नेपाली शब्दसमूह १४ ख
ख१— १. देवनागरी वर्णमालाको व्यञ्जनवर्णमध्ये दोस्रो वर्ण; कण्ठस्थानबाट उच्चारण हुने, स्पर्शी, अघोष, महाप्राण ध्वनि; कवर्गको दोस्रो वर्ण; लेख्य रूपमा सो व्यञ्जनवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न; खरायो ख । २. कुनै वस्तु, विषय वा कुराको वर्गीकरण या मूल्याङ्कन गर्दा दोस्रो वा मध्यम श्रेणीलाई छुट्ट्याई चिनाउन प्रयोग गरिने श्रेणीबोधक अक्षरसङ्केत; लेखाइका क्रममा विषयवस्तुको वर्गीकरण वा विभाजन– उपविभाजनका निम्ति व्यञ्जनवर्णको प्रयोग गरिँदा दिइने क्रमबोधक दोस्रो चिह्न ।
ख२— ना॰ [नेवा खः] निश्चय; पक्का; निधो । (उदा॰— पहिले आफूआफूमै ख भइसकेपछि मात्र यो काम गर्नु बेस हुन्छ॰ ।
खँगार्–नु— स॰ क्रि॰ [खँगार+नु] १. पानी, घिउ, तेल आदि नहालीकनै खानेकुरो सुक्खा भुट्नु; सुक्खा नै पाक गर्नु; खबार्नु । २. नचाहिँदो खर्च गरेर भएको जेथा सिद्ध्याउनु; धनसम्पत्ति सिरीखुरी पार्नु । ३. तल झार्नु; खसाल्नु; खुरमुथ्याउनु । ४. रोगले शरीर क्षीण पार्नु ।
खँगार— ना॰ १. सम्पत्तिको दुरुपयोग गरी सिध्याएर भएको गरिबी; दरिद्रता । २. रोग लागेर हुने कमजोरी; क्षीणता । ३. खँगार्ने काम । > खँगाराइ— ना॰ खँगार पार्ने वा खँगार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । खँगारिनु— क॰ क्रि॰ खँगार्ने काम गरिनु ।
खँगालो— ना॰ [ता॰] मालामा उनेर हार बनाई लगाइने एक प्रकारको चाँदीको गहना ।
खँचाइ— ना॰ [खाँच्+आइ] खाँच्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
खँजाहा— ना॰ [सं॰ खञ्ज+आहो खोरन्डो; लङ्गडो; खुनी । (उदा॰— विजातीय शब्द ओसारी नेपाली भाषालाई खँजाहा पार्नु राम्रो होइन॰ ।
खँडिया— ना॰ [सं॰ खण्ड+इयो टुटेफुटेका भाँडाकुँडा । — मडिया— ना॰ टुटेफुटेका र अरू भाँडाकुँडा आदि ।
खँडियो— ना॰ [सं॰ खण्ड+इयो] मसिनु कनिका; मियाँ ।
खँडेउली— ना॰ [खण्ड+एउली] १. आधा टुक्रिएको वा काटिएको चामल; खस्रा कनिका । २. कनिकाको जाउलो ।
खँड्गेली— ना॰ [ ?] ढोकाको अगाडिपट्टिको जमिन; अलिन्द ।
खँड्यौली— ना॰ [खण्ड+यौली] हे॰ खँडेउली ।
खँदाइ— ना॰ [खाँद्+आइ] खाँद्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
खँदार्–नु— स॰ क्रि॰ [खाँद्+आर+नु] तलतिर घिसार्नु वा झार्नु; खँगार्नु । > खँदाराइ— ना॰ खँदार्ने काम वा भाव । खँदारिनु— क॰ क्रि॰ खँदार्ने काम गरिनु ।
खँदिलो— वि॰ [खाँद्+इलो] खूब खाँदिएको; ठोस; गहकिलो; वजनदार ।
खँदुवा— वि॰ [खाँद्+उवो भित्र खोक्रो नभएको; राम्ररी खाँदिएको; खँदिलो; ठोस । ~ बन्दुक— ना॰ गोली, बारुद आदि भरिएको बन्दुक ।
खँदेल— ना॰ लेकाली भेगमा मुख्य रूपले आलुको खेती गरी जीवननिर्वाह गर्ने एक जाति ।
खइन— ना॰ १. खानका निम्ति प्रयोग गरिने अन्न । २. चिसो र ढुसीले सड्न वा गल्न लागेको चीज ।
खई— ना॰ [प्रा॰ खइ < सं॰ क्षयिन्] पित्तल, फलाम, दाँत आदिमा लाग्ने कस; खिया; खुई ।
खउर— ना॰ [प्रा॰ खइरे खयरका जस्तै पात र काँढा हुने तर खयरको जस्तो रब नआउने, तराईमा हुने एक जातको वृक्ष ।
खकन/खकानु— ना॰ १. भारी बोक्ता त्यसको बोझ थाप्लामा मात्र नपरोस् भनी डोका वा ढाकरहरूमा लगाइएको काखीमा छिराई काँधमा अड्याइने डोरी वा सानो नाम्लो । २. घाँगर, पाइन्ट आदि अड्याउन काँधमा अड्काइने फित्ता ।
खकार्–नु— स॰ क्रि॰ [खकार+नु] खोकेर घाँटीबाट सास बाहिर निकाली कफ झिक्नु ।
खकार१— ना॰ [सं॰] 'ख' वर्ण ।
खकार२— ना॰ [सं॰ खट्कारे श्वासमार्गको ग्रन्थिबाट निस्कने र घाँटीबाट ख्वाक्क गरी बाहिर निकालिने बाक्लो लेसाइलो सिँगान वा पीपजस्तो पदार्थ ।
खकाराइ— ना॰ [रू खकार् (+आइ॰] खकार्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खकारिनु— क॰ क्रि॰ खकार्ने काम गरिनु ।
खकाल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ क्षालने पानीले भाँडाकुँडा धुनु; पखाल्नु । > खकालखुकुल— क्रि॰ यो॰ एक झंमट पानीले भाँडाकुँडा पखाल्ने प्रक्रिया । खकालाइ— ना॰ खकाल्ने काम वा किसिम । खकालिनु— क॰ क्रि॰ धोइनु; पखालिनु ।
खकुन्डो— ना॰हे॰ खगन्डो ।
खग— ना॰ [सं॰] १. आकाशमा उड्ने वा रहने जीव; पक्षी; चरो । २. गन्धर्व । ३. ग्रहनक्षत्र आदि । ४. बाण । ५. सूर्य । ६. चन्द्रमा ।
खगर— ना॰ वर्षभरिमा नौ महिना हिउँले ढाकिई तीन महिना मात्र हिउँ पग्लेर खाली हुने ठाउँ; हिमाल र समतल भूमिका माझको प्रदेश ।
खगन्डो— ना॰ डोको, ढाकर आदि बोक्दा कुममा लगाइने खिरिलो नाम्लो वा डोरी; खकन; खकुण्डो ।
खगाम— ना॰ लमाइचौडाइ बराबरी भएको कपडाको टुक्रो ।
खगालो— ना॰ [खगाल्+ओ] १. खगाल्नु देखिने गरी फाटेको लुगा; झुत्रोझाम्रो लुगा । २. गाईगोरुका घाँटीमनि लर्किएको छाला; गलाम (प॰ ने॰) ।
खगाल्नु— ना॰ काँधमन्तिरको तेर्सो हाड; खगालो ।
खगेश— ना॰ [सं॰] गरुड ।
खगोल— ना॰ [सं॰] आकाशमण्डल; अन्तरिक्ष । ~ विद्या— ना॰ ख आकाशका ग्रह–नक्षत्र, आकाशगङ्गा, धूमकेतु आदिका गतिविधिको अध्ययन तथा विवेचना गर्ने विद्या ।
खगौती— ना॰ [खगौतो+ई] खगौतोको लघु रूप; सानो खगौतो ।
खगौतो— ना॰ [खाग+औतो] गैँडाका खागको तर्पण गरिने पात्र; खागको अर्घौतो ।
खग्गड/खग्गु— वि॰ [प्रा॰ खग्गूडे खूब बाठो; खप्पिस ।
खग्गू— वि॰ हे॰ खग्गु ।
खग्रास— ना॰ [सं॰] चन्द्र वा सूर्यलाई सम्पूर्ण ढाक्ने ग्रहण ।
खङ्ग्रङ्ग/खङ्ग्रङ्ब— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खङ्ग्रङ्+ग/ब] १. कुनै डरलाग्दो वस्तु देखेर वा आपद्–विपद्का कुरा सुनेर तर्सने, आत्तिने वा डराउने किसिमले; थरहरी हुने चालमा; खङ्रङ्ब । २. एकदम जम्मै सुक्ने किसिमसित ।
खङ्ग्राबखुङ्रुब— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खङ्ग्रङ् (बि॰)] १. एक्कासि माथिबाट तल खस्ने वा झर्ने किसिमले । २. होसहवास उड्ने किसिमसँग ।
खङ्रङ्ब— क्रि॰यो॰हे॰ खङ्ग्रङ्ब ।
खबार्–नु— स॰क्रि॰हे॰ खँगार्नु ।
खच— ना॰ खाँचो; अभाव । (उदा॰— जसलाई खच परेको छ उसैले नै रिन माग्छ॰ ।
खचमच— ना॰ नचाहिने कुरामा गरिने खिचोला; कचमच; गडबड ।
खचाखच— क्रि॰ यो॰ [खच्+खच्] १. मानिसहरू वा कुनै चीज– वस्तुको भरिभराउ; टनाटन । २. ठेलमठेल ।
खचिखचाउ— क्रि॰ यो॰ [रू खचाखचे अटाईनअटाई हुने गरी भएको भरिभराउ; टमाटम; खचाखच ।
खचित— वि॰ [सं॰] १. थुप्य्राइएको, भरिएको वा खाँदिएको । २. जडान गरिएको; जडिएको । ३. लिखित वा चित्रित ।
खच्कनु— अ॰ क्रि॰ १. खस्कनु; दुब्लाउनु । २. हच्कनु; दच्कनु । ३. हतोत्साह हुनु । > खच्काइ— ना॰ खच्कने क्रिया वा प्रक्रिया ।
खच्काइनु— क॰ क्रि॰ खच्कन लाइनु; खस्काइनु; दच्काइनु ।
खच्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ खच्कन लाउनु; खस्काउनु; दच्काउनु ।
खच्किनु— अ॰ क्रि॰ खस्किनु; दच्किनु; हच्किनु । खच्को— ना॰ काम रोकिने स्थिति ।
खच्चड/खच्चर— ना॰ [तु॰ खच्चरे १. गधा र घोडीको संयोगबाट जन्मिएको पशु । वि॰ २. वर्णसङ्कर; ठिमाहा; ठिम्मल । ~ डाक— ना॰ इ॰ १८६० अप्रिलदेखि १८६१ अक्टोबरसम्म 'पोन्नी–एक्सप्रेस'–का नाउँले प्रचलित, खच्चरबाट हुलाक ओसारपसार गर्ने डाक ।
खच्याकखुचुक— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खच्याक्+अ (बि॰)] कुनै चीज खजमजिने ढाँचा वा किसिमले ।
