्रकारको खाकी रबको कपडा ।

गब्रुवा— वि॰ [गब्रुब+उवो हल्का खालको खैरो; फुस्रो खैरो ।

गभर्नर— ना॰ [अङ्॰] १. कुनै प्रान्त वा प्रदेशको शासक; प्रशासक । २. राज्यपाल; क्षेत्रपाल रू३. मौद्रिक नीति क्रियान्वित गर्ने तथा राष्ट्रबैङ्कको प्रशासन सञ्चालित गर्ने प्रमुख पदाधिकारी ।

गभारो— ना॰ [गाभो+आरो] १. केरा, कर्कलो, मकै आदिका फेदमा रोगको रूपमा उब्जने सेतो रबको, गँड्यौलाजस्तो कीरो । २. त्यस्ता कीराबाट उब्जने सो रोग ।

गभीर— वि॰ [सं॰] १. गहिरो; गहकिलो; गम्भीर ।

गम्–नु— स॰ क्रि॰ १. कुनै काम कुरामा नहड्बडाई विचार गर्नु; धैर्यपूर्वक सोच्नु; मनन गर्नु । २. गौर गर्नु; सम्झनु; घोरिनु ।

गम१— ना॰ [सं॰] १. हिँड्ने काम; गमन । २. प्रस्थान । ३. बाटो; मार्ग । ४. चाल; गति ।

गम२— ना॰ [अ॰] १. मनमा हुने गहिरो दुःख, शोक; मानसिक चिन्ता । २. पछुताउ; फिवm्री ।

गम३— ना॰ [सं॰ गम्ये १. विचलित नभईकन गरिने विचार; धैर्यपूर्वकको सोचाइ; गौर । २. प्रेम गर्दा प्रेमीप्रेमिकामा रहने गाम्भीर्य वा आन्तरिक विश्वास । ३. भेउ; पत्तो ।

गमक१— वि॰ [सं॰] १. खबरको ओसारपसार गर्ने; सङ्केत गर्ने; सूचना दिने । २. सम्झाउने; कुनै कुराको स्मरण गराउने । ३. कुनै पनि वस्तुलाई हिँडाउने वा सञ्चालन गराउने; गति दिने । ना॰ ४. नगरा, मृदङ्ग, तबला आदि बाजाको गम्भीर ध्वनिप्रसार । ५. सङ्गीतमा आरोहअवरोहजस्ता तत्त्वका आधारमा एक स्वरबाट अर्को स्वरमा जाने रीति वा विभिन्न स्वरलाई स्पर्श गर्दै जाने गति; सङ्गीतको स्वरप्रवाह ।

गमक२— ना॰ [रू गम्ये सुगन्ध; महक; बास्ना ।

गमक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गमक्+क] गम्कने वा गज्कने चालले; गजक्क । गम खानु— टु॰ पर्खेर वा गौर गरेर विचार गर्नु ।

गमगिर— ना॰ [गम+गिर] सानो खाल्टो बनाएर त्यहीँ बसी गिर्राले हिर्काइने र छोप्तै गरी खेलिने भकुन्डाको एक खेल ।

गमडी— ना॰ [सं॰ गर्भ+डी] बाला नलागी दुम्सीकाँडे भई गुभैमा फल्ने अग्तिया धान ।

गमन— ना॰ [सं॰] १. एक ठाउँबाट अर्को ठाउँ पुगुन्जेलको यात्रा; त्यस्तो यात्रामा प्रस्थान गर्ने काम; हिँडाइ । २. कुनै ठाउँमा पुग्ने वा जाने काम । ३. कसैमाथिको हमला; आक्रमण । ४. स्त्रीसँगको सहवास; रतिक्रीडा; सम्भोग । > गमनागमन— ना॰ जाने र आउने काम; आवतजावत; आइजाइ । गमनीय— वि॰ गमन गर्न उचित; जान लायक; जानुपर्ने । गम पाउनु— टु॰ कुनै कुराको सुइँको वा अन्त पाउनु ।

गमर्को— ना॰ [सं॰ कर्कट+को] १. हातको पसरमा वा अँजुलीमा अटाएसम्मको अन्न, पैसा आदिको परिमाण; हातले उभाउन सकेजति वस्तु । २. मुखमा अटाएसम्मको गाँस वा अँगालाले भ्याएसम्मको अँठ्याइ । ३. जाडो आदिले वा स्वेच्छाले गँगटोझैँ भएको हात आदिको मुद्रा । > गमर्क्याइ— ना॰ गमर्क्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । गमर्क्याइनु— क॰ क्रि॰ गमर्कोमा अटाएसम्म झिकिनु । गमर्क्याउनु— स॰ क्रि॰ १. हातमा अटाएसम्म मुठ्याउनु; मुठी वा अँजुलीमा अटाईनअटाई झिक्नु । २. गाईबस्तुले मुख गाडेर खानु । ३. अँगालोमा नअटाएसम्म बेसरी च्याप्नु; अँगालाले अँठ्याउनु ।

गमला— ना॰ [पोर्त॰] शोभाका लागि कौसी, बार्दली, ढोका आदिमा फूल वा अन्य ससाना बिरुवापात लगाइने र सजाइने बाल्टी वा आरीका ढाँचाको माटो, धातु आदिको भाँडो ।

गमार— वि॰ [रू गँवारे हे॰ गँवार ।

गमिलो— वि॰ [गम+इलो] गम्भीर स्वभावको; धैर्यपूर्वक विचार गर्ने; गम भएको ।

गमी— वि॰ [गम+ई] गम गर्ने; गमिलो; गम्दारी ।

गम्क–नु— अ॰ क्रि॰ [गमक्क+नु] १. रूप, सीप, बल, बुद्धि, धन आदिले मत्त हुनु; मात्तिनु; कसैलाई टेरपुच्छर नलाउनु; गमक्क पर्नु । २. बाजागाजा धूमधामसित बज्नु । ३. खूब बास्ना आउनु; सुवास चल्नु । > गम्काइ— ना॰ गम्कने वा गम्काउने क्रियाप्रक्रिया । गम्काइनु— क॰ क्रि॰ गम्कने पारिनु; गमक्क पारिनु । गम्काउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ कुनै काम सजधज वा तडकभडकका साथ गर्नु; गम्कने पार्नु; गम्कन लाउनु ।

गम्किनु— अ॰ क्रि॰ १. गमक्क परिनु । २. हे॰ गम्कनु । गम्क्याइ— ना॰ गम्कने क्रियाप्रक्रिया । गम्क्याहट— ना॰ गम्कने काम वा अवस्था; गम्क्याइ ।

गम्छा— ना॰ [बङ्गा॰ गाम्छो घाँटीमा बेरिने, आब पुछ्ने र कछाडका रूपमा समेत प्रयोग गरिने पातलो लाम्चो रुमाल ।

गम्दार— वि॰ [गम+दार] गम्भीर स्वभावको; कम बोल्ने; शान्त मिजासको । > गम्दारी— ना॰ १. गम्दारको गुण वा विशेषता; गम्दार हुने पन । वि॰ २. गम्दार ।

गम्बु— ना॰ काठको ठेकी आकारको, घिउ राख्ने बट्टा; घिउबट्टा ।

गम्बुठ— ना॰ [अब॰ गम+बुट] पिँडौलासम्म घुस्ने गरी लगाइने छालाको बुटजुत्ता ।

गम्भीर— वि॰ [सं॰] १. गहिराइ थाहा नपाइने; गहिरो । २. शान्त; धीर । ३. विचारपूर्ण; गहन । ४. जटिल; दुरुह (गम्भीर समस्या, गम्भीर स्थिति इ॰) । ५. घना; सघन । — ता— ना॰ गम्भीर हुनाको भाव, स्थिति वा गुण ।

गम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गम्+म] १. गमक्क पर्ने चालले; गम्किने किसिमले । २. कुनै वस्तु पूरा भरिने किसिमले; डम्म; टम्म । ३. न्यानो हुने किसिमले । ४. निश्चिन्त वा मग्न भई बस्ने किसिमले । ५. चारैतिर बास्ना मगमगाउने किसिमले ।

गम्मागम्म— वि॰ [गमागमे १. टनाटन; भरिभराउ । २. गम्म । ३. बढिबढाउ । > गम्मागम्मी— वि॰ १. भरिभराउ; गम्मागम्म । २. गम्म ।

गम्मारी— ना॰ पीपलका आकारका पात र सेतो बोक्रो हुने, पहेँलो रबको फूल फुल्ने, दूध निस्कने एक वनस्पति ।

गम्य— वि॰ [सं॰] १. जान योग्य; जान लायक । २. स्त्रीसमागम गर्न योग्य । ३. ज्ञान गर्नुपर्ने; जान्न–बुझ्न उचित । ४. सजिलैसँग जान सकिने; पुग्न सकिने ।

गम्रङ्ग/गम्रङ्ब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गम्रङ्+ग/ब] पूरै बाहाँ फैलाएर अँगालो हाल्ने किसिमले; अङ्कमाल गर्ने ढाँचासित ।

गयब— वि॰ १. काम नलाग्ने; रद्दी । २. खराब; नजाती ।

गयल— ना॰ [अ॰ गैरे हाजिर नहुनुको चाल वा अवस्था; गैरहाजिरी; अनुपस्थिति । ~ कट्टी— ना॰ कुनै पनि संस्था, कार्यालय आदिमा कर्मचारीले बिदा स्वीकृत नगराई वा हाजिर नभई बसेमा हुने सो अवधिको तलबको कट्टी । ~ खाली— ना॰ कर्मचारीले कुनै कारण वा स्वीकृतिविना साधारणतः लगातार सोह्र दिनसम्म गयल रहेमा स्वतः खाली हुने पद वा त्यसरी कर्मचारीलाई हटाउने काम ।

गया— ना॰ [सं॰] भारतको बिहार प्रान्तमा रहेको पितृश्राद्ध तथा तीर्थकर्म गरिने हिन्दूहरूको प्रसिद्ध धार्मिक स्थल; पितृतीर्थ ।

गर्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ कर+नु] १. कुनै काम–कुरो थाल्नु वा पूर्ण तुल्याउनु । २. काममा हात हाल्नु; काम फत्ते पार्ने प्रयासमा लाग्नु । ३. कुनै नीति, सिद्धान्त आदिलाई कार्यान्वयनको रूप दिई टुङ्गोमा पुथ्याउनु । ४. स्त्री–समागम गर्नु ।

गरगहना— ना॰ [गहना(बि॰)] गहना–लुगा आदि शृङ्गारका साधन ।

गरज— ना॰ [अ॰] १. आवश्यकता; जरुरत । २. हर्जा; खाँचो ।

गरम— ना॰ [फा॰ गर्मे १. तातोपन; गर्मी । वि॰ २. तातो; पोल्ने; उष्ण । ३. एकाएक आवेगमा आउने; खरो; उग्र (स्वभाव वा मिजास) । ~ कपडा— ना॰ न्यानो कपडा; जाडो याममा लगाइने ऊनी आदिको लुगा । ~ टोपी— ना॰ १. न्यानो टोपी; जाडो याममा लगाइने टोपी । २. ऊनी वा पस्मिनाबाट बनेको टोपी । ३. माकल–टोपी; बाँदर–टोपी । ~ मसला— ना॰ विशेषतः कवाफ, मासु आदि पकाउँदा हालिने ल्वाब, मरीच, सुकुमेल, जाइफल आदि सुगन्धित द्रव्य वा काजु, किसमिस, छोडा आदि गुलिया वस्तुको मिश्रणबाट समेत बनेको सुगन्धित मसला ।

गरमागरम— वि॰ [गरम+गरम] १. ज्यादै तातो; पाक्तापाक्तैको; तात्तातो । २. जोसिलो, उत्तेजित (छलफल, बहस इ॰) । ना॰ ३. बहसको क्रममा आएको उत्तेजना; चर्काचर्की । > गरमागरमी— ना॰ जोसिलो बहस; चर्को भनाभन; रन्कारन्की ।

गरमाहट— ना॰ [गरम+आहट] गरम हुनाको भाव वा स्थिति; गर्मी; उष्णता ।

गरमी— ना॰ [फा॰] हे॰ गर्मी ।

गरल— ना॰ [सं॰] विष; जहर; हलाहल ।

गरहडुवा— ना॰ [सं॰ गवेधुको यज्ञमा समिधाका लागि प्रयोग गरिने वृक्षविशेषग्भिर्गौले ।

गरही— ना॰ [गड्ढा+ही] मधेशका पोखरी वा दहतिर पाइने एक जातको माछा ।

गराइ— ना॰ [रू गर्(+आइ॰] गर्ने काम वा प्रक्रिया; आचरण । [ > ] गराइनु— क॰ क्रि॰ गर्न लाइनु; गर्ने प्रेरणा दिइनु । गराउनु— प्रे॰ क्रि॰ गर्न लाउनु; गर्ने प्रेरणा दिनु । गरागर— ना॰ परस्परको गराइ; पालैपालोसँग गर्ने काम ।

गरारा— ना॰ [फा॰] गोलीगाँठामाथि र घुँडामनि कल्ली गाँसेर बनाएको केटीहरूको सुरुवाल ।

गरालागराली— ना॰ [गरालो+गराली] साना–ठूला गरालाको समूह ।

गराली— ना॰ [गरालो+ई] तगारोमा तेर्सो पारेर राख्ने काठ; सानो गरालो ।

गरालो— ना॰ १. पिबमा डोरी झुन्ड्याउन लिङ्गामा वा खाँबामा तेर्सो पारेर राखिने काठ; बलो । २. घर, गोठ आदिमा टाँड छाप्नका निम्ति तेर्स्याइने लामो काठ ।

गरिनु— क॰ क्रि॰ [गर्+इ+नु] कुनै काम तामेल पारिनु ।

गरिप— वि॰हे॰ गरिब । > गरिपी— ना॰ हे॰ गरिबी ।

गरिब— वि॰ [अ॰ गरीबे १. धन–सम्पत्ति केही नभएको; निर्धन; निर्धो; दरिद्र; कङ्गाल; गरिप । २. दीनहीन; दुःखी । ~ गुरुवा— ना॰ गरिबहरूको समुदाय; गरिब जनता । ~ परवर— वि॰ गरिबगुरुवाहरूको पालनपोषण गर्ने; दीनदयालु । — मारा— वि॰ गरिबहरूलाई सताउने; गरिबगुरुवाप्रति अन्याय गर्ने । > गरिबी— ना॰ गरिब हुनाको भाव; दीनता; निर्धनता; गरिपी ।

गरिमा— ना॰ [सं॰] १. गह्रौँपना; गुरुता; गुरुत्व । २. महत्त्व; गौरव । ३. अष्टसिद्धिमध्ये शरीरको इच्छाअनुसार वजन बढाउन सकिने एक सिद्धि ।

गरियो— ना॰ ढुङ्ग्रोजस्तै सोझो, मुख सानो भएको र बिर्को लाइने ठेकीको आकारको, विभिन्न प्रकारको तेल हाल्ने काठको भाँडो ।

गरिष्ठ— वि॰ [सं॰] १. धेरै गाह्रोसित र ढिलो पच्ने; पचाउन कठिन; दुष्पाच्य (भोजन॰ । २. धेरै गह्रौँ । ३. महत्त्वपूर्ण । ४. सबैभन्दा नजाती ।

गरी— ना॰ [सं॰ गुलिको १. नरिवलको भित्री भागमा रहेको नरम गुदी; मसलाका रूपमा वा त्यसै खाइने त्यही गुदीका टुक्रा ।

गरुड— ना॰ [सं॰] १. गिद्धका जातिको ठूलो पक्षीविशेष; कश्यपपत्नी विनताको पुत्र । २. विष्णुको वाहन । ~ ध्वज— ना॰ १. विष्णु । २. प्राचीन कालमा बनेका स्तम्भमा रहेको गरुडको आकृति । ~ पुराण— ना॰ नरकको बयान तथा प्रेतकर्मको विधान आदि वर्णन भएको महापुराण; अठार पुराणमध्ये एक । — सिंह— ना॰ गरुडका ढाँचाको मुख र सिंहका ढाँचाको शरीर हुने कल्पना गरिएको एक प्राणी ।

गरो— ना॰ [गहिरो] पानी जमाएर धान रोप्न डिलमा आली लगाई बनाइने खेतका अलग–अलग भाग; फोगटो ।

गर्खा— ना॰ जिल्लाअन्तर्गतका गाउँ वा मौजाहरूको समुदाय (दिव्य॰); गाउँहरूको समष्टिगत एकाइ । > गर्खिनु— अ॰ क्रि॰ एकै ठाउँमा झुरुम्म हुनु; थुप्रिनु । गर्ख्याइ— ना॰ गर्खिने क्रिया वा प्रक्रिया । गर्ख्याइनु— क॰ क्रि॰ एकै ठाउँमा थुप्थ्याइनु ।

गर्ख्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ एकै ठाउँमा भेला पार्नु; झुरुम्म पार्नु; एकै ठाउँमा थुप्थ्याउनु । गर्ख्याहट— ना॰ गर्खिने काम वा अवस्था ।

गर्ग— ना॰ [सं॰] १. अङ्गिरस भरबाजका वंशज र वैदिक मन्त्रद्रष्टा एक ऋषि । २. ज्योतिषशास्त्रका एक प्राचीन आचार्य; गर्गसंहिताका स्रष्टा । ३. गोत्रप्रवर्तक एक ऋषि । ~ गोत्र— ना॰ गर्ग ऋषिको कुल वा वंशको परिचयात्मक नाम; बाँस्तोला, गजुरेल, भट्ट, रिसाल, लामिछाने आदि थर हुनेहरूको गोत्र ।

गर्गर— ना॰ [सं॰] १. एक किसिमको पुरानो बाजा । २. एक प्रकारको माछा । ३. भुमरी; आवर्त । ४. गाग्रो । > गर्गरी— ना॰ १. दही जमाउने ठेको; मदानी; मन्थनी । २. गाग्री; घैँटो; घल्चा ।

गर्चो— वि॰ [नेवा॰ ग्वाराचो होचो हुनाका साथै खास गरी घाँटी छोटो भएको; पुड्को; ग्वाँचे ।

गर्ज–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ । गर्ज+नु] १. रिस, घमन्ड, धमास आदिले ठूलो स्वरमा कराउनु । २. हकारपकार गर्नु; गड्कनु; कुर्लनु । ३. गड्याबगुडुब गर्नु; मेघ कराउनु । ४. बाघ कराउनु ।

गर्ज— ना॰ [अ॰ गरजे खाँचो; आवश्यकता; अभाव; हर्जा ।

गर्जक— वि॰ [सं॰] ठूलो स्वरले बोल्ने; गड्याबगुडुब गर्ने; गर्जने । गर्ज गुमान— ना॰ [सं॰ गर्जन+फा॰ गुमाने अभिमान; सेखी ।

गर्जन/गर्जना— ना॰ [सं॰] १. ठूलो स्वरले कराउँदाको ध्वनि; गर्जंदाको शब्द; गर्जाइ । २. मेघको गड्याबगुडुब । ३. हप्की; खप्की; झपाराइ । — तर्जन— ना॰ हप्कीदप्की; धम्कीधमास; हकारपकार ।

गर्जने— वि॰ [गर्जन+ए] १. गर्जन गर्ने । ~ चालिसा— ना॰ दक्षिण गोलार्द्धमा ४०) अक्षांशदेखि ६०) अक्षांशसम्मको भागमा जोडसँग बहने प्रबल पश्चिमी वायु । गर्जने बाघले खाँदैन । गर्जने मेघ बर्संदैन (उखान॰ ।

गर्जाइ— [रू गर्ज(+आइ॰] गर्जने काम वा प्रक्रिया । [ > ] गर्जिनु— अ॰ क्रि॰ १. गर्जना गरिनु । २. गर्जनु ।

गर्जित— वि॰ [सं॰] गर्जना गरिएको; गर्जेको ।

गर्त— ना॰ [सं॰] सतहभन्दा धेरै गहिरो ठाउँ; खाल्टो; खाडल । (उदा॰—काढी तरक्क पसिना दिनरात डोको, बोके पनि उदर– गर्त रहन्छ भोको । — लेखनाथ॰ ।

गर्दन— ना॰ [फा॰] पिठ्यूँदेखि माथि र घुच्चुकदेखि तल रहेको घाँटीको पछिल्तिरको भाग; शरीर र टाउकालाई जोड्ने भाग । श्र गर्दनी— ना॰ गर्दनमा समातेर हुत्त्याउने काम; गलहत्ती; घोक्रेछुत्ती । गर्दने— वि॰ ठूलो, मोटो र नसुहाउँदो गर्दन हुने (निन्दा वा गालीमा॰ । गर्दन्याइ— ना॰ गर्दन्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । गर्दन्याइनु— क॰ क्रि॰ गलहत्ती लगाइनु; घोक्य्राइनु ।

गर्दन्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ गर्दनमा समातेर हुत्त्याउनु; गलहत्ती लगाउनु; घोक्य्राउनु ।

गर्दभ— ना॰ [सं॰] गधा । — राग— ना॰ धोध्रो मोटो नमिठो स्वर ।

गर्दागर्दी— ना॰ [गर्दी (बि॰)] ठूलो भिडन्त; घोर लडन्त; गर्दीघमासान; घम्साघम्सी ।

गर्दी— ना॰ [फा॰ गुर्द+ई] १. समय वा परम्पराको ठूलो परिवर्तन; क्रान्ति । २. घम्साघम्सी; लडन्तभिडन्त ।

गर्धन— ना॰ [फा॰ गर्दने हे॰ गर्दन । > गर्धनी— ना॰ गर्दनी ।

गर्धने— वि॰ गर्दने । गर्धन्याइ— ना॰ गर्धन्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । गर्धन्याइनु— क॰ क्रि॰ गर्दन्याइनु । गर्धन्याउनु— स॰ क्रि॰ गर्दन्याउनु । गर्ने भन्ने— वि॰ [गर्ने+भन्ने] गरीभनी गर्ने; कर्ता र वक्ता; कामकुरो फत्ते गर्ने ।

गर्भ— ना॰ [सं॰] १. पेटभित्र बच्चा रहने ठाउँ; पाठेघर; बच्चादानी; गर्भाशय; कोख । २. गर्भाशयमा रहेको बच्चो; सालनालसहितको भू्रण । ३. मध्यभाग; भित्रीभाग; गोप्यस्थान । — क— ना॰ १. अघिल्लो दिनको साँझदेखि पर्सिपल्ट झिसमिसेसम्मको समय; पूरा दुई रात र त्यसबीचको समय । २. कपालको बीचमा पगरीजस्तो पारेर लाइने फूलमाला । — काल— ना॰ गर्भधारणका लागि अनुवmूल समय; ऋतुकाल । ~ केसर— ना॰ फलका गर्भनालमाथि रहने तन्तु; परागमा रहने पुंकेसर वा स्त्रीकेसर तत्त्व । — कोश— ना॰ पाठेघर; गर्भाशय । — घातिनी— ना॰ १. गर्भपतन गराउने ओखतीका रूपमा प्रयोग गरिने वनस्पति; लाङ्गलिका । वि॰ २. गर्भ तुहाउने; गर्भपात गर्ने (स्त्री) । —

घाती— वि॰ गर्भपात गर्ने; भू्रणहत्या गर्ने; पेटको बच्चा तुहाउने । — ज— वि॰ गर्भबाट उत्पन्न भएको । — जातक— ना॰ अट्ठाइस हप्ता पुगेको गर्भ; सातमहिनाको गर्भ । — दास— ना॰ जन्मदेखिकै कमारो; जन्मजात करिया वा दास । ~ धारण— स्त्रीपुरुषको सम्भोगबाट गर्भाशयमा शुक्रकीट रहने क्रिया; गर्भवती हुने काम; पेटबोकाइ । — नाल— ना॰ फक्रिएका फूलका थुँगामा पराग रहने नाल; फूलको केसर रहने नली । ~ निरोध— ना॰ गर्भको सम्भावना बन्द गराउने काम; जन्मनिरोध । ~ पतन— ना॰ गर्भ तुहुने काम; अधिग्रो जाने काम । ~ पत्र— ना॰ फूलको भित्री तहको कमलो पात; कोपिलो; गाभा । — पात— ना॰ गर्भ तुहाउने काम; गर्भपतन । — पातक— वि॰ गर्भपात गराउने; पेट खोलाउने; गर्भ तुहाउने । — पाती— वि॰ गर्भपात गर्ने । — मास— ना॰ गर्भ रहेको महिना; पेट बोकेको महिना । — वती— वि॰ गर्भधारण गरेकी; पेट बोकेकी; भुँडी बोकेकी; गर्भिणी; दोजिया । — वध— ना॰ गर्भपात गर्ने क्रिया; भू्रणहत्या । — वास— ना॰ १. गर्भभित्र बच्चा रहने काम । २. गर्भाशय; कोख । ~ विज्ञान— ना॰ गर्भमा रहेका बच्चाको अवस्था, विषय आदिको अध्ययनविवेचन गरिएको शास्त्र । — विष— ना॰ कत्लैकत्ला भएको, डोलो आकारको र कालो रबको माछोविशेष । — सन्धि— ना॰ साहित्यशास्त्रका अनुसार रूपकका पाँच सन्धिमध्ये अर्थप्रकृतिअनुसार पताका र अवस्थाअनुसार प्राप्त्याशाका अवस्थालाई जोड्ने सन्धि । — स्थ— गर्भमा रहेको वा रहने । — स्थली— ना॰ गर्भाशय; कोख । ~ हत्या— ना॰ पेटमा रहेको बच्चा मार्ने काम; भू्रणहत्या; गर्भवध । > गर्भाङ्क— ना॰ नाटकका बीचमा आउने र अलग्गै प्रसङ्गको कथा देखाउने वा मूल प्रसङ्गको रहस्य उद्घाटन गर्ने उप–अङ्क । गर्भाधान— ना॰ गर्भधारण गर्ने–गराउने काम; पेट बोक्ने काम । गर्भामुख— ना॰ फूलको सतहमा स्त्रीकेसर जम्मा हुने ठाउँ ।