खच्याबखच्याब— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खच्याङ्+अ (बि॰)] १. तामदान, डोली आदि बोकेर छिटछिटो हिँड्दा, बोकाइको तालमा आउने आवाजको किसिमले । २. खोरन्डाहरूको हिँडाइको चालमा ।
खच्याबखुचुब— ना॰ [अ॰ मू॰ खच्याङ्+अ (बि॰)] १. सानोतिनो खालको काम; खयभयाकखुत्रुक काम वा कुरो । २. अप्ठेरो बाटो वा ठाउँ ।
खजमज— ना॰ [सं॰ खज्+मच] कुनै सरसामान यताको उता हुने अवस्था; अस्तव्यस्त हुने स्थिति; छासमिस; गजमौरो । श्र खजमजिनु— अ॰ क्रि॰ यताका उता हुनु; मेलोमेसो नै नपाइने गरी मिसिनु; छासमिस हुनु । खजमज्याइ— ना॰ खजमज्याउने काम वा किसिम । खजमज्याइनु— क॰ क्रि॰ खजमज पारिनु ।
खजमज्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ खजमज पार्नु ।
खजाना— ना॰ [अ॰ खजाने १. मालसामान राखिने ढुकुटी; भँडार । २. लडाइँका सरसामान; हातहतियार ।
खजान्ची— ना॰ [फा॰ खजानची] १. कुनै व्यक्ति वा संस्थाको खजाना जिम्मा लिने अधिकारी । २. कोषाध्यक्ष । ३. कौसी तोसाखानाका हाकिम ।
खजित— वि॰ [सं॰ खचिते १. खचाखच भएको; भरिभराउ । २. थुप्य्राइएको; चाब लगाइएको ।
खजुर— ना॰ [सं॰] टुप्पामा मात्र बाँसका ढाँचाका पात हुने, पहेँलो फूल फुल्ने र छोहराका जस्ता फल फल्ने स्तम्भजस्तो ठूलो काण्ड हुने एक बोट; खर्जूर । खजुर टाँका— ना॰ [खजुर+टाँको लुगा सिउँदा धागो फुक्न नदिनका निम्ति पहिले खुटेर सिउने सिलाइ ।
खजुरा— ना॰ मल्लिँडो नामको झारमा फल्ने जीराजस्तो मसिनु एक प्रकारको फल ।
खजुरी— ना॰ [सं॰ खर्जूरी] घिउचिनी र पीठो मुछेर पकाइने एक किसिमको चक्कादार मिठाई ।
खजुरो— ना॰ [सं॰ खर्जुरे धेरै खुट्टा हुने, कन्सुत्लोजस्तो तर अलि ठूलो एक विषालु कीरो ।
खजूर— ना॰ हे॰ खजुर ।
खज्याबमज्याब— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खज्याङ्+अ (बि॰)] कुनै चीज वा कुरो खजमजिने किसिमले; खजमज हुने गरी ।
खज्यौरी— ना॰ [खाजा+यौरी] थाकलको बोटमा फल्ने, काँचोमा हरिया तथा पाकेपछि काला दाना हुने र खाइने एक फल ।
खञ्ज— वि॰ [सं॰] लङ्गडो; खोरन्डो ।
खञ्जन— ना॰ [सं॰] हे॰ बाहुनचरी ।
खट्–नु— अ॰ क्रि॰ [रू खटने १. गर्नुपर्ने वा गरिने काममा सकेसम्म लागिपर्नु; धेरै मिहिनेत गर्नु । २. जीउको माया नगरी काम गर्नु ।
खट— ना॰ [सं॰ खटिको १. चाडपर्वमा देवदेवी बोकेर हिँडाइने काठको सिंहासन वा खटिया । २. मुर्दा बोक्ने यान; शवयान । ३. घरमन्दिर बनाउँदा डकर्मी, ज्यामी आदि बसेर काम गर्न बनाइने काठ, बाँस आदिको टाँड । खट खट— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खट्+अ (बि॰)] १. ढोका, काठ आदिमा ठोक्दा वा हिर्काउँदा आवाज आउने किसिमले । २. घिउ–तेल छड्कँदा शब्द निस्कने किसिमसँग । > खटखटाइ— ना॰ खटखटाउने क्रिया वा प्रक्रिया । खटखटाइनु— अ॰ क्रि॰ १. झ्याल–ढोका आदिबाट खटखट आवाज निस्कनु । २. घिउतेल आदि कट्कनु । खटखटाउनु— स॰ क्रि॰ ३. खटखट पार्नु; ढोकामा औँलाले हिर्काउनु ।
खटछप्पर— ना॰ [खट+छप्पर] पलब वा खाटमाथि झूल अड्याउन जडिएका ठाडा र तेर्सा काठ, डन्डी आदि ।
खटन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु खटाएर वा अड्कलेर दिने काम । २. कसैलाई काममा पठाइने निधो; नियुक्ति । ३. अह्रोट; आज्ञा । ~ खानु— टु॰ अर्काले अड्कलेर दिएको खाइलाइ गरेर बस्नु । —
पटन— ना॰ कुनै काममा गरिने नियुक्ति वा त्यसका निम्ति लगाइपगाइ गर्ने काम; अह्राउपह्राउ । ~ पुर्जी— ना॰ खटाइएको बेहोरा जनाइएको कागत वा चिठी; आदेशपत्र; नियुक्तिपत्र । >
खटनिया— वि॰ नियुक्ति गरेर पठाउने; खटन गर्ने । खटनी— ना॰ खटेर गरिने काम; परिश्रम; मेहनत ।
खटपट— ना॰ १. परस्परमा मन नमिलेर हुने ठाकठुक वा बझौटो । २. मनोमालिन्य; वैमनस्य । > खटपटी— ना॰ १. खटपट हुने काम । २. चटपटी; छटपटी । खटपटे— वि॰ खटपट गर्ने बानी भएको; बेमेलको; असजिलो ।
खटप्वाल— ना॰ [खट+प्वाल] खट बाँध्ने आदि कामका निम्ति घरको गारोमा राखिएको वा बनाइएको प्वाल ।
खटाइ— ना॰ [रू खट् (+आइ॰] खट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खटाइ— ना॰ खटाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । खटाइनु— क॰ क्रि॰ खटाउने काम गरिनु; अह्राइनु ।
खटाउनु— स॰ क्रि॰ [खटन+आउ+नु] १. कसैलाई कुनै काम गर्न आज्ञा दिनु; अह्राउनु । २. कुनै काम गर्नका निम्ति कतै पठाउनु । ३. अड्कलेर दिनु वा झिक्नु ।
खटाखट— क्रि॰ वि॰ [खट्+आ+खट्] जाँगर चलाएर वा फुर्तीसाथ काम गर्ने चाल; खराखर; सटासट ।
खटिनु— अ॰ क्रि॰ [खट्+इ+नु] खट्ने काम गरिनु ।
खटिया— ना॰ [खाट+इयो १. पुस्तक आदि राख्ने काममा प्रयोग हुने, खुट्टा भएको चारकुने सानो टेबिल । २. सानो खाट ।
खटिरा— ना॰ [खटिरोको ति॰ ।)] हे॰ खटिरो । — पटिरा— ना॰ सानातिना धेरै घाउ–खटिरा ।
खटिरे— वि॰ [खटिरो+ए] खटिरा भएको; खटिरा भइरहने ।
खटिरो— ना॰ [सं॰ क्षते शरीरमा कुनै किसिमको विकार पैदा भएमा निस्कने फोको ।
खटुवा— वि॰ [खटाउ+उवो खटाएको काम गर्ने; अह्रोट पूरा गर्ने; काममा अग्घोर खट्न सक्ने । खटौली [हि॰ खटोली] म्याना, खट ।
खट्क–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ खट्ट+नु] १. नमिलेको अनुभव हुनु; शङ्का लाग्नु; खट्को लाग्नु । २. बिर्सेजस्तो लाग्नु । ३. थामिनु; रोकिनु । > खट्काइ— ना॰ खट्कने काम वा किसिम । खट्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ खट्कन लाउनु । खट्किनु— अ॰ क्रि॰ खट्को लागिनु ।
खट्को— ना॰ खट्कने काम; आपद्विपद्को आशङ्का ।
खट्टा— ना॰ [अ॰ मू॰ खट्+टो १. रोक्ने काम वा कुरो । २. खाँचो; हर्जा ।
खट्टे— ना॰ [सं॰ खण्डिको १. हाँडीमा चामल भुटेको खानेकुरो । वि॰ २. खस्रो स्वभाव र ठाडो मिजासको; ठिमाहा । ~ धान— ना॰ लाम्चिलो, मोटो, झुस भएको, खट्टे बनाउनका लागि प्रयोग गरिने चिनियाँ जातको एक प्रकारको धान ।
खट्टै— ना॰ [खट्टा+ऐ] नभइनहुने स्थिति; साह्रै खाँचो; असाध्यै हर्जा ।
खट्याक्क— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खट्याक्+क] १. काठ, झ्यालढोका आदि ठोकिँदा आवाज आउने किसिमले । २. एक्कासि ठक्कर लाग्ने चालमा । ३. एकदम रोकिने वा खट्कने किसिमसँग ।
खड— ना॰ [रू खडो १. नवजात शिशुलाई लाग्ने एक प्रकारको दिसा । २. पहरो; ठाडो भीर ।
खडखड— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ खड्+अ (बि॰)] १. नबिसाईकन वा लगातार; खडाखड । २. खटखट । > खडखडाइ— ना॰ खडखडाउने काम वा किसिम । खडखडाइनु— अ॰ क्रि॰ खडखडाउने काम गरिनु । खडखडाउनु— अ॰ क्रि॰ १. खडखड आवाज आउनु; खटखटाउनु । २. स॰ क्रि॰ खडखड पार्नु ।
खडखडिया— ना॰ एक किसिमको सवारीको साधन ।
खडबड— ना॰ १. परस्परमा भएको फाटो वा बाझो; मनोमालिन्य । २. गडबड; खटपट ।
खडा— वि॰ [सं॰ खडके १. चलहल नगरी ठिङ्ग उभिएको; सोझो उभिएको । २. प्रस्तुत; तयार । ३. मौजुदा; हाजिर । ४. सिर्जना गरिएको; निर्मित ।
खडाइ— ना॰ [खडा+आइ] खडा हुने क्रिया वा प्रक्रिया । ~ मोल— ना॰ कुनै वस्तुको मनोमानी मोल; कुनै–कुनै चीजबीचको लागत मूल्य र उचित मुनाफाभन्दा बढीको मोल ।
खडाउ— ना॰हे॰ खराउ ।