गर्भाशय— ना॰ [सं॰] गर्भ रहने ठाउँ; गर्भस्थली; पाठेघर; बच्चादानी; गर्भ; कोख । ~ स्खलन— ना॰ पाठेघर खुस्किएर बिस्तारै बाहिर आउने क्रिया; भँडाल्नो फर्किने काम ।

गर्भिणी— ना॰ [सं॰] गर्भवती स्त्री; दोजिया ।

गर्भित— वि॰ [सं॰] १. गर्भ भएको; गर्भयुक्त । २. भरिएको; भित्र रहेको; गाभिएको । — ता— ना॰ मूल वाक्यको पेटभित्र दोस्रो वाक्य पर्दा हुने काव्यको एक दोष ।

गर्भे— वि॰ [गर्भ+ए] १.गर्भसम्बन्धी; गर्भको । २. गर्भमा रहेको । श्र गर्भेउलो— वि॰ गर्भैदेखिको; गर्भैमा आएको । ~ उन— ना॰ भेडा आदिको गर्भैदेखि आएको ऊन; सानो पाठोलाई पहिलो पटक मुडेर प्राप्त गरिएको नरम उच्चस्तरको ऊन । ~ टुहुरो— ना॰ गर्भमा छँदै बाबु मरेको बालक । स्त्री॰ गर्भेटुहुरी । ~

हिलो— ना॰ धान रोपाइँ गर्न हिल्याईवरी तयार पारिएको रात रहेको हिलो ।

गर्माइ— ना॰ [रू गर्माउ(+आइ॰] गर्माउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गर्माइनु— क॰ क्रि॰ १. गरम पारिनु; तातो गराइनु । अ॰ क्रि॰ २. तातो होइनु; तातिनु ।

गर्माउनु— स॰ क्रि॰ [गरम+आउ+नु] १. गरम पार्नु; तातो गराउनु; न्यानो पार्नु । अ॰ क्रि॰ २. रिसले चुर हुनु; रिसाउनु; जोसमा आउनु; तात्नु । > गर्माहट— ना॰ गर्माउने काम, अवस्था वा स्थिति; गर्मी; उष्णता ।

गर्मी— ना॰ [फा॰] १. तातोपन; पोल्ने स्थिति; उष्णता । २. गरम हुने ऋतु; घाम चर्किने समय; ग्रीष्म ऋतु । ३. रन्कने वा जोसिने स्थिति वा आवेग; रिस; क्रोध । ४. भिरिङ्गी रोग ।

गर्ल्यामगुर्लुम— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गर्ल्याम् (बि॰)] पूरै भत्किने वा लड्ने किसिमले (रूख, घर, पर्खाल, डाँडो इ॰) ।

गर्व— ना॰ [सं॰] १. कुनै ठूलो कामकुरा, वस्तु, व्यक्ति आदिसित सम्बन्धित औचित्यपूर्ण अहंभावना । २. मै जान्ने–सुन्ने हुँ भन्ने घमन्ड; अभिमान; सेखी; अहमत्याइँ । > गर्वित— वि॰ गर्व गर्ने; घमन्डी; सेखीवाल । गर्विता— वि॰ आ६नो रूप, उमेर, गुण आदिको घमन्ड भएकी (स्त्री॰ । गर्वी— वि॰ गर्व गर्ने; अभिमानी; घमन्डी ।

गर्हण— ना॰ [सं॰] १. गिराउने व्यवहार; निन्दा; हेला । २. छिद्रान्वेषण गरेर दोष फेला पारी निन्दा र फलाको गरिने भरतनाट्यपरम्पराका नाटकअन्तर्गत रहने छत्तीस लक्षणहरूमध्येको एक लक्षण । >

गर्हणीय— वि॰ निन्दा गर्न योग्य; निन्दनीय ।

गर्हित— वि॰ [सं॰] निन्दा गरिएको; निन्दित ।

गर्ह्य— वि॰ [सं॰] निन्दा गर्न योग्य; निन्दनीय; निन्द्य ।

गल्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ गल्] १. थकित हुनु; थाक्नु; कडा परिश्रमपछि शारीरिक थकान बढ्नु । २. पाकेर गलक्क हुनु; नरम हुनु । ३. अपराध सकारी कायल हुनु; लाचार हुनु । ४. अर्काका अघिल्तिर आ६नो कमजोरी स्विकार्नु; लत्रनु; झुक्नु । ५. दुब्लाउनु; खर्ल्याकखुर्लुक हुनु । ६. आ६नो टेक लिन असमर्थ हुनु । ७. निर्धन हुनु; गरिब हुनु ।

गल१— वि॰ [सं॰ गर्ते डोल वा गहिरी परेको र कुलोपानी लाग्ने; अव्वल (खेत॰ ।

गल२— ना॰ कुनै गहु्रङ्गो वस्तुलाई पल्टाउने वा उप्काउने फलाम वा काठ, बाँस आदिको दह्रो डन्डी ।

गल३— ना॰ [सं॰] १. गला; घाँटी; कण्ठ । २. घाँटीको भित्रपट्टिको भाग । — कट्टा— वि॰ १. घाँटी काट्ने; गलो रेट्ने; घिच्रो सेर्ने । २. निर्धाको रगत चुस्ने; शोषक; घातक । — कट्नु/कट्नो— वि॰ गलकट्टा । — कम्बल— ना॰ गाईगोरुका घाँटीमा तलदेखि माथिसम्म झुन्डिएको लुर्कने छाला; माला ।

गलकोट— ना॰ नेपालको धौलागिरि अञ्चलअन्तर्गत बागलुब जिल्लामा पर्ने ऐतिहासिक स्थल (पुरानो राज्य॰ वा त्यसैको वरिपरिको ठाउँ । > गलकोटे— वि॰ गलकोटमा बस्ने; गलकोटको बासिन्दा । स्त्री॰ गलकोटेनी ।

गलक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गलक्+क] पाकेर वा सडेर ज्यादै गल्ने गरी; फतक्क ।

गलगण्ड— ना॰ [सं॰] घाँटीमा रुद्रघण्टीका वरिपरि नसामा पानी जमेर फुल्दै जाने रोग; गाँड; गलगाँड ।

गलगाँठो— ना॰ [गल+गाँठो] १. घाँटीमा कुनै पनि भागमा निस्किएको खटिरो । २. घाँटीमा फेरो पुग्ने ठाउँमा पारिएको गाँठो ।

गलगाँड— ना॰ [सं॰ गलगण्डे १. गलाको गाँड; गलगण्ड । २. वरिपरि भन्ट्याबभुन्टुब केटाकेटी आदिको घेरो ।

गलगिज्ज/गलगिद्ध— क्रि॰ वि॰ [सं॰ गल+गिज्ज/गिद्धे घाँटी टन्न हुने गरी खाने चालसँग; कोची–कोची वा अटेसमटेस होउन्जेल खाने गरी ।

गलगौँडी— ना॰ [गल+गौँडी] झ्याप्प परेको बोट हुने, सानो केराउका दानाजत्रा राता रबका फल फल्ने एक प्रकारको वनस्पति वा त्यसैको फल ।

गलग्रह— ना॰ [सं॰] १. कफ बढेर सास फेर्न असजिलो पार्ने घाँटीको एक रोग । २. घोक्रेछुत्ती लाउने वा गलहत्त्याउने काम; टिप्पा । ३. ज्योतिषशास्त्रअनुसार कृष्णपक्षका प्रतिपदा, चतुर्थी, सप्तमी, अष्टमी, नवमी र अमावस्या तिथि । ४. मुस्किलले मात्र पन्छाउन सकिने दुःख ।

गलघण्ट— ना॰ [सं॰] १. पशुको गलामा झुन्ड्याइने घण्ट; घाँडो । २. करबलले मात्र बेहोर्नुपरेको त्यस्तै दुःख; छोड्न पनि नसकिने र लिन पनि मन नहुने झ्याउलो ।

गलचेप— ना॰ [सं॰ गल+च्याप्] १. गला च्याप्ने वा अँठ्याउने उपकरण (मुसा मार्ने चेपुवा, जङ्गली पशु समाउने पासो, हात्ती बाँध्ने साङ्लो इ॰) । २. गला रेट्ने काम; जबरजस्ती; करकाप ।

गलजिब्री— ना॰ [सं॰ गलजिह्वो श्वासनलीको मुखलाई खानेकुरा खाँदा बन्द र सास फेर्दा खुला गर्दा सर्किने सम्भावनाबाट जोगाउने मासुको लुर्कन ।

गलत— वि॰ [अ॰] १. ठीक नभएको; बेठीक; अनुचित; गल्ती । २. झूटो; असत्य; मिथ्या (कुरा, भनाइ, लिखत आदि) । ३. अशुद्ध । ~ फहमी— ना॰ १. नभएको वा अपत्यारिलो हल्ला; होहल्ला । २. झुक्यान; भ्रम । > गलती— ना॰ हे॰ गल्ती ।

गलथना— ना॰ छाँद्ने क्रममा घोडाको थुतुनामा लगाइने छालाको साज ।

गलन— ना॰ [सं॰] १. चुहुने काम; चुहाइ । २. खस्ने वा गिर्ने काम । ३. ग्लानि; गलाइ ।

गलन्ज्या— ना॰ [सं॰ गर्ह्यजे आइमाईले तल्लो जातसँग पोइल गएर वा सहवास गरेर रहेको गर्भ ।

गलन्तिका/गलन्ती— ना॰ [सं॰] १. सानो झारी; कमण्डलु । २. जलपात्र; जलहरी ।

गलपासो— ना॰ [सं॰ गलपाशे १. गलाको पासो; घाँटीको डोरी । २. पशुहरूलाई बाँध्न गलामा कसिने पासो । ३. आत्महत्या गर्न झुन्डिने डोरी रू४. गलफन्दी । ५. झन्झटलाग्दो गरी गर्नुपर्ने कुनै काम–कुरो ।

गलफती/गलफदी— ना॰हे॰ गलबदी ।

गलफन्दी— ना॰ [गला+फन्दो सजाय दिन अपराधीका गलामा भिराइने फलामे बन्धन; गलपासो ।

गलफाँसी— ना॰ [गला+फाँसी] गलपासो; घटेसी ।

गलफुले— ना॰ [गलफुलो+ए] १. चम्सुरका जस्ता पात हुने, बीचमा गाँठैगाँठाको झाम्टो परेको, गाईबस्तुले खाएमा गला फुल्ने एक प्रकारको भुइँझार । २. गलफुलो ।

गलफुलो— ना॰ [गला+फुल्+ओ] च्यापु सुनिने वा घाँटी फुलेर फुकुन्डो आउने रोग ।

गलबदी— ना॰ [अ॰ गलबे चाहिँदा–नचाहिँदा कुरामा गरिने बहस; निधोमा पुग्न नसकी धेरै जनाले कुरो काटाकाट मात्रै गरेको खैलाबैला; गलफती; गलफदी ।

गलबन्द— ना॰ [सं॰ गल+बन्ध] गलबन्दी । > गलबन्दी— ना॰ प्रायः जाडोबाट बच्न गलामा बेरिने वस्त्र; मफलर ।

गलबा— ना॰ [अ॰ गलबे हूलदङ्गा; दङ्गा–फसाद; विद्रोह; हल्ला ।

गलमगाँठो— ना॰ [गलम+गाँठो] बस्तुभाउ बाँध्दा गलामा सुर्काउनी पर्नबाट जोगाउने दाम्लाको गाँठो ।

गलमुद्रा— ना॰ [सं॰] शिवजीलाई प्रसन्न गराउन पूजा गर्दा डमरुको आवाज निकाली गाला बजाउने मुद्रा ।

गलल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ > गलल्+ल] खित्का छोडेर धेरै जना हाँस्ने गरी ।

गलसेरा— वि॰ [गला+सेर्+ओ १. गलो सेर्ने वा रेट्ने । २. दीनदुःखीलाई सताउने; गरिबमारा ।