खडाखडी— ना॰ [खडा+खडो १. बच्चेर खेल्ने खोपी आदि खेलमा बच्चने मानिसले उभिएर बच्चने वा हान्ने चिनु (खोपी, घेरो, कप इ॰) । क्रि॰ वि॰ २. त्यस्तो खेलमा उभिएर बच्चने वा हान्ने ढाँचाले । ३. उभिएको उभियै; नबसीकनै । ४. तुरुन्तातुरुन्तै; उत्निखेरै ।
खडाङ्ग— ना॰ [सं॰ षडङ्गे रुद्री गर्दा शिवका छ अङ्ग तथा तिनको पूजाविधि । > खडाङ्गे— खडाङ्ग भएको; खडाङ्ग पूजासहितको ।
खडाजङ्गी— ना॰ [खडा+जङ्गी] दुई थरीका बीच कुनै कामकुरामा भएको चर्को भनाभन; धूमधामसितको बाझाबाझ; चर्काचर्की; भनावैरी ।
खडायत— ना॰ १. पुरानो समयमा शस्त्रजीवी मानिएका विशेष किसिमका छेत्रीहरूका सन्तान । २. नेपालको सुदूर पश्चिमी भेगका बासिन्दा छेत्रीहरूको थर ।
खडारस— ना॰ [सं॰ षड्रसे अमिलोपन नहटेको गुलियो जातको फलको रस; अमिलो र गुलियो मिसिएको स्वाद । खडा हाजिर— वि॰ [खडा+हाजिर] आफैँ हाजिर भएको; स्वयम् उपस्थित ।
खडुका— ना॰ [था॰] वनका पशुपन्छीहरू समात्न थापिने एक प्रकारको खोर ।
खडेरी— ना॰ खेतीपाती गर्ने वर्षायाममा वा पानी पर्नुपर्ने समयमा पानी नपरी सुक्खा लागेको अवस्था; लामो समयदेखि पानी नपरेको अवस्था; सुक्खा; अनावृष्टि ।
खड्कुँली— ना॰ [खट्कुँलो+ई] सानो खड्कुँलो ।
खड्कुँलो— ना॰ [सं॰ षट्कुण्डली] सामान्यतया दुईतिर कडा लागेको, फराक मुख भएको, विशेष गरेर बिहाव्रतबन्ध, चाडपर्व आदिमा भात, दाल आदि पकाउने काममा प्रयोग गरिने, तामा, पित्तल आदि धातुको ठूलो भाँडो; खड्कौँलो । खड्कौँला खड्कौँली— ना॰ [खड्कौँलो+खड्कौँली] सानाठूला धेरै खड्कुँला; खड्कौँला र खड्कौँलीको समूह ।
खड्कौँले— वि॰ [खड्कौँला+ए] खड्कौँलाको; खड्कौँलासम्बन्धी; खड्कौँलाजस्तो । ~ दह— ना॰ पूजाआजा गरेर दहका छेउ गई शुभ कार्यका निम्ति खड्कौँला आदि मागेमा पाइने भन्ने किंवदन्ती भएको दह ।
खड्कौँलो— ना॰हे॰ खड्कुँलो ।
खड्केली— ना॰हे॰ खड्गेली ।
खड्ग— ना॰ [सं॰] १. फलामबाट बनेको एक किसिमको घातक हतियार; सोझो किसिमको तरबार । २. गैँडाको नाकमाथि उठेको सिबजस्तो भाग; खाग । ~ निसाना— ना॰ राणा शासनकालमा प्रचलित खड्गको चिह्नसहितको श्री ३ को छाप– दस्खत ।
खड्गाष्टक— ना॰ हे॰ खड्गास्टक ।
खड्गास्टक— ना॰ [सं॰ षडष्टके १. ठूलो झगडा । २. विवाह गर्न चिना मिलाउँदा वरवधूको राशिबाट छैटौँ र आठौँमा परेको अशुभ योग; ज्योतिषशास्त्रअनुसार वरवधूको चिना हेर्दा आफुसमा विवाह नजुर्ने ग्रहराशि ।
खड्गी— ना॰ [सं॰] १. गैँडा । २. नेवारको एक जात; कसाई । वि॰ ३. हातमा खड्ग लिने ।
खड्गेली— ना॰ ढोका सामुन्ने छेवैको टेक्ने जमिन; खँड्गेली; अलिन्द; खड्केली ।
खड्गो— ना॰ [सं॰ खड्गे ज्योतिषशास्त्रअनुसार जन्मकुण्डलीमा मारकेश स्थान अर्थात् लग्नदेखि दोस्रो र सातौँ स्थानमा पर्ने राशिका स्वामीको भोग परेको समय वा त्यस्तो समयमा परेका व्यक्तिलाई ठूलो आपत्ति आइपर्ने र मरणासन्न बिरामी हुने अवस्थामा पुथ्याउँछ भनी मानिने योग ।
खड्याबखुडुब— ना॰ १. सानोतिनो झगडा; ठाकठुक । २. अग्लो होचो भएर वा इँटढुङ्गाका टुक्राटाक्री छरिएर हिँड्न असजिलो हुने खालको जमिन; खाल्टाखुल्टी । वि॰ ३. खाल्टाखुल्टी परेको; होचोअग्लो भएको ।
खण्ड— ना॰ [सं॰] १. कुनै सिङ्गो वस्तुको भाग, टुक्रा, अंश इ) । २. कुनै वस्तुका तह वा खानामध्ये कुनै एउटा तह वा खाना । ३. कुनै भवन आदिका धेरै तलामध्ये कुनै एक तला । ४. कुनै वस्तु वा कुराका विभिन्न अवस्थामध्ये कुनै एक अवस्था; कारण । ५. अकस्मात् परिआउने कुरा; संयोग ।
खण्डक— वि॰ [सं॰] १. अर्काको मत वा कुराको खण्डन गर्ने । २. काट्ने; टुक््रयाउने ।
खण्डकथा— ना॰ [सं॰] एउटै घटनाको, एउटै विषयको, काव्यका कुनै एक अंशको वर्णन हुने एक काव्यविधा; खण्डकाव्य; सङ्घात ।
खण्डकाव्य— ना॰ [सं॰] कुनै एक विषयको वर्णन भएको सर्ग भएको वा नभएको प्रबन्धात्मक लघुकाव्य ।
खण्डखाद्दे— ना॰ [सं॰ खण्डखाद्ये हे॰ खण्डखाद्य ।
खण्डखाद्य— ना॰ [सं॰] १. हुन लागेको कुनै कुरा आकस्मिक घटना वा संयोगले गर्दा रोकिने वा अल्झिने अवस्था; बाधा; अडकाउ; रोकावट; अड्कोपड्को; कार्यकारण; खण्डखातिर । २. ना॰ वि॰ सं॰ १६८४ मा नेपालीमा अनुवाद गरिएको ज्योतिष विषयको ग्रन्थ । खण्ड खातिर— ना॰ [खण्ड+खातिर] अकस्मात् परिआउने कुरा; संयोग; खण्डखाद्य ।
खण्डन— ना॰ [सं॰] १. अर्काको मत, सिद्धान्त वा कुरा काट्ने काम; कुनै बुँदाका विरुद्धमा गरिने आलोचना; प्रतिवाद । २. टुक््रयाउने काम; काट्ने काम । ~ मण्डन— ना॰ कुनै मत, सिद्धान्त आदिको प्रतिवाद तथा समर्थन; तर्क दिएर कुरो काट्ने वा सकार्ने काम; खण्डन र मण्डन ।
खण्डन्यायाधिकरण— ना॰ [सं॰] दुई जना न्यायाधीशको इजलास; सिङ्गल बेन्चभन्दा माथिल्लो तहको र फुल बेन्चभन्दा तल्लो तहको दुई न्यायाधीश बस्ने इजलास ।
खण्डपाल— ना॰ [सं॰] १. सखर, चिनी, मिस्रीसम्बन्धी चीजबीचको काम गर्ने व्यक्ति । २. हलुवाई । ३. छोटी अड्डाको काम गर्ने व्यक्ति ।
खण्डप्रलय— ना॰ [सं॰] महाप्रलयभन्दा सानो प्रलय ।
खण्डवर्षा— ना॰ [सं॰] हे॰ खण्डवृष्टि ।
खण्डवाल— वि॰ [खण्ड+वाल] खण्ड भएको; एकभन्दा धेरै तह वा भाग भएको; खण्डे ।
खण्डवृष्टि— ना॰ [सं॰] एकै चोटि ससानो स्थलमा मात्र परेको पानी; व्यापक रूपमा नभएको वर्षा; आंशिक वर्षा; खण्डवर्षा ।
खण्डहर— ना॰ [सं॰] बिग्रीभत्की केही अवशेष मात्र बचेका प्राचीन स्मारकको समूह; भग्नावशिष्ट प्राचीन भवन; भग्नावशेष ।
खण्डाकार— ना॰ [सं॰] संस्कृत व्याकरणका प्रक्रियाअनुसार अकारको सन्धि भएका ठाउँमा लेखिने डकारको चिह्न; लुप्त अकार (ञ्॰ ।
खण्डाश्मा— ना॰ [सं॰] मिसिनबारा वा घन आदिका सहायताले साह्रो पत्थर फोरेर बनाइएको मसिनो टुक्रा; रोडा । > खण्डाश्मित— खडा वि॰ १. सडकलाई पक्की बनाउनका लागि कालोपत्र गर्नुभन्दा पहिले खण्डाश्मा वा ढुङ्गाका टुक्रा बिछ्याइएको । २. रोडा छापिएको; ग्राभेलिब गरिएको ।
खण्डिता— ना॰ [सं॰] १. शास्त्रीय लक्षणका आधारमा नायिकाको एक भेद । २. परस्त्री संसर्ग गर्ने पतिको आचरण थाहा पाएर रिसाएकी नायिका ।
खण्डी— ना॰ हे॰ खन्डी ।
खण्डीय— वि॰ [सं॰] खण्ड हुने; खण्ड गर्न सकिने । ~ वर्ण— ना॰ स्वतन्त्र रूपमा रहेका वा छुट्टै उच्चारण गर्न सकिने वर्ण (स्वर वा व्यञ्जन॰ ।
खण्डे— वि॰ हे॰ खन्डे ।
खण्डेतर— वि॰ [सं॰] खण्डबाहेकको; अर्को खण्डको । ~ वर्ण— ना॰ खण्डीय वर्णसँग मिलेर बसेका स्वतन्त्र रूपमा छुट्टै उच्चारण हुन नसक्ने वर्ण । (स्वरका दीर्घता, उदात्तता, लय, ताल आदि खण्डेतर वर्णतत्त्व हुन्॰ । खण्डे थाल— ना॰ हे॰ खन्डे थाल ।
खण्डो— ना॰ हे॰ खन्डो ।
खत— ना॰ [सं॰ क्षते १. शरीरमा लागेका चोटपटक, घाउखटिरा निको भएपछि बसेको दाग । २. अदालतबाट कुनै अभियोगमा ठहर गरिएको कसूर; अपराध; अदालतको फैसलाअनुसार साबित भएको कसूर (उदा॰— पञ्चखतमा सजाय पाएका व्यक्ति समाजबाट पनि बहिष्कृत हुन्छन् रू) । ३. दाह्री खौरँदा वा कपाल काट्दा कनसिरीका रौँको कटाइ; कलम ।
खतखत— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खत्+अ (बि॰)] १. लेदो पदार्थ पकाउँदा छड्कन वा फत्कन थालेपछि आवाज आउने किसिम । २. सानो मुख भएका भाँडाबाट दही आदि बाक्लो लेदो पदार्थ खन्याउँदा आवाज आउने किसिम ।
खतबात— ना॰ [खत+बात] अदालतबाट कुनै अभियोगमा ठहर भएको कसुर; अदालतबारा मुद्दाबाट ठहरिएको बातकसुर ।
खतम— ना॰ [अ॰ खत्मे १. कुनै कामकुराको टुङ्ग्याइ; समाप्ति । २. अन्त; आखिरी । ३. नाश; लोप । ४. मृत्यु; देहावसान; मरण ।
खतरनाक— वि॰ [अ॰ खतर+फा॰ नाके १. खतराले भरिएको वा खतरा पैदा गर्ने; जोखिमी । २. भयङ्कर; डरलाग्दो । ३. कुलक्षणी; अनिष्टकारक । (उदा॰— खतरनाक काममा अल्झियो, टुङ्गो लाग्ने त निधै छैन॰ ।
खतरा— ना॰ [अ॰ खतरे १. सम्भावित विपत्ति; डर; भय । २. आशङ्का; सन्देह ।
खती— ना॰ [सं॰ क्षति] १. सँभाल्दासँभाल्दै पनि अकार्थमा हुने धनसम्पत्तिको व्यय; हानि; नोक्सानी; क्षति । २. नचाहिँदो खर्च; बरबादी; अपव्यय । ३. नाश । — उपती— ना॰ ऋण र धन; खति र उपती; हानि र लाभ; नाफानोक्सान । — पती— ना॰ कसैलाई उसको इज्जतमान केही नराखेर भन्ने काम; इज्जत आबरु ।
खतुकी— वि॰ [रू खते कुनै अपराधमा अदालतबाट सजाय पाएको; खतबात लागेको; कसूरदार; दोषी; बापती; अपराधी ।
खतेर्–नु— स॰ क्रि॰ [खात+एर्+नु] १. कुनै वस्तुको थुप्रो लाउनु; चाब लाउनु; कुनै वस्तु सोहोरेर थुपार्नु । २. सोहोर्नु, जम्मा गर्नु । > खतेराइ— ना॰ खतेर्ने काम; चाब लगाउने काम ।
खतेरिनु— अ॰ क्रि॰ सोहोरिनु; एकत्र थुप्रिनु । खतेराउनु— प्रे॰ क्रि॰ खतेर्न लाउनु ।
खत्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ खत्+क+नु] कुनै लेदो पदार्थ आगामा पकाउँदा खतखत गरी आवाज आउनु; फत्कनु; छड्कनु; खतखत गरेर पाक्नु । > खत्काइ— ना॰ खत्कने क्रिया वा भाव ।
खत्काइनु— क॰ क्रि॰ खत्काउने काम गरिनु । खत्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ खत्कने पार्नु; खत्कन लाउनु । खत्कि–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ खत्कनु । खत्क्याइनु— क॰ क्रि॰ खत्किने पारिनु; छड्काइनु ।
खत्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ खतखत आवाज आउने गरी पकाउनु; छड्काउनु ।
खत्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ खत्+इ+नु] १. पानी आदि तरल पदार्थ एकै चोटि सबै पोखिनु; एकै पल्ट धेरै मात्रामा खनिनु । २. धेरै जना एकै पल्ट आइलाग्नु; ओइरिनु । > खत्त्याइ— ना॰ खत्त्याउने प्रक्रिया वा भाव । खत्त्याइनु— क॰ क्रि॰ खन्याइनु; पोखिनु । खत्त्याउनु— स॰ क्रि॰ खन्याउनु; एकै चोटि सबै पोख्ने काम गर्नु; खन्याउनु; धेरै दिनु ।
खत्रक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खत्रक्+क] १. कुनै वस्तु केही माथिबाट तल खस्ने वा त्यसरी खस्दा आवाज आउने किसिमले । २. कसैले कुनै काम बिराएमा, कुनै गल्ती गरेमा वा कुनै कुरा भन्न चाहेजस्तो नभएमा त्यस्तो लाचार, लज्जित वा निराश हुने ढङ्गमा ।
खत्री— ना॰ [सं॰ क्षत्रिये १. पुरानो चलनअनुसार बाहुनको आफूभन्दा तल्लो जातकी केटीसँग वा छेत्रीको पानी चल्ने आ६नोभन्दा भिन्न जातकी केटीसँगको दाम्पत्य जीवनबाट पैदा भएका सन्तान र तिनीहरूको वर्ग । २. वर्णसङ्कर ।
खयभयाकखुत्रुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खयभयाक्+अ (बि॰)] १. सानोतिनो वस्तु चलाउँदा वा हल्लाउँदा आवाज आउने किसिमले । ना॰ २. सानोतिनो सरसामान; मालमत्ता; जेतेमेते । ३. सानोतिनो कामकाज; साधारण काम ।
खयभयाबखुत्रुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खत्रङ् > खयभयाङ् (बि॰)] हे॰ खयभयाकखुत्रुक ।
खद्दर— ना॰ [हि॰ खड्डी] हातले काती, बुनी घरेलु तानमा तयार पारिने सूतको मोटो कपडा; खादी; खाँडी ।
खद्योत— ना॰ [सं॰] जूनकीरी ।
खन्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ खन्] १. कुटो, कोदालो, कोदाली आदि विभिन्न आकारका फलामे हतियारले जमिन खोस्रनु । २. बाली लगाउनका लागि खेतबारीको माटो ओल्टाइपल्टाइ गर्नु वा खुकुलो पार्नु । ३. थाहा नपाउने चालले अर्कालाई दुःख दिनु वा सताउने प्रयास गर्नु । (उदा॰— उसले भित्रभित्रै तिम्रो जरोकीलो खन्न लागेको छ॰ ।
खनक— वि॰ जग्गाजमिन खन्ने; खनजोत गर्ने ।
खनखन— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खन्+अ (बि॰)] १. धातुका रुपियाँ वा सिक्का गन्दा आवाज आउने किसिमले । ना॰ २. कचकच; फतफत । > खनखनती/खनखनी— क्रि॰ वि॰ धातुका रुपियाँ वा सिक्का धमाधम गन्ने गरी ।
खनखाँचो— ना॰ [खण्ड+खाँचो] आवश्यक पर्ने वस्तु आफूसँग नभएको बेला वा कुनै कुराको खाँचो परेको बेला; गाह्रोसाह्रो; हर्जा; खाँचो; असर्दो ।
खनजोत— ना॰ [खन्+जोत] हला, कोदाला आदि साधनले जग्गाजमिन आबाद गर्ने काम; खेतबारी खन्नेजोत्ने काम; खनीखोस्री ।
खनाइ— ना॰ [खन्+आइ] खन्ने क्रिया वा प्रक्रिया । > खनाइनु— क॰ क्रि॰ खन्ने काम गराइनु । खनाउनु— प्रे॰ क्रि॰ खन्न लाउनु; खन्ने काम गराउनु ।
खनाखन— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खन्+आ (बि॰)] धातुका रुपियाँ वा सिक्का गन्ने किसिमले; खनखनती ।
खनाति— ना॰ आ६नो पाँच पुस्तापछिको पुरुष सन्तति; पाँच पुस्ताको नाति; जनातिको छोरो ।
खनायो/खनिउँ— ना॰ केही बाटुला र टुप्पातिर चुच्चे आकारका ठूला, बाक्ला पात हुने, फेदमा लिचीजत्रा फलका माटाबाहिर झुप्पा लाग्ने र माटाभित्र जरामा समेत फल्ने, पाकेपछि गुलियो स्वादको हुने एक किसिमको डाले घाँसको बोट वा त्यसैको फल; खन्यू; हात्तीपाइले ।
खनिचा— ना॰ [नेवा॰] गोलाकार टुप्पो र धारिलो बिट हुने एक प्रकारको छिनु ।
खनिज— वि॰ [सं॰] भूगर्भभित्र रहेको, खानीबाट निस्कने वा निकालिने; खानीमा पाइने । ~ उत्पादन— ना॰ खानीबाट पैदा हुने वा निस्कने वस्तु । ~ पदार्थ— ना॰ खानीबाट निस्कने वस्तु; खानीमा रहने वस्तु । ~ पानी— ना॰ खनिज तत्त्वको आधिक्य भएको पानी । ~ विज्ञान— ना॰ भूगर्भमा रहेको खानी पत्ता लगाउने र खानीबाट निस्कने वस्तुको विवेचना गर्ने विद्या; खनिजसम्बन्धी विज्ञान । ~ साधन— ना॰ खानीबाट निकालिने सामान; खानीबाट निक्लने सामग्री ।
खनिनु— अ॰ क्रि॰ [खन्+इ+नु] १. पानी आदि तरल पदार्थ बेसरी पोखिनु; आकाशबाट दर्केर पानी पर्नु । २. कसैले वा केही वस्तुले ओगटेको ठाउँ खाली हुनु; रित्तिनु । ३. कुनै वस्तु एकै पल्ट धेरै मात्रा वा सङ्ख्यामा वैरिनु; आइलाग्नु; धुरिनु ।
खनी— वि॰ [सं॰ क्षणी] १. समय मिल्ने वा पाउने; फुर्सद भएको । २. थोरै बेर मात्र रहने; एकै छिनको; क्षणिक । ना॰ यो॰ ३. निम्तिको अर्थ बुझाउने पुरानो शब्द । ~ उकाली— ना॰ एकै छिनको सुख वा उन्नति; मूतको न्यानो । ~ ओराली— ना॰ छिनभरको अवनति; अवनतिको क्षणभङ्गुरता; एकै छिनको दुःख वा अवनति । (उदा॰— आफूलाई त कैले खनीउकाली, कैले खनीओराली पो भएको छ॰ । खनी खोस्री— ना॰ [खन्+खोस्र] कुटो, कोदालो आदि साधनले खेतबारी वा जग्गाजमिनको थाउलो खन्ने, खोस्रने काम; खनखान; खनजोत ।
खन्चा— ना॰ [नेवा॰] धातु आदिका वस्तुमा प्वाल पार्ने साधन; पन्चिब गर्ने एक प्रकारको सामान ।
खन्चुरो— वि॰ [खन्चुवा+उरो] १. जतिखेर भेट्टाए पनि वा बेला न कुबेला चुभुरचुभुर खाइरहने । २. धेरै खाने; खन्चुवा ।
खन्चुवा— वि॰ [खानु+उवो धेरै खाने स्वभावको; खाइरहन खोज्ने; खन्चुरो । > खन्चुवी— धेरै खाने वा खाइरहन खोज्ने स्वभावकी (स्त्री॰ ।