गलस्तन— ना॰ [सं॰] १. बाख्राका गलामा झुन्डिने थुनजस्ता मासुका लुर्का । > गलस्तनी— ना॰ गलामा मासुका लुर्का झुन्डिएको वा चारकाने बाख्रो ।

गलहत्ती— ना॰ [गला+हुत्त्याउ, सं॰ गलहस्ती] अँठ्याएर हुत्त्याउने वा पछार्ने काम; घोक्रेछुत्ती; गर्दनी । > गलहत्त्याइ— ना॰ गलहत्ती लगाउने क्रिया वा प्रक्रिया । गलहत्त्याइनु— क॰ क्रि॰ गलहत्ती लाइनु; गर्दन्याइनु । गलहत्त्याउनु— स॰ क्रि॰ गलहत्ती लाउनु; घोक्य्राउनु; गर्दन्याउनु ।

गलहस्त— ना॰ [सं॰] घोक्य्राउन तयार पारिएको हातको मुद्रा; अर्द्धचन्द्र । > गलहस्ती— ना॰ हे॰ गलहत्ती ।

गलहार— ना॰ [सं॰] गलामा लगाइने, रत्न आदि अमूल्य वस्तु जडिएको हार; सुनचाँदीको माला ।

गला— ना॰ [सं॰ गले १. टाउको र धडलाई जोड्ने बीचको गोलाकार केही लामो अङ्ग; घाँटी; कण्ठ । २. सङ्गीतात्मक स्वर; आवाज ।

गलाइ— ना॰ [रू गल् (ं+आइ॰] गल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गलाइनु— क॰ क्रि॰ गलाउने काम गरिनु; गल्ने पारिनु ।

गलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. गल्ने बनाउनु; गलक्क हुने तुल्याउनु । २.टेक लिनेलाई कायल पार्नु; अपराध सकार्ने बनाउनु; पग्लाउनु ।

गलाम— ना॰ [सं॰ गले १. बस्तुभाउ बाँध्दा गलामा पर्ने दाम्लाको भाग । (उदा॰— गलाम सानो भए बस्तुलाई घटेसी लाग्ने डर हुन्छ॰ । वि॰ २. गलामा फेरो पुग्ने; गलाभरिको । ~ गाँठो— ना॰ गलामा फेरो पुग्ने ठाउँमा पारिएको गाँठो; गलमगाँठो । गला लाग्नु— टु॰ १. खाएको कुरा घाँटीमा गएर अड्किनु । २. कुनै काम नगर भन्दाभन्दै गरेर बिग्रिसकेपछि चुकचुकाउनु; पछुताउ लाग्नु ।

गलित— वि॰ [सं॰] १. गिलो भएको; गलेको । २. चुहेको; खसेको । ३. सडेको; कुहेको । ४. शिथिल भएको; थाकेको । ~ वmुष्ठ— ना॰ हातगोडाका आँैला र त्यसपछि जोर्नीसम्मका अङ्ग गलेर बिस्तारै झर्ने कुष्ठ रोग । ~ यौवना— वि॰ जवानी बित्नाले सबै कुरो हराइसकेकी (स्त्री॰ ।

गलिनु— अ॰ क्रि॰ [गल्+इ+नु] गल्ने होइनु; पग्लिनु ।

गले— वि॰ [गल्+ए] गलेको; थाकेको; जुम्सो । — गन्ड— ना॰ गलामा छालाको थैलो झुन्डिएको एक जातको चरो । ~ गोरु— ना॰ १. काँधिएर राम्ररी नहिँड्ने वा मुस्किलले ठेलीठेली हिँडाउनुपर्ने गोरु । २. त्यस्तै गह्रुङ्गो स्वभावको मान्छे; अल्छी र लोसो मानिस ।

गलेनी— ना॰ १. गोडाका आँैलाका काप फुट्ने, च्यातिने र पाक्ने रोग । २. पाकेपछि कालो र खाँदा गुलियो स्वादको हुने, असारतिर पलाएर फली कात्तिकमा पाक्ने र मङ्सिरपुसमा मर्ने एक वनस्पति वा त्यसैको फल ।

गलेबन्द— ना॰ गलबन्दी (उदा॰—खुला दो–कान को राख्छ गलेबन्द भए कुनै । — लेखनाथ॰ ।

गलेश्वर— ना॰ [सं॰] म्याग्दी जिल्लाको बेनी बजारबाट एक कोस उत्तरपट्टि कालीगण्डकी र राखुघाट खोलाका दोभानमा अवस्थित महादेव; पौराणिक उपाख्यानअनुसार सतीदेवीको गलो पतन भई शिवजी उत्पन्न भएको र प्रत्येक वर्ष बालाचतुर्दशीमा मेला लाग्ने सोही ठाउँ ।

गलैँचा— ना॰ [फा॰ गालीचे तनौटोमा सूतीको डोरी र बुनौटोमा भेडा वा भ्याबलुबको ऊन प्रयोग गरी विभिन्न रबका बुट्टा पारेर बुनिने, बाक्लो, नरम बिछ्यौना । गलैँची फुल— ना॰ [गलैँचा+फुल] ससानो बोट हुने र रङ्गीबिरङ्गी फूल फुल्ने एक जातको फूल ।

गलो— ना॰ [सं॰ गले १. कण्ठ; घाँटी; गला । — सेरा— वि॰ हे॰ गलसेरा ।

गल्छी— ना॰ १. एक ठाउँबाट अर्को ठाउँसम्म पुग्न ओर्लने वा उक्लने गौँडो; कतैबाट उम्कने वा कहीँ पस्ने गल्छेडो । २. दुई पहाडका बीचमा खोँच वा सोतो परेको ठाउँ । > गल्छेडो— ना॰ १. सानो बाङ्गोटिङ्गो र अप्ठेरो बाटो; साँघुरो गल्ली । २. बस्तुभाउ हिँड्ने वा मूलबाटोमा मोडिने छोटो बाटो; उनाउ बाटो । ३. खोँच परेको ठाउँ; त्यस्तै अप्ठेरो काम ।

गल्ड्याङ्ग्रो/गल्ढ्याङ्ग्रो— वि॰ १. राम्रोसँग बोल्न नजान्ने वा बोली स्पष्ट नभएको; लठेब्रो । २. स्वर मात्र ठूलो तर बुद्धि नभएको; सीधासाधा; लाटोसुधो । ३. हुस्सू; लन्ठ । स्त्री॰ गल्ड्याङ्ग्री/गल्ढ्याङ्ग्री ।

गल्ती— ना॰ [अ॰ गलती] १. नियम, रीति, सिद्धान्त आदिका दृष्टिले हुने वा गरिने भूल; भूलचूक; बिराम । २. भाषा, व्याकरणका दृष्टिले भएको वा गरिने भूल; अशुद्धि । ३. अनुचित काम; नसुहाउँदो आचरण ।

गल्थो— ना॰ १. मुजा पारेर लाइएका फरियाको पोल्टामा पर्ने मुठो वा गाँठो । २. धानको रोपो सप्रेर मुठीभरि गाँजिएको झाब; घाँस वा झारको ठूलो मुठो । — वाल— वि॰ मुजा परेको गल्थो देखिने फरियाको पहिरन हुने (स्त्री) । ~ सराइ— ना॰ धान रोप्ने काम । > गल्थ्याइ— ना॰ गल्थ्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । गल्थ्याइनु— क॰ क्रि॰ गल्थो पारिनु; मुठो पारिनु । — गल्थ्याउनु— स॰ क्रि॰ अगाडि पर्ने फरियाको मुजा पटुकाले कसेर अँचेट्नु; गल्थो पार्नु; मुठा पार्नु ।

गल्प— ना॰ [सं॰] १. विचारप्रधान वा भावपूर्ण घटनात्मक ससानो कहानी; छोटो कथा । २. मिथ्या प्रलाप; गफ ।

गल्मट— ना॰ पिँडालुको गाना काटेर दालमा मिसाइने चाना वा टुक्रा ।

गल्याँठो— ना॰ [गोल+याँठो] काठ वा अरू कुनै वस्तुको छोटो गिँड; रूखमा वा मान्छेको शरीरमा निस्केको गाँठो वा गानु ।

गल्याकगुलुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गल्याक्+अ (बि॰)] फलफूल आदि पाकेर ज्यादै गल्ने किसिमले; फत्याकफुतुक ।

गल्याबमल्याब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गल्याङ्+अ (बि॰)] हल्ला हुने वा खलबल हुने चालसँग; खल्याबमल्याब ।

गल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ गल्+ल (बि॰)] खुसी वा खिसी व्यक्त गर्दा खित्का छाडेर हाँस्ने गरी ।

गल्ला— ना॰ [अ॰ गल्ले १. अन्नपात; धानचामल, मकै आदि अन्न; अनाज । २. खास गरी विदेशी सेनामा भर्ना गर्न भेला गरिएका युवकहरूको समूह (रङ्गरुट) । ३. खुत्रुकेजस्तै तर खोल्ने , बन्द गर्ने गरिएको पसलेहरूको सानो बाकस । —

वाल— ना॰ १. अन्नपातको बिक्री गर्ने व्यक्ति; अनाजको व्यापारी । २. सेनामा भर्ना गर्न रङ्गरुट जम्मा गरी लाने व्यक्ति ।

गल्ली— ना॰ [सं॰ गले १. प्रायः सहरभित्रका घरहरूका पङ्क्तिबीचमा रहेको साँघुरो बाटो । २.सानो र नराम्रो बाटो ।

गवाइ— ना॰ [रू गाउ(+याइ॰] गाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > े गवाइनु— क॰ क्रि॰ गाउन लाइनु; गाउन प्रेरित गरिनु । गवाउनु— प्रे॰ क्रि॰ गाउन लाउनु; गाउने पार्नु ।

गवाक्ष— ना॰ [सं॰] आँखीझ्याल ।

गवाह— ना॰ [फा॰] १. कुनै घटना जान्ने वा देख्ने व्यक्ति; कुनै विवरण वा घटनाको जानकारी राख्ने व्यक्ति । २. कुनै वादविवादमा अड्डाअदालतसमक्ष आफूले जानेबुझेको कुरा बताएर प्रमाण दिने व्यक्ति; साक्षी । > गवाही— ना॰ १. देखेजानेका घटनाबारे दिइने बयान । २. देवानी वा फौजदारी मुद्दामा अड्डाअदालतमा गएर गरिने बयान; साक्षी; प्रमाण ।

गवेषक— वि॰ [सं॰] गवेषणा गर्ने; अन्वेषक; अनुसन्धानकर्ता ।

गवेषण— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु वा विषयको यथार्थ तथ्य पत्ता लगाई गरिने विधिपूर्वकको अध्ययन–विश्लेषण; अनुसन्धान । २. हराएको वस्तु खोजेर पत्ता लगाउने काम; खोजी । — शाला— ना॰ गवेषण वा अनुसन्धान गरिने ठाउँ वा घर । > गवेषणा— ना॰ गवेषण ।

गवेषी— वि॰ [सं॰] कुनै विषयको गहिरो छानबिन गर्ने; खोजी गर्ने; अनुसन्धाता ।

गवैया— ना॰ [गाउ+ऐयो गीत वा राग गाउने व्यक्ति; गाउने मान्छे; गायक; वस्ताज ।

गव्य— वि॰ [सं॰] १. गाईबाट प्राप्त हुने (दूध, दही, घिउ, गहुँत र गोबर) । २. गाईभैँसीलाई खुवाइने (घाँस, भुस, कुँडो इ॰) ।

गस्ती— ना॰ [फा॰] १. ठाउँ–ठाउँको घुमफिर; भ्रमण । २. पहरा वा रखवारीका निम्तिको घुमाइ; कुनै क्षेत्रमा सुरक्षा कायम गर्न तथा असामान्य स्थितिको नियन्त्रण गर्न वा अन्य विशेष प्रयोजनका लागि खटिएको टोली वा व्यक्तिले सावधानीपूर्वक घुम्ने र रेखदेख गर्ने काम (गस्ती प्रहरी, गस्ती पुलिस आदि॰ ।

गह१— ना॰ आँखाको गेडी रहने खोपिल्टो वा आँसु भरिएर डबडबाउने त्यसैको डिलडिलसम्मको ठाउँ ।

गह२— ना॰ प्रायः टोपी सिउन प्रयोग गरिने एक प्रकारको कालो खुटुवा कपडा ।

गहक— ना॰ गहकिलोपन; वजन; तौल । > गहकिलो— वि॰ १. खँदिलो भईकन महत्त्वपूर्ण; गहक भएको; वजनदार । २. सार वा तत्त्व भएको; राम्रो र गतिलो ।

गहत— ना॰ [सं॰ कुलत्थे १. एकै भेट्नामा फुस्रा तीन पात हुने, पहेँला फूल फुल्ने र लाम्चा कोसा लाग्ने, दाल–जातको लहरो वा त्यसैको कोसामा फल्ने सेतो,रातो र कालो तीन जातको हुने चेप्टो आकार भएको गेडादार अन्न ।

गहते— वि॰ [गहत+ए] १. गहतका रबको; गहतजस्तो वर्ण भएको । २. पाखे; असभ्य । ३. पेटभरि खान नपुग्ने; आर्थिक अवस्था कमजोर भएको । ना॰ ४. गहतजस्तै बोट हुने तर फल नलाग्ने एक जातको वनस्पति (घाँस) । ~ काठो— ना॰ गहत खाएर निर्वाह गर्ने बाहुन; दुःखी बाहुन (निन्दार्थमा) । ~ किरो— ना॰ गर्मीमा फैलने रक्तजीवी कीरो; उडुस । ~ जाउलो— ना॰ गहत मिसाएर बनाइने जाउलो । ~ डाँडो/पाखो— ना॰ गहत मात्र उब्जने जग्गा–जमिन; रूखो पाखो ।

गहन— वि॰ [सं॰] १. गहिराइ छिटै थाहा नपाइने; गहिरो; गम्भीर । २. बाक्लो; सघन । ३. पुग्न नसकिने; दुर्गम; अगम्य । ४. मुस्किलसँग मात्र बुझिने; दुर्बोध्य; क्लिष्ट । ५. आदि र अन्तको पहिचान गर्न कठिन; रहस्यमय । — ता— ना॰ १. गहन हुनाको भाव वा अवस्था; गहिराइ; गम्भीरता । २. दुर्गमता ।

गहना— ना॰ १. सुन–चाँदी आदिबाट बनाइने सिँगारपटारका साधन; शरीर वा व्यक्तित्वको बाह्य शोभा बढाउनका लागि शरीरका नाक, कान, घाँटी आदि विभिन्न भागमा लगाइने वा पहिरिने तिनै वस्तु; अलङ्कार । २. शोभा दिने र बाह्य इज्जत बढाउने किसिमका कुरा वा गुण । (उदा॰— चरित्र नै मान्छेको सबभन्दा ठूलो गहना हो) । ~ गुरिया/पात— ना॰ गहनाहरूको समुदाय; गरगहना ।

गहरी— ना॰ गहिरो परेका ठाउँतिर बग्दै वा घिस्रिँदै जाने गरी खेल्ने केटाकेटीहरूको एक खेल ।

गहिराइ— ना॰ [गहिरो+आइ] १. गहिरो हुनाको भाव वा अवस्था; गहिरोपन; गाम्भीर्य; गम्भीरता । २. उत्खनन आदि गर्ने क्रममा सङ्केत गरिएकोभन्दा तलको ठाउँ ।

गहिरिनु— अ॰ क्रि॰ [गहिरो+इ+नु] १. गहिरो हुनु । २. भित्री तहसम्म पुग्नु ।

गहिरी— वि॰ [गहिरो+ई] १. अलि–अलि गहिरो; थोरै गहिरो । २. आँत–भेउ पाउन नसकिने (स्त्री) । ३. गहिरो परेको जमिन; गलखेत; डोलखेत ।

गहिरो— वि॰ [सं॰ गभीरे १. वरिपरि अग्लो भई माझको भाग भासिएको वा गाडिएको; सतहभन्दा तलको । २. भित्रसम्म पुगेको (गहिरो घाउ, गहिरो चोट, गहिरो भनाइ इ॰) । ३. सजिलैसँग बुझ्न नसकिने; भित्री अर्थ भएको । ४. आँत–भेउ पाउन गाह्रो वा पार लाउन नसकिने ।

गहिथ्याइ— ना॰ [रू गहिथ्याउ (+आइ॰] गहिथ्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गहिथ्याइनु— क॰ क्रि॰ गहिरो पारिनु, गहिथ्याउन लाइनु ।

गहिथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ [गहिरो+याउ+नु] गहिरो पार्नु; गहिरिने तुल्याउनु ।

गहुँ— ना॰ [प्रा॰ गोहूमे एकापट्टिको भाग केही गहिरो परेको र बीचमा छेउ–पुछार चिरा परेको हुने, सुनौला रबका गेडा भएको, सप्तधान्यमध्येको एक प्रसिद्ध अन्न । — गोरो— वि॰ गहुँको जस्तो वर्ण भएको; हल्का वा केही खैरो भाव देखिने रब वा वर्णको (मानिस, अनुहार॰ ।

गहुँत— ना॰ [सं॰ गोमूत्रे सूतक, आशौच आदिका शुद्धिकार्यमा प्रयोग गरिने र पवित्र मानिने गाईको मूत; पञ्चगव्य (गाईको दूध, दही, घिउ, गउँत र गोबर॰–मध्ये एक ।

गहु्रँगो— वि॰ [रू गहु्रङ्गो] हे॰ गहु्रङ्गो/गहु्रङ्बो ।

गहु्रकाइ— ना॰ [रू गहु्रकाउ(+आइ॰] गहु्रकाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] गहु्रकाइनु— अ॰ क्रि॰ गहु्रको होइनु ।

गहु्रकाउनु— अ॰ क्रि॰ [गहु्रको+आउ+नु] काम गर्न अप्ठ्यारो मान्नु; अल्सी गर्नु; अल्साउनु ।

गहु्रको— वि॰ [रू गहु्रङ्गो] भारी; गह्रौँ; गरुको । विप॰ हलुको ।

गहु्रङ्गो/गहु्रङ्बो— वि॰ [गह्रौँ] बेसी वजन भएको; धेरै तौल भएको; उचाल्न गाह्रो पर्ने । विप॰ हलुङ्गो ।

गह्रौँ— वि॰ [सं॰ गुरु] १. गहु्रङ्गो । विप॰ हलौँ ।

गह्वर— ना॰ [सं॰] १. बाहिरबाट केही थाहा नपाइने वा लुक्न– बस्न हुने गहिरो र अँध्यारो ठाउँ (ओढार, गुफा,सुरुब, दुलो इ॰) । २. झाडीले घेरिएको एकान्त स्थान; वन; लतागृह; कुञ्ज । वि॰ ३ जान गाह्रो पर्ने; दुर्गम; विषम । > गह्वरी— ना॰ गुफा; कन्दरा ।

गाँज्–नु— स॰ क्रि॰ [गाँज+नु] १. छोप्नु; आ६नो कब्जामा पार्नु । २. झम्टेर टिप्नु; च्याप्प पारेर अँठ्याउनु । ३. प्रभावमा पार्नु ।

गाँज— ना॰ [सं॰ गर्जने १. धान, कोदो, घाँस आदिको फेददेखि पलाएको एउटै बुटो; झाबिन सकेजति समूह । २. अँगालाभरि वा मुठीभरि अटाएजति वस्तु । ३. कागती र ज्यामिरको रस पकाएर चुक बनाउँदा उमालले किनारामा लगाउने फीँज ।

गाँजा— ना॰ एउटै भेट्नुमा चार–पाँचवटा लामा–लामा पात लाग्ने, खैरो रबको झुरुप्प फूल फुल्ने, सिलामका जस्तै दाना फल्ने र मात लाग्ने एक झार; त्यसैको फल–पात सबै पिँधेर सर्बतमा हाली नशाका रूपमा प्रयोग गरिने, चरेस बनाउन छिप्प्याएर चोप भेला गरिने र सुर्ती वा कक्कडमा मिसाएर चिलिम, सुल्फा आदिबाट धूवाँ खाइने वस्तु; शिवबुटी; भाब ।

गाँजि–नु१— अ॰ क्रि॰ [गाँज+इ+नु] १. कुनै बोटबिरुवा हाँगाबिँगाले युक्त हुनु; झाबिनु; झाम्टिनु; मौलाउनु; फैलिनु । २. धनसम्पत्ति, कुलकुटुम्ब आदिले परिपूर्ण हुँदै जानु; सम्पन्न हुनु ।

गाँजि–नु२— क॰ क्रि॰ [गाँज्+इ+नु] कुनै सङ्कटपूर्ण स्थिति वा समस्याले छोपिनु; ऐँचमा परिनु ।

गाँठ— ना॰ [गाँठो < सं॰ ग्रन्थि] १. धागो, सनपाट, कपडा आदि बाँधेको पूरा भारी; गठरी । २. मूल धन; सञ्चित पुँजी । वि॰ ३. गठरिएको; पुड्को; गान्टे । — कोपी/गोभी— ना॰ माटामाथि सलगमको जस्तै गाँठो लाग्ने र तर्कारी खाइने काउलीका जातको डल्लो वस्तु वा त्यसैका मुन्टा । ~ न गुठी— ना॰ दयनीय अवस्था वा केही नभएको स्थिति । (गाँठी न गुठी जरजरी उठी । — उखान॰ ।

गाँठा— ना॰ [गाँठोको ति॰ ।)] १. शरीरमा भित्रभित्रै विकार पैदा भई भयङ्कर रूप लिँदै जाने असाध्य मानिएको खटिरो वा रोग; सइन–खटिरो; क्यान्सर । २. रहस्यका कुरा । — गुँठी— ना॰ सलक्क मिल्न नसकेर गठ्याबगुठुब परेका वस्तु; सानाठूला धेरै गाँठा ।

गाँठिनु— अ॰ क्रि॰ [गाँठ+इ+नु] १. डोरी वा धागो आदि वस्तु गाँठो पर्नु । २. वस्तु वा व्यक्तिहरू एकै ठाउँमा जोल्टिनु ।

गाँठी— ना॰ [प्रा॰ गण्ठि > सं॰ ग्रन्थि] १. कुनै काम वा समस्यालाई सुल्झाउन सहायक हुने उपाय; जुक्ति; तरिका । २. भित्री अभिप्राय; अभ्यन्तरको कुरो; कुराको मुख्य सार । ३. मूलधन; पुँजी । ४. अग्लोहोचो; सानोठूलो आदि शरीरको कद; जीउडाल । ~ वmुरो— ना॰ भन्न खोजेको मुख्य कुरो; भित्री सारभूत कुरो; मूल मर्म वा अभिप्राय ।

गाँठे१— वि॰ बो॰ कुनै प्रसङ्गमा उदेक, रउस आदिको भाव जनाउने शब्द । (उदा॰— लालेले त पुतलीलाई बिहे नै गरिसकेछ, ए गाँठे ; नभन्दै गाँठे ; उसले पनि जागिर खाएछ ;) ।

गाँठे२— वि॰ [गाँठो+ए] १. सलक्क नभई गाँठैगाँठा परेको । २. चाहिँदो मात्रामा बढ्न नसकेको; गान्टे; पुड्के । ~ काल्तोरी— ना॰ मूलाजस्तै जरामा फल्ने तर अलिक बाटुलो फल हुने तरकारी खाने एक जातको वनस्पति । — मूला— ना॰ हे॰ गान्टेमूला ।

गाँठो— ना॰ [प्रा॰ गण्ठो < सं॰ ग्रन्थे १. डोरी, धागो, सुतली आदि वस्तु नफुस्कोस् भनी मस्काउँदा वा आफैँ फेरो परेर हुने डल्ल्ो; ग्रन्थि । २. गानु; डल्लो । ३. बाँस, उखुजस्ता हाँगा पलाउने जातका वस्तुहरूको आँख्लो । ४. अड्को; समस्या; रहस्य । ~ पर्नु— टु॰ १. कुरो नमिल्नु; समस्या आइपर्नु । २. मायाप्रीति बस्नु । ~ लुकाइ— ना॰ रुमाल, पटुका वा डोरी गाँठो पारी सो गाँठो लुकाएर छकाउँदै खेलिने, केटाकेटीहरूको एक खेल ।

गाँड— ना॰ [सं॰ गण्डे १. रोगका कारणले विशेषतः आयोडिन नमिसिएको नुन वा दूषित पानीका प्रभावबाट घाँटीका नसाहरूमा पानी जमी मासु फुलेर आउने ठूलो डल्लो; गलगण्ड । २. रूखहरूमा चोट लागेका ठाउँमा निस्कने गाँठो । ३. सुपारी, कटहरजस्ता फलहरूको समुदाय वा तिनको गाँठो परेको भाग । ४. एकै ठाउँ झुम्मिएका कमिला, मौरी, अरिङ्गाल आदिको गोलो वा समूह । ~ कोराकोर— ना॰ परस्परमा गर्दन अँठ्याउन खोज्ने अड्डी; परस्परको कचिङ्गलोले दुःखद रूप लिएको अवस्था ।

गाँडागर्चा— वि॰ [सं॰ गाँडा+गर्चो] सलक्क नपरेका वा गान्टा र नसप्रेका (केटाकेटी र फलफूल॰ ।

गाँडी— ना॰ स्त्रीजातिको जननेन्द्रिय; योनि; भग । — मुखे— वि॰ योनिको जस्तो मुख भएको; रिसउठ्दो र मननपर्ने अनुहारको (अश्लील गालीमा हुने प्रयोग॰ ।