खन्जर— ना॰ फलामबाट बनेको काट्ने हतियार; छुरी; कटारी ।
खन्जो— वि॰ [सं॰ खञ्जे खोरन्डो, लङ्गडो ।
खन्डखाद्दे— खण्डखाद्य ।
खन्डि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ खण्ड+इ+नु] टुक्राटुक्रा हुनु; खण्डखण्ड हुनु; टुक्रिनु ।
खन्ड्याइ— ना॰ खन्डिने वा खन्ड्याउने काम वा प्रक्रिया रू
खन्ड्याइनु— क॰ क्रि॰ खण्डखण्ड पारिनु; टुक््रयाइनु । खन्ड्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ खन्डिने पार्नु; टुक््रयाउनु ।
खन्डी— ना॰ [सं॰ खण्ड+ई] १. खण्डखण्ड पारिएको पञ्चपालाजस्तो थाल; खण्डेथाल । २. सानो खण्ड, टुक्रा वा भागलाई बुझाउने र सङ्ख्यावाची शब्दमा पछिल्तिर गाँसिने शब्द (जस्तै— त्रिखण्डी, चौखण्डी॰ ।
खन्डे— वि॰ १. खण्डखण्ड परेको; धेरै खाना भएको; खण्डसम्बन्धी । २. कुनै वस्तुका धेरै भागमध्ये एक भाग पाउने; एक भागको अधिकारी । ~ खन्डे थाल— ना॰ [खण्डे+थाल] विभिन्न व्यञ्जन राख्न मिल्ने बटुकी आकारका सानाठूला खोपिल्टा परेको थाल; खण्डी ।
खन्डो— ना॰ [सं॰ खण्डे १. खेत, बारी आदिको कुनै भाग । २. भान्छाकोठाको हाताभित्र भात खाँदा पिर्का राखेर बसी खान मिल्ने गरी बनाइएको सानोतिनो चौको ।
खन्तरे— वि॰ [षट्+अन्तरीय] सहोदर भाइमा जन्मका क्रमले सातौँ; जन्तरेपछिको ।
खन्ती— ना॰ [सं॰ खनित्रे जमिनमा प्वाल पार्ने वा गहिरो खाल्टो खन्ने डन्डीजस्तो फलामको चुच्चे हतियार; एक किसिमको गल । ~ खलास— वि॰ सबै कुरा सिद्धिइसकेको; केही नभएको; टाट पल्टेको ।
खन्याइ— ना॰ [रू खन्याउ (+आइ॰] खन्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खन्याइनु— स॰ क्रि॰ बेसरी पोखिनु; खत्त्याइनु ।
खन्याउनु— स॰ क्रि॰ [खनि+याउ+नु] १. बेसरी पोख्नु; खत्त्याउनु । २. रित्त्याउनु; खाली पार्नु ।
खन्यू— ना॰हे॰ खनिउँ ।
खप्–नु— अ॰ क्रि॰ १. कुनै कुरा धेरै दिनसम्म रहिरहनु; दिगो हुनु; टिक्नु । २. फारो हुनु । स॰ क्रि॰ ३. दुःख–कष्ट, आपद्–विपद् आदि सहनु; बेहोर्नु ।
खपखप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खप्+अ (बि॰)] बीचमा, नरोकिईकन छिट्छिटो खाने वा निल्ने गरी; कपकप; खुपुखुपु । >
खपखपती/खपखपी— क्रि॰ वि॰ अझ छिटो खपखप खाने वा निल्ने किसिमले ।
खपटिनु— अ॰ क्रि॰ [खपटो+इ+नु] खपटाजस्तो पातलो भएर सुक्तै जानु; दुब्लाउनु; दुब्लोपातलो हुनु ।
खपटे— वि॰ [खपटो+ए] १. खपटाजस्तै सुकेको; दुब्लो; पातलो; ख्याउटे । २. खपटाको वा खपटाले बनेको; खपटासम्बन्धी ।
खपटो— ना॰ [सं॰ खर्परे १. माटाको भाँडो फुटेको टुक्रो; खप्टो । २. बाँस आदिको पातजस्तो बोक्रो । ३. पक्षीका फुलको बोक्रो । ४. नेपालको तराई क्षेत्रमा घर छाउने काममा आउने एक प्रकारको झिँगटी; खपडा ।
खपट्याइ— ना॰ [रू खपटि (+आइ॰] खपटिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खपट्याइनु— क॰ क्रि॰ खपटाजस्तो बनाइनु; खपटिन लाइनु । खपट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ खपटाजस्तो बनाउनु; खपटिने पार्नु ।
खपडा— ना॰ १. माटाको ढुङ्ग्रो बनाई बीचमा ६याक पारी पोली बनाइएको घर छाउने साधन; खपरा । २. बाँसका आँख्लाको खपटो ।
खपत— ना॰ [खप्+अत] १. बिक्रीका निम्ति बजारमा आएका मालताल पूरै रूपमा बिक्ने काम; सबै मालको बिक्री । २. कुनै वस्तु नबची पूर्ण रूपमा हुने खर्च; व्यय; उपभोग ।
खपरा— ना॰ हे॰ खपडा ।
खपरु— ना॰ [सं॰ खर्परे १. जोगी, सन्न्यासी आदिले घरघरमा गएर भिक्षा माग्ने भाँडो; भिक्षापात्र । २. नरिवल आदिको खप्पर ।
खपथ्याब— ना॰ [खपरा+याब] १. बाँसको सुकेपछि आफैं फुक्लिएर झर्ने खबटा । २. तराईमा बढी प्रयोग हुने, माटाको टायलजस्तो छाउने साधन; एक प्रकारको टायल; झिँगटी ।
खपाइ१— ना॰ [खाप्+आइ] १. खाप्ने किसिम, क्रिया वा भाव ।
खपाइ२— ना॰ [रू खप् (+आइ॰] खप्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; टिकाइ । [ > ] खपाइनु— क॰ क्रि॰ धेरै समयसम्म पुथ्याइनु; टिकाइनु । खपाउ— वि॰ धेरै समयसम्म खप्ने वा टिक्ने; टिकाउ ।
खपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. धेरै समयसम्म पुथ्याउनु; टिकाउनु । स॰ क्रि॰ २. बिक्री गर्नु; समाप्त पार्नु ।
खपाखप— क्रि॰ वि॰ [खप्+खप्] धमाधम खाने किसिमले; कपाकप ।
खपिनु— अ॰ क्रि॰ [खप्+इ+नु] दिगो होइनु; टिकिनु ।
खपिस— वि॰ [अ॰ खबीसे १. कुनै काम–कुरामा सिपालु; कार्यकुशल; अनुभवी; दक्ष; पोख्त; खपिस । २. खग्गड; खग्गू । >
खपिसी/खपिस्याइँ— ना॰ खपिस हुनाको चाल; पोख्त हुने ढाँचा; चतुथ्याइँ ।
खपुवा— वि॰ [खप्+उवो धेरै समयसम्म रहिरहने; निकै दिनसम्म टिक्ने; खप्ने; टिकाउ ।
खपैँचो— ना॰ [खपटा+ऐँचो] माटाका भाँडा फुटेका खबटा ।
खप्क–नु— स॰ क्रि॰ [खाप्+क+नु] कुनै भाँडाले अन्न आदि खाँदेर भर्नु; खम्कनु । > खप्काइ— ना॰ खप्कने काम वा प्रक्रिया ।
खप्काइनु— क॰ क्रि॰ खाँदेर भर्न लाइनु; खम्काइनु । खप्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ खाँदेर भर्न लाउनु; खम्काउनु । खप्किनु— क॰ क्रि॰ अटाएसम्म उभाइनु; खाँदेर भरिनु ।
खप्की— ना॰ [फा॰ खफगी] कुनै काम बिगारे वा बिराएमा गरिने फट्कार; डाँटडपेट; हप्की; झँटाइ ।
खप्ट–नु— स॰ क्रि॰ [रू खपटे १. कुनै एउटा वस्तुमाथि फेरि अर्को वस्तु राख्नु; खातमाथि खात लाउनु । २. थपथाप गर्नु; थप्नु । > खप्टाइ— ना॰ खप्टने काम वा प्रक्रिया । खप्टाइनु— क॰ क्रि॰ खप्टने काम गरिनु । खप्टाउनु— प्रे॰ क्रि॰ खप्टने काम गराउनु; खप्टने पार्नु ।
खप्टिनु— क॰ क्रि॰ [खप्ट+इ+नु] कुनै एक वस्तुमाथि अर्को वस्तु राखिनु; खातमाथि खात लाइनु । > खप्ट्याइ— ना॰ खप्टिने काम वा प्रक्रिया । खप्ट्याइनु— क॰ क्रि॰ खप्टिने काम गरिनु ।
खप्ट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. खप्टिने पार्नु । स॰ क्रि॰ २. एक वस्तुमाथि अर्को वस्तु राख्नु; खप्टनु ।
खप्टुवा— वि॰ [खप्ट+उवो खप्टेको; एउटामाथि अर्को थपेको ।
खप्टो— ना॰हे॰ खपटो ।
खप्तड— ना॰ पश्चिमी नेपालमा सेती अञ्चलअन्तर्गत डोटी जिल्लामा पर्ने एक ऐतिहासिक स्थान वा त्यसैको लेक । ~ निगालो— ना॰ खैरो भुईँ भएको र त्यसमाथि कालो छिर्कामिर्का परेको, मोटो खालको तर टुप्पा मसिङ्ग्रिँदै गएको, प्रायः खप्तडका लेकतिर पाइने प्रसिद्ध निगालो । > खप्तडी— ना॰ १. खप्तडका बासिन्दा; खप्तरी । २. नली वा कलम बनाइने एक जातको निगालो; खप्तड–निगालो । ३. नेपालका छेत्रीहरूको एक थर ।
खप्तडेली— ना॰ १. नेपाली भाषाको डोटी र डँडेलधुरा क्षेत्रमा बोलिने मध्य पच्छिमा भाषिकालाई सङ्क्षेपमा जनाउने नाउँ । वि॰ २. खप्तडसित सम्बन्धित; खप्तडको ।
खप्तर— ना॰ हे॰ खप्तड ।
खप्पु— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खप्+प] नचपाईकन एकै पल्ट एकदम निल्ने वा खाने किसिमले । — खप्प— क्रि॰ वि॰ लगातार खप्प पार्ने किसिमसँग ।
खप्पू— ना॰ हे॰ खप्पु ।
खप्पर— ना॰ [सं॰ खर्परे १. टाउकाको माथिल्लो भागमा रहेको हाड; कपाल; खोपडी । २. जोगीहरूले भिक्षा माग्ने भाँडो; भिक्षापात्र । ३. भाग्य; किस्मत । ४. नरिवल, बेल आदिको बाहिरी साह्रो बोक्रो । > खप्परु— ना॰ जोगीको भिक्षापात्र; खप्पर ।