गाँडु— ना॰ १. माउबाट छुट्ट्याउने अवस्थामा नपुगेको गधा; गधाको बच्चो । वि॰ २. सरसल्लाहमा मिल्न नसक्ने वा उचित रूपले काम गर्न नसक्ने; बेमेलको; काम नलाग्ने; रद्दी; चुत्थो ।

गाँडू— ना॰ हे॰ गाँडु ।

गाँडे— वि॰ [गाँड+ए] घाँटीमा गाँड निस्किएको; गाँड भएको; गँडाहा । २. नमिल्दो स्वभाव भएको; असुहाउँदिलो; अस्वाभाविक । ~ ऐँसेलु— ना॰ पतिनाका जस्तै आकारको गाढा हरियो पात हुने, ऐँसेलुका छाँटको पाक्ता रातो र खाँदा टर्रो गुलियो स्वाद भएको फल फल्ने झार वा सोही झारको फल । ~ काग— ना॰ प्रायः चार हजार फिटभन्दा उचाइमा बस्ने र एक हाँचमा हजारौँ भएर मकै आदि खान घुम्ने लेकाली काग । ~ काफल— ना॰ गाँडे–ऐँसेलु । ~ प्रीति— ना॰ नसुहाउँदो प्रेम; मुखले मात्र चेपारो पार्ने देखावटी प्रेम; चाउरे माया । ~ माला— ना॰ जुनेलाका जस्ता आकारका तर निकै साना पात हुने रछानहुँदो उम्रने एक झार; केटाकेटीलाई छेरौटीको औषधीका रूपमा दाना छेडी माला लाइदिने चलन भएको त्यसैको फल; भिर्कौँले ।

गाँडो— वि॰ [गाँड+ओ] १. घाँटीमा गाँड भएको; गँडाहा । २. मिलनसार नभएको; गाँडू । ३. कामै नलाग्ने; हलम्बू; लट्ठक ।

गाँती— ना॰ चिसोबाट बच्नका लागि कान, घाँटी र टाउको छोप्ने गरी तीन चोसे पारी बनाइएको, गलबन्दीको काम दिने कपडा ।

गाँथ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ ग्रन्थ+नु] १. धागोमा फूल, पोते आदि उन्नु; माला आदि गाँस्नु । २. एकै झुत्तो बनाउनु; जोर्नु; झुन्ड्याउनु; जोल्ट्याउनु । > गाँथिनु— क॰ क्रि॰ माला आदि उनिनु; गाँसिनु ।

गाँवल— ना॰ [सं॰ ग्रामे गाउँघर; छरछिमेक; गामल ।

गाँस्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ ग्रथ्+नु] १. कुनै दुई टुक्रा वस्तुलाई जोड्नु; मिलाउनु; टाँस्नु । २. लुगाफाटाको छेउ जोडेर सिउनु । ३. सिन्काले पात खुटेर दुना, बोहोता, टपरी आदि बनाउनु । ४. डोरी वा डोराको मुख जोडेर गाँठो बनाउनु । ५. पारस्परिक सम्बन्ध जोड्नु; निकट ल्याउनु । ६. गाँथ्नु; उन्नु । > गाँस— ना॰ १. दुई वस्तु वा टुक्राको जोड; गँसोट; जोडाइ । २. त्यस्तो गाँसिएको वा जोडिएको ठाउँ; जोर्ती; जोर्नी ।

गाँस— ना॰ [सं॰ ग्रासे एकपल्टमा मुखमा हाली खाइने खानेकुराको परिमाण; गप्फा । ~ काट्नु— टु॰ आफूले पूरा नखाएर पनि उभार्नु; अरूलाई खुवाउन आफूले थोरै खानु ।

गाँसगुँस— ना॰ [गाँस(बि॰)] जोडजाड पार्ने काम; टुक्राटाक्री जोडेर एउटै गँसोट बनाउने काम । गाँस टुट्नु— टु॰ पेट पाल्ने बाटो रोकिनु; खाने मेलो हराउनु ।

गाँसबास— ना॰ [गाँस+बास] खान र बस्न आवश्यक पर्ने कमाइ र घर; पेट पाल्न चाहिने खाद्यान्न र बास बस्न चाहिने घरको व्यवस्था ।

गाँसिनु— क॰ क्रि॰ [गाँस्+इ+नु] १. दुई अलग वस्तु परस्परमा जोडिनु; जोल्टिनु । २. आफुसमा नब र मासुझैँ मिल्नु; मेलमिलाप हुनु ।

गाँसे— वि॰ [गाँस+ए] १.गाँसिने किसिमको; गाँसिएको; गाँसिन आउने । २. अर्काले दिएको गाँसकै आडमा बाँच्ने; गाँसको आस गर्ने । (उदा॰— आसेगाँसे सबै एकैनासे । — उखान॰ ।

गाँसो— ना॰ [गाँस्+ओ] गाँसिने वा गाँसिएको ठाउँ; दुई वा दुईभन्दा बढी टुक्राको जोर्नी; जोडाइ ।

गाइँगुइँ— ना॰ [अ॰ मू॰ गाइँ(बि॰)] कुनै विषयको घुइरोघुइरो कुराग् नजानिँदो किसिमले भित्रभित्रै चलेको हल्ला ।

गाइनु— क॰ क्रि॰ [गाउ+इ+नु] गाउने काम गरिनु; लययुक्त स्वरमा गीत, भजन आदि भनिनु; प्रशंसा गरिनु ।

गाइने— ना॰ [गाउने< सं॰ गायने १. मुखैमुखमा नेपालको राष्ट्रिय गाथा सुरक्षित राखेर घरघर र गाउँगाउँ घुम्दै पेसागत रूपमा गीत गाएर जीविका गर्ने एक जाति । २. गीत गाउन सिपालु व्यक्ति । स्त्री॰ गाइनेनी । ~ किरो— ना॰ रूखरूखमा उड्दै हिँड्ने फट्याङ्ग्रोका जातको एक कीरो ।

गाई— ना॰ [प्रा॰ गाअ < सं॰ गौ] स्थानभेदले विभिन्न छाँटका हुने, काँधमा जुरो र घाँटीमुनि माल भएको शाकाहारी तथा घरपाला प्रसिद्ध पशु; गौ । — काने बराठ— ना॰ गाईका जस्तै कान हुने एक किसिमको बराठ मृग । — को नहर— वि॰ १. बचाउन पनि नसकिने र मार्न पनि नहुने । ना॰ २. साह्रै अप्ठेरो समस्या । — खुरे— वि॰ १. परस्परमा गाईका खुरजस्तै भई नजोरिएको वा नमिलेको; मिलनसार नभएको; बेमेलको । ना॰ २. गाईका खुरमा लाग्ने एक रोग; खोथ्याँत । — गाँठो— ना॰ धार्मिक विधि वा संस्कारअनुसार जनैमा पारिने विशेष प्रकारको शिखा वा गाँठो । — गोडे— वि॰ गाईका जस्तै गोडा भएको; केही घुमेको वा गोडा अगाडि फर्केको ('ग' अक्षर) । — जात्रा— ना॰ १. भाद्रकृष्ण प्रतिपदाका दिन (जनैपूर्णिमाको भोलिपल्ट॰ मनाइने, परिवारका कुनै सदस्यको मृत्यु भएका वर्ष मृतकको मुक्तिका उद्देश्यले गाईलाई सिँगारेर अथवा मान्छेलाई गाईको रूपमा सिँगारेर शहर परिक्रमा गराइने देशिक यात्रा; गोयात्रा । २. सोही अवसरमा मनोविनोदका रूपमा देखाइने हास्यव्यङ्ग्ययुक्त प्रदर्शन । ३. बेइज्जती हुने खालको वा मर्यादा नभएको र अव्यवस्थित काम–कुरो । — जात्रे— वि॰ १. छाँटकाँट, रङ्गढङ्ग केही नमिलेको; अव्यवस्थित भएको; रद्दी । २. गाईजात्रा गर्ने; गाईजात्रासम्बन्धी (गाईजात्रे पत्रिका, गाईजात्रे अङ्क आदि ।) — जिभ्रे— ना॰ १. मूलाजस्तो जरो वा कन्द हुने, पछिल्तिर टीकाटीका हुने र भाँच्दा दूध आउने लामा–लामा पात हुने भुइँझार । २. गाईको जिभ्रोजस्तै खस्रा पात हुने, ठेकी–भाँडा मल्दा मैलो फाल्न प्रयोग गरिने र बस्तुलाई घाँस खुवाइने वनस्पतिविशेष; खाक्सी । ~ तियार— ना॰ तिहारका पाँच दिनमध्ये तेस्रो दिनको चाड; कात्तिक कृष्ण आँैसीका दिन गाईलाई पुजिने र सायङ्कालमा लक्ष्मीको आह्वान गरिने उत्सव; लक्ष्मीपूजा; दीपमालिका; गाईतिहार । ~ तियारे— ना॰ फुस्रो रबको झुसैझुस भएका लाम्चा पात हुने र पहेँला रबका मसिना फूल फुल्ने, गोवर्धन पूजामा गोबरको पर्वत–प्रतिमा बनाएर त्यसैका वरिपरि लिङ्गाका रूपमा गाडिने एक झार; चित्लाबे; गाईतिहारे । ~ तिहार— ना॰ गाईतियार; लक्ष्मीपूजा । ~ तिहारे— गाईतियारे; चित्लाबे । — पाला— वि॰ गाई पालेर जीविका गर्ने; धेरै गाई पाल्ने । — प्राणी/प्रानी— वि॰ मनमा कुनै पाप नभई सीधासाधा व्यवहार गर्ने; कसैको खती हुने काम नगर्ने; मनमा पापकपट नभएको र सुधो । — वस्तु— ना॰ जीविका चलाउनका निम्ति घरमा पालिने गाई–भैँसी, भेडा–बाख्रा आदि पशुधन; गाई, भैँसी आदि पशुहरूको समुदाय । — माई— ना॰ १. विवेक राख्नुपर्ने सीधासाधा व्यक्ति; गाईप्राणी । २. हेरचाह वा खातिर गर्नुपर्ने जनसमुदाय (आइमाई, केटाकेटी, माग्ने , साधु, सन्त, ब्राह्मण इ॰) ।

गाउँ— ना॰ [प्रा॰ गाम < सं॰ ग्रामे नगरबाहिर रहेको ससानो बस्तीग्प्रायः कृषकहरूको बसोबास भएको थलो; ग्राम । — कोश— गाउँको खरखाँचो टार्न वा विकासकार्यमा सघाउ पुथ्याउनका निम्ति गाउँलेहरूबाट उब्जनी आयस्ताको केही प्रतिशत छुट्ट्याएर वा अन्य किसिमले सङ्कलित साझा ढुकुटी; धरमभकारी; धर्मढुकुटी । ~ खानु— टु॰ १. गाउँखाने कथामा दिएको गाउँ लिनु । २. गाउँलाई नै सोसेर वा कज्याएर आ६नो हुँदो पार्नु र हैकम चलाउनु । ~ खाने कथा— ना॰ वक्ताले प्रश्नको रूपमा अड्को हाल्ने र श्रोताले नाउँ मात्रको गाउँ दिएपछि सो अड्को फुकाइदिने कथा; जान्ने कथा; वmूट; पहेली । — घर— ना॰ नगरबाहिरको घरबस्ती भएको ठाउँ; भारोपर्म गर्दा र हारगुहार गर्दा सधैँजसो भेटघाट र सघाउपघाउ गरिरहने छरछिमेक । ~ पञ्चायत— ना॰ पञ्चायती व्यवस्थाअनुसार व्यवस्थापिकाको प्रारम्भिक अङ्गका रूपमा रहेको, पहाडी क्षेत्रमा दुई हजारदेखि चार हजार र तराई क्षेत्रमा चार हजारदेखि आठ हजारसम्म जनसङ्ख्या पर्ने हिसाबले छुट्ट्याइएको प्रत्येक नौ वडामा विभाजित एक पञ्चायत वा गाउँ । ~ फर्क— ना॰ सहरतिर थुप्रिने प्रवृत्तिलाई गाउँतिर उन्मुख गराई गाउँकै उन्नतिबाट देशको सम्पूर्ण क्षेत्रमा विकास हुन सक्ने ठानिएको पञ्चायत व्यवस्थामा प्रतिपादित सिद्धान्त (गाउँ फर्क कार्यक्रम, गाउँ फर्क राष्ट्रिय अभियान आदि॰ । > गाउँले— वि॰ १. गाउँको बासिन्दा; गाउँमा बस्ने; ग्रामीण । २. एकै गाउँ–ठाउँमा बस्ने; गाउँघरको । ३. गाउँको सभ्यतामा हुर्केको; आधुनिक चालचलन नजान्ने । ~ विकास