खप्परे— वि॰ १. ठूलो वा अग्लो खप्पर भएको । २. हातमा खप्पर लिएको ।
खप्पिस— वि॰ [रू खपिसे हे॰ खपिस ।
खप्पू— ना॰ [रू खाप्+उ] केही थप भइरहेकामा फेरि थप; थपमाथिको थप; खापमाथिको खाप; खप्ट्याइ ।
खप्प्याइ— ना॰ [रू खप्प्याउ (+आइ॰] खप्प्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खप्प्याइनु— क॰ क्रि॰ खप्याउने काम गरिनु ।
खप्प्याउनु— स॰ क्रि॰ [खप्प+अयाउ+नु] कुनै गिलो पदार्थ फटाफट खानु; गफल्क्याउनु ।
खप्लक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खप्लक्+क] कुनै कुरा एउटै गाँसमा खाने किसिम वा ढङ्गमा; कप्लक्क ।
खप्ल्याइ— ना॰ [रू खप्ल्याउ (+आइ॰] खप्ल्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खप्ल्याइनु— क॰ क्रि॰ धमाधम खाइनु; गफल्क्याइनु ।
खप्ल्याउनु— स॰ क्रि॰ [खप्लक्क+याउ+नु] कुनै खाद्य पदार्थ धमाधम खानु; गफल्क्याउनु ।
खप्ल्याक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खप्ल्याक्+क] एकै गाँसमा खाने किसिमले; खप्लक्क ।
खबटा— ना॰ [खबटोको ति॰ ।)] हे॰ खबटो । — खबटी— ना॰ साना–ठूला खबटाको समूह; साना–ठूला धेरै खबटा ।
खबटि–नु— अ॰ क्रि॰ [खबटो+इ+नु] हे॰ खपटिनु ।
खबटे— वि॰ [खबटो+ए] हे॰ खपटे । ~ टीको— ना॰ विवाह हुन लागेकी केटीले लगनका समयमा र विवाहित आइमाईले तीजका समयमा सौभाग्यचिह्नका रूपमा निधारमा लाउने काँचको टीको; आइमाईले निधारमा लाउने खबटोजस्तो ठूलो टीको ।
खबटे— ना॰ [सं॰ खर्परे १. माटाको भाँडाको फुटेको टुक्रो; खपटो रू २. अन्डाको फुटेको कडा खोल वा बोक्रो ।
खबर— ना॰ [अ॰] समाचार; हाल; वृत्तान्त; सूचना; जानकारी । —
कागत/कागज— ना॰ सञ्चारको एउटा महत्त्वपूर्ण माध्यमका रूपमा रहेको र सर्वसाधारणलाई देशविदेशका महत्त्वपूर्ण समाचार; तात्कालिक घटना आदिको जानकारी दिनका लागि प्रकाशित हुने पत्र; समाचारपत्र ।
खबरदार— ना॰ [फा॰] कुनै सम्भावित खतराप्रति सजग गराउँदा र नराम्रो बाटामा हिँड्न लागेको वा नराम्रो काम गर्न लागेको व्यक्तिलाई चेतावनी दिँदा भनिने शब्द; सावधान; होसियार । >
खबरदारी— ना॰ खबरदार गराउने काम; सचेत गराउने काम; सावधानी ।
खबरपाटी— ना॰ [खबर+पाटी] सम्बन्धित सबैको जानकारीका लागि सूचना, समाचार आदि टाँसिने पाटी; सूचनापाटी ।
खमण्डल— ना॰ [सं॰] आकाशको गोल परिधिभित्र हुने सूर्य, चन्द्र, तारा आदि ग्रहनक्षत्रहरूको समूह; आकाशमण्डल; व्योममण्डल ।
खमरन्डा/खमरन्दा— ना॰ [अ॰ खम+फा॰ रन्दो काठ ताछेर चिल्लो पार्ने काममा प्रयोग गरिने एक प्रकारको सानो रन्डा ।
खमाइ— ना॰ [खाम्+आइ] खाम्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
खमारी१— ना॰ [खम्बा+आरी] हात्ती बाँधिने खम्बा; आलानस्तम्भ ।
खमारी२— ना॰ [सं॰ गम्भारी] पीपलका जस्ता पात, सेतो बोक्रो, पहेँला फूल र फल हुने, दूध निस्कने एक जातको रूख वा त्यसैको फल ।
खमिर— ना॰ [अ॰ खमीरे सडाईगलाई अमिल्याएको पीठो, खुदो आदि वस्तु । > खमिरा— वि॰ खमिर हालेको; खमिर भएको ।
खम्कनु— स॰ क्रि॰ [अ॰ मू॰ खम्+क+नु] कुनै भरिने वस्तु अटाएसम्म उभाउनु; खाँदेर भर्नु; खप्कनु । > खम्काइ— ना॰ खम्कने क्रिया वा प्रक्रिया । खम्काइनु— क॰ क्रि॰ खम्कन लाइनु; खप्काइनु । खम्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ खम्कने गराउनु; खम्कन लाउनु; खप्काउनु । खम्किनु— क॰ क्रि॰ खाँदेर भरिनु; खप्किनु ।
खम्बा— ना॰ [सं॰ स्तम्भे १. घर, सत्तल, पुल आदिको दलिन, तला वा छानो थाम्न वा तिनलाई आड दिन र बिजुलीका तार अड्याउन फलाम, काठ, ढलान आदिबाट बनेको सोझो खामो; खाँबो; थाम; खम्भा । २. मौलो ।
खम्बानी— ना॰ [लि॰] अग्नेली खलकको पहाडवर्गमा पर्ने, पूर्वी नेपालमा बोलिने लिम्बू भाषाका विभिन्न भेदमध्ये एक प्रमुख भेद ।
खम्बिर— वि॰ खम्बाजस्तै अडिग; स्थिर; गम्भीर ।
खम्बु— ना॰ गुप्त सल्लाह; भित्री मतो ।
खम्भा— ना॰हे॰ खम्बा ।
खम्स–नु— स॰ क्रि॰ १. भालेपोथी जोल्टिनु; स्त्रीप्रसङ्ग गर्नु; मैथुन गर्नु । २. खँगारिनु; झर्नु । ३. बेपर्वाहसँग अन्न भर्नु वा भरेर दिनु । > खम्साइ— ना॰ खम्सने क्रिया वा प्रक्रिया । खम्साखम्सी— ना॰ धमाधम खम्सने काम । खम्सिनु— अ॰ क्रि॰ १. खँगारिनु; झर्नु । २. मिसिनु; जोल्टिनु । खम्स्याइ— ना॰ खम्स्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । खम्स्याइनु— स॰ क्रि॰ स्त्री–प्रसङ्ग गरिनु; खम्सिनु ।
खम्स्याउनु— स॰ क्रि॰ खम्सनु; स्त्री–प्रसङ्ग गर्नु ।
खयर— ना॰ [प्रा॰ खइर, सं॰ खदिरे अमलाका जस्ता ससाना पात हुने, मञ्जरीका छाँटका सेता सानासाना फूल फुल्ने, खैरो लामो कोसा र खैरै काठ हुने काँढादार बोट वा त्यसैको काठ पकाएर झिकेको सारवस्तु ।
खर१— वि॰ [सं॰] १. कडा स्वभावको; खरो मिजासको । २. रामायणको कथाअनुसार रामबारा मारिएको एक राक्षस । ३. गधा ।
खर२— ना॰ [सं॰ खडे बाबियोका जस्ता लामा–लामा सिन्के पात हुने, घर, गोठ आदि छाउने काममा प्रयोग गरिने एक प्रकारको झार; सालिम्मो (प॰ ने॰) । — क— ना॰ हे॰ खर्क । — कट्टी— ना॰ खर पालेको जग्गा; खरघारी । — कमल— ना॰ खरबारीमा उम्रने कमलजस्तो एक जातको फूल ।
खरकस— ना॰ काठमा खोल झिक्न वा काठ ताछ्नका निम्ति सोझो चिनु लाउन प्रयोग गरिने, बीचमा सानो कीलो गाडेको सिकर्मीको ज्याबल ।
खरखजाना— ना॰ १. लडाइँमा प्रयोग गरिने गोली, बारुद आदि सरसामान; हातहतियार; खजाना । २. सुन, चाँदी, रुपियाँपैसा आदि धनसम्पत्ति; नगद रकम ।
खरखर१— ना॰ [अ॰ मू॰ खर्+अ॰ (बि॰)] १. मुसा, खरायो आदिले खोस्रँदा आउने आवाज । क्रि॰ वि॰ २. त्यसरी खोस्रँदा आवाज आउने किसिमले ।
खरखर२— क्रि॰ वि॰ [खुरुखुरु] कुनै काम नरोकीकन फटाफट गर्ने किसिमले; खुरुखुरु । > खरखरती— क्रि॰ वि॰ नरोकीकन, धमाधम; खुरुखुरु ।
खरखराइ— ना॰ [रू खरखराउ (+आइ॰] खरखराउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खरखराइनु— अ॰ क्रि॰ खरखर शब्द निस्किनु ।
खरखराउनु— अ॰ क्रि॰ [खरखर+आउ+नु] १. मुसा, बिराला आदिले खोस्रेको वा कोरेको आवाज आउनु; खरखर शब्द निस्कनु । २. पैसा, अन्न आदि धमाधम झर्नु ।
खरखरी— क्रि॰ वि॰ [खरखर+ई] हे॰ खरखरती ।
खरखरे— ना॰ [खरखर+ए] टेबुल, दराज आदिमा बाहिर तान्न र भित्र घुसार्न हुने गरी मालसामान राख्न बनाइएको सानो खण्ड; घर्रा ।
खरखाँचो— ना॰ [(बि॰) खाँचो] आफूलाई चाहिएको कुनै वस्तु आफूसँग नभएको बेला; कुनै कुराको खाँचो परेको अवस्था; हर्जा; खनखाँचो; गाह्रोसाह्रो; असर्दो ।
खरखिचोला— ना॰ [(बि॰) खिचोलो खिचोला आदि गर्ने काम; विध्न–बाधा ।
खरखुवाई— ना॰ [अ॰ खैरख्वाही] कसैको भलो चिताउने काम; शुभेच्छा; मङ्गलकामना ।
खरदार— ना॰ [अ॰ खराज+फा॰ दारे राजपत्र अनङ्कित तहको बितीय श्रेणीका कर्मचारीको एक दर्जा; निजामती कर्मचारीको एक तह । > खरदारी— ना॰ खरदारको काम, पद वा अवस्था ।
खरब— ना॰ [सं॰ खर्ब ] सय अरबको सङ्ख्या; १,०),॰),॰),॰),॰)॰ ।
खरबुजो— ना॰ [फा॰ खर्बुजो फर्सीको जस्तो डल्लो आकारमा हरिया र सेता धर्का हुने काँक्राका जस्ता बियाँ लाग्ने र पाकेपछि गुलियो गुदी हुने, प्रायः बालुवाप्रधान भूमिमा फल्ने एक फल ।
खरमासो— ना॰ दैलाको बाहिरपट्टि साँचो लाउनका निम्ति गाडिएको पाङ्ग्रो ।