समिति— ना॰ गाउँलाई नौ वटा वडाहरूमा बाँडी त्यहाँको विकास गर्नका लागि निर्माण गरिएको समिति । ~ सभा— ना॰ गाउँ– पञ्चायत ऐनअनुसार तोकिएको पञ्चायती व्यवस्थाको सबभन्दा तल्लो तह तथा कुनै एक गाउँ वा गाउँको समूह ।

गाउ–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ गायन+नु] १. ताल, सुर, लय आदि मिलाएर गीत भन्नु; राग वा तान अलाप्नु; वन्दना वा भजन गर्नु । २. बढाई–चढाई प्रशंसा गर्नु; फुर्क्याउनु ।

गाउजो— ना॰ पानका छाँटका पात हुने एक जातको लहरो वा त्यसैको घाँस ।

गाउन— ना॰ [अङ्॰] १. दीक्षान्त समारोहमा विश्वविद्यालयका उच्च पदाधिकारी र स्नातक तथा स्नाताकोत्तर उपाधि लिने छात्रहरूले लाउने औपचारिक पोसाक । २. न्यायाधीशले इजलासमा बस्दा वा वकिलले बहस गर्दा पहिरिने पोसाक ।

गागन— ना॰ अघिल्लो छेउ तीखो हुने हाँसको जस्तै चुच्चो भएको एक प्रकारको पानीहाँस ।

गागा— ना॰ बालबोलीमा चिउरा वा अन्य गेडागुडी खानेकुरो; खेडी ।

गाग्री— ना॰ [प्रा॰ गगरी < सं॰ गर्गरी] पानी भरिने तामो, पित्तल आदि धातुको भाँडो; सानो वा मझौला गाग्रो ।

गाग्रो— ना॰ [प्रा॰ गगरा < सं॰ गर्गरे १. घ्याम्पोभन्दा सानो र गाग्रीभन्दा ठूलो आकारको पानीको भाँडो । २. पानी भरिने प्रायः माटाको ठूलो भाँडो ।

गाङ्गेय— वि॰ [सं॰] १. गङ्गाबाट पैदा भएको; गङ्गासित सम्बन्धित । ना॰ २. भीष्म पितामह । ३. कार्तिकेय ।

गाछ— ना॰ [सं॰ गच्छे १. गाछी । > गाछी— ना॰ रूख, बोट (बरगाछी, पीपलगाछी इ॰) ।

गाज— ना॰ [अ॰ मू॰ गज्] पानीमा साबुन आदि घोलिँदा वा आगामा छड्कने पदार्थ पाक्ता आउने फीँज ।

गाजर— ना॰ [सं॰ गृञ्जने मूलाका जातको, सूपका जस्तै पात र सेतो–पहेँलो रब हुने, त्यसै वा तरकारी, अचार आदि बनाएर तथा सलादमा हालेर खाइने एक प्रसिद्ध कन्द ।

गाजल— ना॰ [सं॰ कज्जले सुगन्धित औषधीसमेत हाली मोसो र तेल मिलाएर बनाइएको आँखाका कोसमा लगाउने कालो–खैरो शृङ्गारसाधन । > गाजली— ना॰ १. गाजल लगाएकी आइमाई । २. आँखाका वरिपरि कालो–खैरो रब भएकी गाई । गाजलु— ना॰ गाजल; लोकगीतमा बादलु, मादलुका किसिमले गाजलको पर्यायमा प्रयुक्त शब्द । (उदा॰— झमझम परेली आँखैमा गाजलु सम्झने क्वै छैन । — लोकगीत॰ । गाजले— वि॰ १. गाजलजस्तो; गाजलको रबको । २. गाजल लाएजस्तो आँखा देखिने (मान्छे) । ३. आँखाका वरिपरि कालो–खैरो रब देखिने (गोरु) । ४. कालो नाथ्री हुने (अनाज॰ ।

गाजेमाजे— वि॰ १. छासमिस वा मिसमास भएर छुट्याउन नसकिने भएको; तलमाथि परेको । २. सुल्झाउन अप्ठ्यारो पर्ने; गज्याबगुजुब परेको ।

गाटर— ना॰ खाँबा गाडेर बनाइने तराईतिरका घरको निदाल; मेठविना राखिने निदाल ।

गाड्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ गड्ड+नु] १. कुनै वस्तुलाई जमिनमुनि घुसार्नु; रोप्नु । २. अँचेटेर थिच्नु; खाडलमा हालेर पुर्नु । ३. रिनमा डुबाउनु; रिनमा पार्नु; धोका दिनु । ४. अवनति गराउनु ।

गाड— ना॰ [प्रा॰ गड्ड < सं॰ गर्ते १. वर्षाका कारणले तत्कालै बढेर आउने भल; बाढी; भलपहिरो । २. नदीभन्दा सानो खोलाभन्दा ठूलो हिँउदमा जँघार तर्न सकिने छरितो नदी । ~ चल्नु— स॰ क्रि॰ भल बग्नु; बाढी आउनु । — धन— ना॰ कसैले नभेट्टाओस् भनी सुरक्षासाथ माटामा गाडेर लुकाइएको सुन, चाँदी, काँसो, तामो आदि जायजेथा; गाडेको धन–सम्पत्ति ।

गाडा— ना॰ [प्रा॰ गड्डीओ १. मालसामान हालेर गुडाउँदै एक ठाउँबाट अर्का ठाउँमा लगिने, गोरु, राँगा, मानिस आदिले तान्ने चक्कावाल गाडी । २. उखु वा आलु रोप्नका लागि बाटुलो खाडल पारेर खनिने ड्याब; डाँफा । — वान/वाल— ना॰ १. गाडा ठेल्ने वा हाँक्ने व्यक्ति । २. गोरु वा राँगागाडीको चालक ।

गाडिनु— क॰ क्रि॰ [गाड्+इ+नु] गडिनु; भित्र पस्नु; भासिनु ।

गाडी— ना॰ [प्रा॰ गड्डीओ मालमत्ता वा यात्रीलाई एक ठाउँबाट अर्को ठाउँ ओसारपसार गर्ने वाहन; सवारी (मोटर, रेल, बग्गी इ॰) । — वान/वाल— ना॰ गाडी हाँक्ने व्यक्ति; गाडावान; गाडावाल ।

गाडे— वि॰ [गाड्+ए] १. बीच डाँडीमा दुवैतिर सीधा पर्ने गरी भुमरी परेको (बस्तुभाउ॰ । २. जोर भुमरी परेको (हलपिराहा मानिने गोरु॰ ।

गाढ— वि॰ [सं॰] १. ज्यादै; घनिष्ठ; धेरै दह्रो; बलियो । २. बाक्लो; घना । ना॰ ३. पानीको धार वा प्रवाह; बाढी; गाड ।

गाढा— वि॰ [सं॰ गाढे १. धेरै; ज्यादै; अतिशय । २. बाक्लो; जम्दै गएको (झोल पदार्थ॰ ३. हल्का नभएको; चम्किलो (रब) । ४. घनिष्ट; मिलनशील (प्रेम, सम्बन्ध॰ ।

गाण्डीव— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार अग्निदेवबाट प्राप्त भएको अर्जुनको धनु ।

गाता— ना॰ [प्रा॰ गात्ते पत्रदार पुस्तकको बचाउका लागि अघिल्लो र पछिल्लो छेउमा पत्रकै आकार बनाएर राखिने काठको पातलो फल्याक वा गत्ता आदिको दह्रो पातो; पुस्तकको जिल्द । — बन्दी— वि॰ गाता बाँधिएको; जिल्द हालिएको ।

गातो— ना॰ [प्रा॰ गात्ते गाता; जिल्द ।

गात्र— ना॰ [सं॰] पृथ्वी, वायु, जल, तेज र आकाशजस्ता पञ्च महाभूततत्त्वबाट निर्मित अन्नमय शरीर; स्थूल शरीर; देह ।

गाथ— ना॰ [सं॰ गात्रे १. मान्य जनको सन्चोबिसन्चोबारे प्रयोग गरिने शरीरवाची शब्द; शरीर; जीउ । — गादी— ना॰ गाथ र गादी; राजाको गाथ र राजसिंहासन ।

गाथा— ना॰ [सं॰] १. सरलता तथा विस्तारपूर्वक गाइने सत्य घटना र विशिष्ट तथ्ययुक्त प्रभावोत्पादक गीतिकथा; गीतात्मक कथा वा वृत्तान्त (व्याले) । २. कसैको प्रशंसा वा स्तुति; स्तोत्र; गुणगान ।

गाथिक— ना॰ [सं॰] गाथा गाउने व्यक्ति । स्त्री॰ गाथिका ।

गादी१— ना॰ [सं॰ गर्ते १. छाला नरम पार्ने वा टाँस्ने कामका निम्ति बोसो वा माड हाल्ने सिब (ठोक्रो॰ ।

गादी२— [गद्दी] राजकीय अभिषेकपूर्वक आरोहण गरिने गद्दी; राजसिंहासन; राजगद्दी । ~ बैठक— ना॰ हे॰ गद्दीबैठक । ~ मुबारक/मुमारख– ना॰ १. राज्याभिषेकपछि पहिलोपल्ट राजगद्दीमा बसी जनसाधारणलाई दर्शन दिँदा जनताले राजालाई चढाउने नगदी वा जिन्सी उपहार । २. त्यस किसिमको राजकीय शुल्क वा कर ।

गादो— ना॰ [सं॰ गात्रे पछिल्तिर कम्मरबाट दुवै छेउ अघिल्तिर ल्याई दाहिनेछेउ देब्रे काँधमा र देब्रेछेउ दाहिने काँधमा सप्को मारी दोहोरो छड्के पारेर शरीरमा भिर्ने वा लाउने कपडा; दौरा आदिको साटो बेरिने आबको पहिरन ।

गाध— वि॰ [सं॰] १. गहिराइ थाहा पाइने; सजिलैसँग तर्न सकिने । ना॰ २. पार तर्न सकिने नदी; चाँचल; जँघार ।

गान— ना॰ [सं॰] १. लय, ताल, सुर आदि मिलाएर गाइने गीत; गाना; भजनकीर्तन । २. वर्णन; प्रशंसा । ~ बजान— ना॰ गाउने र बजाउने काम; स्वर र बाजा मिलाएर गाइने भजनकीर्तन, गीत–गान आदि । ~ विद्या— ना॰ शास्त्रीय सिद्धान्तअनुसार सङ्गीतको ताल, सुर र लयको सूत्रबद्ध ज्ञान गराउने शास्त्र; सङ्गीतविद्या ।

गाना— ना॰ [सं॰ गाने गीत; गान । ~ बजाना— ना॰ हे॰ गानबजान ।

गानिनु— अ॰ क्रि॰ [गानु+इ+नु] १. आइमाईको स्तनमा धेरै दूध भएर चर्कनु; कल्चौँडामा दूध भरिएर टन्कनु । २. पीप–रगत आदि भरिएर खटिरो टन्कनु । ३. गानुजस्तै साह्रो हुनु ।

गानु/गानो— ना॰ [सं॰ ग्रन्थि] १. डल्लो । २. पिँडालु, गुन्दरगानु आदिको कन्द । ३. वायुविकारबाट उत्पन्न हुने पेटको रोग; गोला; शूल ।

गान्टे— वि॰ [गान्टो+ए] १. स्वाभाविक रूपमा बढ्न नसकी गाँठिएको; गान्टो परेको । २. पुड्के; डल्ले; ग्याँचे । ~ काल्तोरी— ना॰ हे॰ गाँठेकाल्तोरी । — मुला— ना॰ सलगमको आकारको एक जातको मूला; लेकाली मूला; डल्ले मूला; गाँठेमूला ।

गान्टो— वि॰ [गाँठो] १. सलक्क बढ्न नसकी गठ्याङ्रिएको; राम्ररी नबढेको; पुड्को; डल्लो । ना॰ २. फूलको पराग रहने गाँठो; कर्णिकार ।

गान्धर्व— वि॰ [सं॰] गन्धर्वसँग सम्बन्धित; गन्धर्वको । — क— ना॰ नाचगानका क्रियामा निपुण व्यक्ति; गवैया; उस्ताद । ~ विवाह— ना॰ बाबुआमाको अनुमतिविना नै केटाकेटीको प्रेम बसेर राजीखुसीले गरिने विवाह; प्रेमविवाह; गन्धर्वविवाह । ~ वेद— ना॰ सामवेदअन्तर्गत एक उपवेद; वैदिक सङ्गीतशास्त्र ।