खररा— ना॰ १. खर, घाँस आदिबाट बनेको झार्नेबढार्ने साधन । २. गाई, घोडा आदिको जीउ मल्ने र बुरुसमा लागेका रौँ र धूलोसमेत झार्ने बुरुसजस्तै फलामे साधन ।
खराइ— ना॰ [रू खराउ (+आइ॰] खराउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खराइनु— क॰ क्रि॰ खरो पारिनु; सुकाइनु ।
खराउ— ना॰ [सं॰ काष्ठ+पादुको खुट्टाका औँलाको कापले माथि उठेको सानो काठ च्याप्ने गरी वा खुट्टाका पन्जालाई टायर आदिका फित्ताले अड्याउने गरी बनाइएको काठका फल्याकको तलुवा मात्र भएको चट्टीजस्तो जुत्ता; पादुका; कठपाउ; खडाउ ।
खराउ–नु— स॰ क्रि॰ [खरो+आउ+नु] १. कुनै वस्तु भुटेर वा घाममा सुकाएर खरो पार्नु । २. खूब तताउनु; ज्यादै सुकाउनु । खराउ खुट्टे— वि॰ [खराउ+खुट्टे] १. पैतालाका बीच भागले नछोई कुर्कुच्चा र औँलाले मात्र जमिन छुने खुट्टा भएको; कठपाउ भएको । ना॰ २. त्यस्तो खुट्टा वा पैताला भएको मान्छे ।
खराखर— क्रि॰ वि॰ [रू खरखरे धमाधम; खरखरी; खुरुखुरु । >
खराखरी— क्रि॰ वि॰ सरासरी; नरोकीकन ।
खराज/खराद— ना॰ [फा॰ खैरादे १. काठ, धातु आदिका वस्तु सम्म्याउने वा सफा गर्ने औजारविशेष । २. काठ, धातु आदिका वस्तुहरू मेसिनमा चढाई सफा गर्ने वा चिल्लो पार्ने काम । —
कल— ना॰ अम्खोरा आदि धातुका भाँडा बनाउँदा आकार दिइसकेपछि धातुका बाँकी रहेका नमिल्दा चोसाचोसीलाई सफा गरी चिल्लो टल्कने बनाउने कल ।
खरानी— ना॰ [सं॰ क्षरणी] दाउरा आदि वस्तु बलिसकेपछि बाँकी रहने धूलो वा क्षार पदार्थ; भस्म; खाक । ~ दानी— ना॰ खरानी हाल्ने वा खरानी ६याँक्ने, झार्ने भाँडो; ठुटौरो (एस्टे्र॰ । > खराने— वि॰ १. खरानी रबको; खरानीसम्बन्धी । २. बेकम्मा; रद्दी । ना॰ ३. एक प्रकारको बनैयाँ झार ।
खराब— वि॰ [अ॰] १. ननिको चालको; काम नलाग्ने; नजाती; बेकम्मा; बेठीक । २. चालचलन बिग्रेको; दुर्जन; दुष्ट । ३. छुल्याइँपुल्याइँ गर्ने वा कुभलो चिताउने; हानिकारक; अहितकर । ४. सामाजिक मर्यादाको प्रतिकूल वा प्रचलित नियमकानुनको विपरीत (चालचलन, बानीबेहोरा, आचरण इ॰) । > खराबी— ना॰ १. खराब हुने काम वा चाल; नजातीपन; दोष, त्रुटि; अवगुण; कमी । २. हानि; नोक्सानी ।
खरायो— ना॰ [फा॰ खरगोशे मुसाका जातको, बिरालोजत्रो, लामा कान हुने र उफ्रिँदै दगुर्ने, शाकाहारी एक जङ्गली प्राणी; चौघडा ।
खरि–नु— अ॰ क्रि॰ [खरो+इ+नु] १. कुनै वस्तु आगो वा घामले खरो हुनु; डढ्लाजस्तो भएर भुटिनु । २. आकाङ्क्षा बढ्नु; उत्कण्ठित हुनु । ३. रुखिनु; भोक, प्यासले पीडित हुनु । ४. धान, गहुँ आदि बाली ज्यादा पाकेर वा सुकेर झर्ने हुनु ।
खरिद्–नु— स॰ क्रि॰ [खरिद+नु] अर्काका अधिकारमा रहेको कुनै वस्तु वा मालसामान मूल्य तिरेर आ६नो बनाउनु; खरिद गर्नु; किन्नु; बेसाउनु ।
खरिद— ना॰ [फा॰ खरीदे अर्काको अधिकारमा रहेको कुनै मालसामान मूल्य तिरेर आ६नो अधिकारमा पार्ने काम; किन्ने काम; बेसाउने काम; किनमेल । ~ आदेश— ना॰ सरकारी वा गैरसरकारी कार्यालयहरूमा कुनै मालसामान बजारभाउअनुसार किन्न वा खरिद गर्नका लागि कार्यालयप्रमुखबारा दिइने आदेश । — दार— वि॰ मालसामान खरिद गर्ने; किन्ने; ग्राहक; गाहक । — दारी— ना॰ खरिद गर्ने वा किन्नेको काम; खरिददारको काम । ~ बिक्री— ना॰ किन्ने र बेच्ने काम; किनबेच; क्रयविक्रय ।
खरिदाइ— ना॰ [रू खरिद् (+आइ॰] खरिद्ने क्रिया वा प्रक्रिया [ > ] खरिदाइनु— क॰ क्रि॰ खरिद गर्न लाइनु; किनाइनु ।
खरिदाउनु— प्रे॰ क्रि॰ किन्न लाउनु; खरिद गराउनु ।
खरिदार— ना॰ [अ॰ खराज+फा॰ दारे हे॰ खरदार; खर्दार । >
खरिदारी— ना॰ खरदारी; खर्दारी ।
खरिदिनु— क॰ क्रि॰ [खरिद्+इ+नु] खरिद गरिनु; किनिनु ।
खरिदी— वि॰ [खरिद+ई] खरिद गरिएको; लाग्ने मोल तिरेर लिइएको वा आ६नो पारिएको । ~ बिर्ता— ना॰ बिर्तावालबाट किनिएको बिर्ता जग्गा ।
खरियो— ना॰ भाँडाकुँडा बनाउँदा मिलाउने एक प्रकारको हतियार ।
खरी१— ना॰ १. ससाना खस्रा पात हुने, मसिना सेता फूल फुल्ने, मरीचका जत्रा दाना फल्ने र डाँठको बोक्रा सेतो हुने ठूलो एक रूख । २. निगालेझाँप्राको आकारका पात हुने, घोडालाई मन पर्ने, एक प्रकारको सानो झार; मुसेखरी ।
खरी२— ना॰ [सं॰ खटी] १. सिलोट, धुलौटो आदिमा लेख्ने नरम जातको सेतो पत्थर । २. मादल, तबला आदिमा मढेका छालामा गोलाकार पारी लगाइने मसला । ~ गाँठे— वि॰ १. सभ्य संसारको चालचलन नजानेको (व्यक्ति॰; असभ्य; गँवार; पाखे । २. भुसतिघ्रे । ~ घसा— वि॰ खरी घसेर वा खरीले लेखेर एकएक पैसाको हिसाब गर्ने; लेनदेन व्यवहारमा सानातिना वा मामुली कुराको पनि हिसाब गर्ने । ~ घसाइ— ना॰ खरी घस्ने खालको काम वा चाल; एकएक दामको हरहिसाब; सानोतिनो कुराको पनि लेखोजोखो । ~ घोटाइ— ना॰ खरी घोट्ने काम; लेनदेन व्यवहारमा एकएक पैसाको हिसाब गर्ने वा सानातिना कुराको पनि लेखोजोखो गर्ने चाल; कसिकसाइ । ~ जुको— ना॰ रूखमा रहने खरीरबको एक जातको ठूलो जुको ।
खरीमट्टी— ना॰ [खरी+मट्टी, सं॰ खटिक–मृत्तिको सिलोट, धुलौटो आदिमा लेख्ने सेतो र नरम खालको ढुङ्गो; खरी । खरी साउँलो— वि॰ [खरी+साउँलो, सं॰ खटिक–श्यामले गहुँगोरोभन्दा केही बढी गोरो र खाइलाग्दो (मानिस॰ ।
खरुकी— ना॰ घोडाले मन पराएर खाने निगालेझाँप्रोजस्तो एक प्रकारको घाँस ।
खरुको— ना॰ [रू खरे सानो र मसिनो एक जातको खर; खरी ।
खरुवा१— वि॰ [खार्+उवो आगामा बेस्करी तताएर खारेको; शुद्ध पारेको (घिउ॰ ।
खरुवा२— ना॰ [सं॰ क्षारके तराईतिर बुनिने एक प्रकारको मोटो र खस्रो कपडा; रातो वा कलेजी रबको खाँडी ।
खरेटो— ना॰ [खर+एटो] १. मसिना पात हुने, डाँठबाट बढार– कुँढार गर्न कूचाको काम लिइने एक जातको बुटेन । २. बाँसको मसिना कप्टेरा वा चोयाबाट बनेको कूचो; पुयँटी ।
खरो— वि॰ [सं॰ खरे १. खराएको; खूब भुटिएको वा सुकेको । २. रूखो; बिरसिलो; कडा स्वभावको । ना॰ ३. तिर्खा; तृष्णा । ४. भोक, तिर्खा, गर्मी आदिबाट हुने डाहा ।
खरोष्ट्री/खरोष्ठी— ना॰ [सं॰] पहिले दाहिनेतिरबाट बायाँतिर लेखिने गरिएको अशोककालीन प्राचीन भारतेली एक लिपि; गान्धार लिपि ।
खरौँचा— ना॰ १. खनिउँका जातको एक झार । २. त्यसैका डाँठबाट बनाइएको कूचो ।
खर्क— ना॰ [रू खरके गाईबस्तुको गोठ राख्न र तिनीहरूलाई चराउनका लागि राखिएको बाँझो रैकर जग्गा ।
खर्क–नु— अ॰ क्रि॰ पशुहरू एकै ठाउँमा जम्मा भएर बस्नु; बथान मिलेर बस्नु । > खर्काइ— ना॰ खर्कने काम वा क्रिया । खर्काइनु— क॰ क्रि॰ खर्कन लाइनु । खर्काउनु— स॰ क्रि॰ पशुहरूलाई एकै ठाउँमा जम्मा पार्नु; बथान मिलाएर राख्नु । खर्किनु— अ॰ क्रि॰ एकै ठाउँमा जम्मा भएर वा बथान मिलेर बसिनु ।
खर्च— ना॰ [फा॰] १. कुनै काम वा वस्तुका निम्ति दिइने वा मासिने रुपियाँपैसा; व्यय । २. कुनै कार्यका निम्ति उपयोग गरिने वा प्रयोगमा ल्याइने नगद रकम वा जिन्सी माल ।
खर्च–नु— स॰ क्रि॰ [खर्च+नु] कुनै काम वा वस्तुका निम्ति नगद वा जिन्सी खर्च गर्नु; मास्नु; किनमेल गरेर रुपियाँपैसा सक्नु ।
खर्चखाता— ना॰ [खर्च+खातो खर्चको हिसाबकिताब लेखिने वा राखिने ठूलो कापी; बहीखाता ।
खर्चबर्च— ना॰ [खर्च (बि॰)] १. कुनै काम वा वस्तुका निमित्त चाहिने नगदी वा जिन्सी; सामलतुमल र रुपियाँपैसा । २. भइपरी आउने काममा गरिने सामान्य खर्च ।