गान्धार— ना॰ [सं॰] १. सङ्गीतशास्त्रअनुसार सात स्वर (सा, रे, ग, म, प, ध, नि॰ मध्येको एक स्वर; तीन सय नादलहरी हुने 'ग' स्वर । २. सिन्धुनदीको पश्चिमतटमा स्थित एक प्राचीन देश; पौराणिक देश ।

गान्धिक— ना॰ [सं॰] गन्धसम्बन्धी द्रव्यको कारोबार गर्ने व्यक्ति; अत्तर, कस्तूरी, केसरी, तेल, कपूरजस्ता सुगन्धी वस्तुहरूको व्यापारी ।

गान्धी— ना॰ [सं॰ गान्धिके १. गुजराती वैश्यजातिको एक वर्ग । २. भारतलाई अङ्ग्रेजी उपनिवेशबाट मुक्ति दिलाउन ठूलो त्याग गर्ने, सत्य र अहिंसाका पक्षपाती, भारतीय नेता मोहनदास कर्मचन्द गान्धी; बीसौँ शताब्दीका भारतीय महापुरुष । — वाद— ना॰ अहिंसा र सत्याग्रहका आधारमा चलाइने, गान्धीबारा प्रतिपादित राजनीतिक सिद्धान्त । — वादी— वि॰ गान्धीवादमा विश्वास राख्ने; गान्धीवादको अनुयायी ।

गाप— ना॰ [सं॰ गर्भे १. घरको जगमा हालिने बलियो ढुङ्गो; गर्भे ढुङ्गो; जगको ढुङ्गो । २. बाली भएको चारपाँच दिनमा गाईभैँसीले ६याँक्ने सेपजस्तो फोहर । ~ पाक्नु— टु॰ बाली भएका चारपाँच दिनमा गाईभैँसीले सेपजस्तो फोहर निकाल्नु ।

गाफिल— ना॰ [अ॰] १. काम गर्दा आइलाग्ने दोष; अबगाल; औजस । २. थाहै नपाईकन गरिने गल्ती; भूलचूक । वि॰ ३. थाहा–पत्ता नभएको; बेखबर । ४. बुद्धि–सुद्धी हराएको; बेहोस ।

गाबो— ना॰ हे॰ गाभो ।

गाभ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ गर्भ+नु] १. एक वस्तुमा अर्को वस्तु खप्टनु; कुनै दुई वस्तुलाई एकै ठाउँ मिलाउनु; जोड्नु । २. गाँस्नु; जोर्नु; गच्छ्याउनु ।

गाभ— ना॰ [सं॰ गर्भे १. गाप; गर्भ; पशुको सेप । २. गुप्त छलकपट; छß व्यवहार ।

गाभा— ना॰ [सं॰ गर्भे १. कर्कलो अथवा मानेको भित्री पात; गुभे पात; टुसो; पिपिरो । २. धान वा कोदो रोप्दा जमिनमुनि घुसारिने बीउको मुठो । ३. अर्को रूखमा उम्रने, पात भाँच्दा चिप्लो चोप आउने र साना लाम्चा केराका जस्ता पात हुने, लहरो वा त्यसैको फूल; सुनाखरीको एक जात ।

गाभिन/गाभिनी— वि॰ [सं॰ गर्भिणी] १. गर्भिणी; दोजिया; बियाउने (गाई, भैँसी आदि॰ ।

गाभिनु१— अ॰ क्रि॰ [गाभ्+इ+नु] कुनै वस्तु एक–अर्कासँग जोरिनु; एक अर्कामा खापिनु; मिसिनु; जोल्टिनु; गाँसिनु ।

गाभिनु२— वि॰ गर्भिणी; गर्भ धारण गरेकी (गाई, भैँसी॰ ।

गाभो— ना॰ [सं॰ गर्भे १. कर्कलो, माने आदिको भित्री पात; गुभे पात; टुसो; पिपिरो । २. धान वा कोदो रोप्दा एकपल्टमा जमिनमुनि घुसारिने बीउको मुठो । ३. केराका पातजस्तै आकारका साना र छोटा पात हुने, अरू रूखमा टाँसिने एक झार; एक जातको सुनाखरी ।

गामगुम— ना॰ [अ॰ मू॰ गुम्+अ(बि॰)] १. प्रकाशमा नआईकन भित्रभित्रै चलेको हल्ला; खासखुस । २. कुनै निन्दित काम बाहिर फैलन नदिने वा कुनै गोप्य कुरो सहसा लुकाउने चालबाजी ।

गामगुम्म— क्रि॰ वि॰ [गुम्म(बि॰)] १. गोप्यता बचाउन तुरुन्तै चुपचाप वा सतर्क हुने चाल; गाम्मगुम्म । २. झ्याल ढोका थुन्ने वा धेरै लुगाफाटा लाउनेओढ्ने गरी जीउलाई गरम र न्यानो पार्ने किसिम ।

गाम्मगुम्म— क्रि॰वि॰ १. भकाभक खाने चालले । २. गामगुम्म ।

गामल— ना॰ [सं॰ ग्रामीणे गाउँघर; छरछिमेक; गाँवल ।

गामस्थान— ना॰ [सं॰ ग्रामस्थाने प्रायः धिमाल जातिले खेतीका देवीदेवीका प्रतिमा बनाएर खेतका माझमा स्थापना गरेको मन्दिर; कृषिदेवता ।

गामी— वि॰ [सं॰] १. गतिशील; गमन गर्ने; यात्री (अग्रगामी, दूरगामी इ॰] २. गमन गर्ने; सम्भोग गर्ने (वेश्यागामी, परस्त्रीगामी इ॰) ।

गाम्भीर्य— ना॰ [सं॰] १. गम्भीर हुनाको भाव वा स्थिति; धैर्य; गम्भीरता । २. नाटकका नेतामा रहने सात्विक गुण; डर, शोक, क्रोध र हर्षको अवस्थामा पनि नायकमा विकार नदेखिने गुण ।

गायक— ना॰ [सं॰] स्वर, लय, ताल आदि मिलाएर गीत गाउने व्यक्ति; गवैया; उस्ताद । > गायकी— ना॰ गानविद्याका अनुसार ठीकसँग गाउने क्रिया वा स्थिति; गाउने प्रवीणता ।

गायत्री— ना॰ [सं॰] १. चौबीस मात्रा हुने एक वैदिक छन्द । २. उक्त छन्दमा रचित आर्यहरूमा पवित्र मानिने साँझ–बिहान जपिने प्रसिद्ध वैदिक मन्त्र । ३. जप र चिन्तन गर्नेलाई रक्षा गर्ने मानिएकी आराध्य देवी; गायत्री मन्त्रकी अधिष्ठात्री ।

गायन— ना॰ [सं॰] १. गाउने क्रिया वा भाव । २. सुर, लय र तालसहित गाइने रचना; गाना; गीत ।

गायब— ना॰ [अ॰] पत्तै नलाग्ने गरी गुम्ने वा हराउने काम; बेपत्ता; अलप ।

गायिका— ना॰ [सं॰] गीत गाउने नारी; स्त्री गायक ।

गायिनी— ना॰ [सं॰] गानबजानको पेसा लिने स्त्री; गानबजान गरी जीविका गर्ने आइमाई ।

गायो१— ना॰ [प्रा॰ गायो/गयो < सं॰ गदे पित्तको रोग ।

गायो२— ना॰ पालुवा छँदा बस्तुभाउले खाएमा गला लागेर मर्ने डर रहने, छिप्पिएपछि भने घाँस हुने, बाटुला र ठूलठूला पात भएको एक बोट ।

गारत/गारद— ना॰ [अङ्॰ गार्डे १. पालोपहराका लागि तैनाथ गरिएको पल्टन; सेनाको सुरक्षा टोली । २. अङ्गरक्षक दल; रक्षक । ३. रास; खात; थुप्रो ।

गारुड— वि॰ [सं॰] १. गरुडसम्बन्धी; गरुडका आकारको । ना॰ २. देवता गरुड भएको मन्त्र; सर्पको विष झार्ने गरुडको मन्त्र ।

गारुडिक/गारुडी— ना॰ [सं॰] सर्पले टोकेको विष झार्ने व्यक्ति; विषनाशक मन्त्रको ज्ञाता; विषवैद्य; सपेरा । ~ विद्या— ना॰ सर्पको विष झार्ने मन्त्र; सर्पलाई वशीकरण गर्ने वा त्यसको औषधी निर्माण गरिने विद्या; सर्पविद्या ।

गारो१— ना॰ [प्रा॰ गार । सं॰ ग्रावो घर, मन्दिर आदि बनाउँदा हिलो माटो वा सिमेन्टले जोडेर लगाइने इँट, ढुङ्गा आदिको भित्तो; पर्खाल; आट ।

गारो२— वि॰ [सं॰ गाढे १. हे॰ गाह्रो ।

गार्ड— ना॰ [अङ्॰] पहरा दिने व्यक्ति; रक्षक; हे॰ गारत/गारद । ~ अफ अनर— ना॰ सम्मानगारत ।

गार्हपत्य— ना॰ [सं॰] अग्निका तीन भेद; आह्वनीय, दाक्षिणात्य र गार्हपत्यमध्ये तेस्रो; गृहस्थहरूको पाक–यज्ञको अग्नि; सहस्राग्नि ।

गार्हस्थ्य— ना॰ [सं॰] १. गृहस्थ हुनाको भाव वा अवस्था; गृहस्थाश्रम । २. गृहस्थीहरूले गर्नुपर्ने आचरण वा धर्मकार्य; गृहस्थीको काम ।

गाल्–नु— स॰ क्रि॰ [गल्+नु] १. सुन, चाँदीजस्तो ठोस वस्तुलाई पगाल्नु । २. निर्धो पार्नु; थकाउनु । ३. विवश तुल्याउनु; हैरान पार्नु ।

गाल१— ना॰ [सं॰ गालि] कुनै काम–कुरा बिग्रँदा आइलाग्ने अपजस; अबगाल; औजस ।

गाल२— ना॰ [सं॰ गाढे १. भल सोहोरिएर एकत्रित भई बग्दै जाने नाली; खोल्सो; ढल । २. खाडल; खाल्टो ।

गालन— ना॰ [सं॰] ठोस वस्तुलाई तरल रूपमा परिणत गर्ने काम; सुन, चाँदीजस्ता धातुलाई आगोमा गलाउने काम ।

गालपारा— वि॰ [गाल+पारो अबगाल पार्ने; गाल पार्ने ।

गाला— ना॰ [सं॰ गल्ले मुखका दाहिने–देब्रे रहेका, आँखामुनिका र कानसामुन्नेका दुई पाटा; कपोल ।

गालित— वि॰ [सं॰] १. कपडछान गरिएको; छानिएको । २. ढालिएको; गालिएको ।

गालिम— ना॰ चाल्नीमा छानेर बचेको महीको थिग्रो भेला पारी बनाइएको डल्लो; महीका छोक्राको डल्लो ।

गाली— ना॰ [सं॰ गालि] १. कसैप्रति रिसाएर वा क्रोधले गरिने अश्लील वा अपमानजनक वचन; दुर्वाच्य । २. डर र धाक देखाउने धम्की; हप्की । ३. व्यङ्ग्य वा कटु वचनबारा दिइने चेतावनी । ~ गलौज— ना॰ परस्परमा गरिने आरोप–प्रत्यारोप; एक–दोस्राका बीचको भनावैरी । ~ गो६ता— ना॰ परस्परमा गरिने गाली वा दुर्वाच्य; एकदोस्रोमा हुने भनावैरी ।

गालीमोली— ना॰ [गाल्+ई+मोल्+ई] सुन, चाँदी आदि वस्तुका पुराना वा तयारी माललाई गालेर मूल्य किट्ने वा सापोनापो एकै ठाउँमा मिलाउने काम ।

गाले— वि॰ [गाल+ए] भद्दा गाला भएको; गाला पुक्क उठेको । ~

तकिया— ना॰ कोल्टे परेर सुत्दा गाला अड्याइने सानो सिरानी ।

गाहक— वि॰ [सं॰ ग्राहके १. बजार आदिमा गएर मालसामान खरिद गर्ने; सरसामान किन्ने; ग्राहक । ना॰ २. मूल्य तिरेर कुनै सामान किन्ने व्यक्ति; गाहकी । > गाहकी— ना॰ गाहक ।

गाहारो/गाह्रो— वि॰ १. मुस्किलसँग मात्र काम फत्ते गर्न सकिने; कठिन । २. असजिलो; अप्ठेरो । ~ साँगुरो/साँघुरो— वि॰ हे॰ खनखाँचो; गाह्रोसाङ्ग्रो; गाह्रोसाह्रो । ~ साङ्ग्रो— वि॰ असजिलो वा अप्ठेरो; मर्का पर्ने । ~ साह्रो— वि॰ व्यवहार चलाउन धौधौ पर्ने; अड्कोपड्को; खनखाँचो; गाह्रोसाङ्ग्रो ।