खर्चरी— ना॰ [खरक+चर्+इ] १. गाईभैँसी, भेडा–बाख्रा आदिको चरनका निमित्त कर तिरी छुट्ट्याएर राखिएको जग्गा; खर्क । २. वनपाखामा गाईभैँसी, भेडाबाख्रा आदि बस्तुभाउ चराउँदा लाग्ने दस्तुर वा तिरो ।
खर्चाइ— ना॰ [रू खर्च (+आइ॰] खर्च गर्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खर्चाइनु— क॰ क्रि॰ खर्च गर्न लाइनु । खर्चाउनु— प्रे॰ क्रि॰ खर्च गराउनु वा खर्चन लाउनु ।
खर्चालु— वि॰ [खर्च+आलु] आवश्यकताभन्दा बढी रुपियाँ–पैसा आदि खर्च गर्ने; धेरै खर्च गर्ने बानी भएको; खर्ची ।
खर्चिनु— क॰ क्रि॰ [खर्च+इ+नु] खर्च गरिनु; मासिनु ।
खर्चिलो— वि॰ [खर्च+इलो] १. चाहिनेभन्दा बेसी खर्च हुने; धेरै खर्च हुने । २. धेरै खर्च गर्ने; खर्चालु ।
खर्ची— वि॰ [खर्च+ई] धेरै खर्च गर्ने; खर्चालु ।
खर्जूर— ना॰ [सं॰] हे॰ खजुर ।
खर्दार— ना॰ [रू खरदारे हे॰ खरदार, खरिदार ।
खर्पन— ना॰ [नेवा॰] १. नोलका दुवै छेउमा डालाका आकारका भाँडा झुन्ड्याई नोललाई काँधमा हाली मालसामान बोक्ने साधन (विशेषतः काठमाडौँ उपत्यकामा प्रचलित) । २. त्यसैको दायाँबायाँ झुन्डिने डालाजस्ता भाँडा । > खर्पने— वि॰ खर्पन बोक्ने ।
खथ्याइँ— ना॰ [खरो+याइँ] खरोपन; खरो चाल ।
खथ्याइ— ना॰ [रू खरि (+याइ॰] खरिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खथ्याइनु— अ॰ क्रि॰ खरिने पारिनु । खथ्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ खरिने पार्नु ।
खथ्याकखुरुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खथ्याक्+अ (बि॰)] १. सानो– ठूलो खथ्याक्कको आवाज बार–बार आउने किसिमले । ना॰ २. भएभरको जेथा; सिरीखुरी; श्रीसम्पत्ति; खथ्यापखुरूप ।
खथ्याक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खथ्याक्+क] १. कराई आदि भाँडा कोर्दा आवाज आउने किसिमसँग । २. ढोका आदि उघ्रँदा वा सुकेका वस्तुमा कुनै वस्तुले छुँदा वा चलाउँदा आवाज आउने चालमा ।
खथ्याबखुरुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खथ्याङ्+अ (बि॰)] १. पकाएका भाँडाकुँडामा टाँसिएको वस्तु खुर्कँदा शब्द निस्कने किसिमले; भएभरको टकटक्याउने चालमा । ना॰ २. भएभरको सबै वस्तु; खथ्याकखुरुक ।
खथ्यान— ना॰ [खर+यान] खर उम्रेको वा खर हुने जग्गा; खरबारी; खरघारी ।
खथ्यौटो— ना॰ [खर+यौटो] भँगेरोभन्दा केही ठूलो खैरो रबको चरो ।
खर्रा— ना॰ १. बस्न बिछ्याइने लामो गुन्द्री । वि॰ २. स्पष्ट; खरो; खस्रो (कुरा॰ । (उदा॰— रोटी चिल्ला मिठा, कुरा खर्रा (खस्रा॰ मिठा । —उखान॰ ।
खर्रो— वि॰ [रू खरो] चर्को स्वभावको; खरो; रूखो ।
खर्लपखर्लप— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खर्लप्+अ (बि॰)] बार–बार खस्ने, खाने, हडप्ने आदि काम गर्ने किसिमले ।
खर्लप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खर्लप्+प] १. कुनै कुरा एकै चोटि माथिबाट तल झर्ने वा खस्ने किसिमसँग । २. एकै चोटि पूरै खाने किसिमले । ३. अर्काको वस्तु वा सम्पत्ति सबै हडप्ने चालमा ।
खर्ल्याङ्खुट्टी— ना॰ [अ॰ मू॰ खर्ल्याङ्+खुट्टी] १. एउटा खुट्टा उचालेर अर्को एक खुट्टाले मात्र दौडने केटाकेटीको खेल; खल्याङ्खुट्टी । २. लङ्गडाहरूले हिँड्दा काखीमनि च्यापेर टेक्ने लौरो; बैसाखी ।
खर्ल्याप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खर्ल्याप्+प] १. कत्ति पनि बाँकी नराखीकन जम्मै खाने किसिमले । २. अर्काको जायजेथा, श्रीसम्पत्ति सबै हडप्ने किसिमसँग; ख्वाप्ल्याक्क ।
खर्व— ना॰ [सं॰] १. सय अरबको सङ्ख्या; सय अरब । वि॰ २. बाउन्ने; बामपुड्के; पुड्के; छोटो ।
खर्सु— ना॰ प्रायः लेकतिर रसिलो ठाउँमा हुने एक प्रकारको घाँस वा त्यसैको बोट ।
खल१— वि॰ [सं॰] १. बुद्धि नभएको; मूर्ख; हुस्सू । २. बदमास; दुष्ट । ना॰ ३. मरमसला, औषधी आदि कुट्ने ढुङ्गा वा फलामको भाँडो । ४. खलो; ठाउँ ।
खल२— ना॰ १. कुनै विषयमा दुई वा दुईभन्दा धेरै व्यक्तिमा हुने बहस; छलफल । २. पारस्परिक विचारविमर्शबारा कुनै विषयमा टुङ्गो लाउने प्रयास ।
खलक— ना॰ [अ॰ खल्के कुनै एउटा वंशमा जन्मिएका शाखासन्तान; कुल; परिवार; वंश । > खलकी— ना॰ १. नोकरचाकरहरूको समुदाय; भृत्यवर्ग । २. नोकरचाकरका निम्ति बनेको खाना । वि॰ ३. खलकमा मिलेको वा बसेको; खलकको ।
खलक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ लखक्+क] नरम पदार्थ नचपाईकन एकै पल्ट पेटमा पुथ्याउने किसिमले ।
खलखल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खल्+अ (बि॰)] १. नरोकिईकन पानी बग्ने किसिमले; कलकल । २. प्रशस्त पसिना आउने किसिमसँग । ३. पानीले भाँडाकुँडा आदि राम्ररी पखाल्ने छाँट झिकेर । ४. बेस्करी पानी खत्त्याएर नुहाउने किसिमले । >
खलखलती/खलखली— क्रि॰ वि॰ अझ शीघ्रताका साथ खलखल हुने किसिमसँग ।
खलङ्गा— ना॰ [रू खलके १. धेरै मानिस बस्ने डेरा; टहरो । २. नोकरचाकर बस्ने घर वा टहराको लब । ३. पश्चिमी नेपालको कर्णाली अञ्चलमा पर्ने जुम्ला जिल्लाको सदर मुकाम । ४. गल्ली; गल्छेडो (प॰ ने॰) ।
खलडी— ना॰ [सं॰ खल्ले लिङ्गको अघिल्लो भाग छोप्ने छाला; लिङ्गका टुप्पाको छाला ।
खलनायक— ना॰ [सं॰] १. नाटक, चलचित्र आदिमा नायकका विरुद्ध भूमिका खेल्ने पात्र; प्रतिनायक । २. हुन लागेको कुनै काम पनि अघि सरेर भाँड्ने व्यक्ति । स्त्री॰ खलनायिका ।
खलपत्र— ना॰ १. कसैले गर्न आँटेको वा गर्न लागेको काम पार लाउन नसक्ने देख्दा वा के–के न गर्छु भनेर सेखी मात्र गर्दा भनिने व्यङ्ग्यात्मक शब्द; लछारपाटो । वि॰ २. रूपरङ्गविनाको; खुइलिएको वा चाउरिएको । स्त्री॰ खलपत्री ।
खलबल— ना॰ [खल+बल] १. कुनै झैझगडा पर्दा धेरै मानिस कराउनाले भएको हल्लाखल्ला; बाझाबाझ गरेको आवाज; खल्याबमल्याब । २. कुनै अन्यायअत्याचारका विरोधमा उठेको सामूहिक आवाज; होहल्ला । > खलबलाइ— ना॰ खलबल गर्ने वा खलबलाउने काम । खलबलाइनु— अ॰ क्रि॰ मन डगडग होइनु; तुलबुलाइनु । खलबलाउनु— अ॰ क्रि॰ मन डगडग हुनु; तुलबुलाउनु । खलबलिनु— अ॰ क्रि॰ १. मिलेर बसेको कुनै कुराको तह वा क्रम बिग्रनु; गडबडिनु । २. खलबल मच्चिनु; अशान्ति मच्चिनु; हल्ला हुनु । ३. कामको वा वस्तुको सिलसिला नमिल्नु । खलबली— ना॰ खल्याबमल्याब; खैलाबैला; होहल्ला; खलबल । खलबले— वि॰ खलबल गर्ने; ठूलो स्वरले धेरै बोल्ने; हल्ला मच्चाउने । खलबल्याइ— ना॰ खलबल्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । खलबल्याइनु— क॰ क्रि॰ खलबल गरिनु; हल्ला मचाइनु ।
खलबल्याउनु— स॰ क्रि॰ १. खलबल गर्नु; हल्ला मचाउनु । २. तलमाथि पार्नु; स्थिति वा तह बिगार्नु; गोलमाल पार्नु ।
खलमल— क्रि॰ वि॰ [सं॰ कलमले जम्मै जीउ राम्ररी नुहाउने चाल; खलखली; खलमल्ल ।
खलल— ना॰ [अ॰] चल्दै आएको चलन भाँड्ने वा बिगार्ने काम; बिघ्न–बाधा; विरोध ।
खलाँती— ना॰ [सं॰ खल्ल+आँती] आरनमा आगो फुक्न हावा दिने छालाको थैलो ।
खलास— वि॰ [अ॰] १. समाप्त; खतम । २. मरेको; मृत । ३. कसरमसर बाँकी नभएको; सफा; स्वच्छ ।
खलासी— ना॰ १. पिपासरहको एक सरकारी कर्मचारी वा दर्जा । २. बस, मोटर, जहाज आदिको रेखदेख र सरसफाइ गर्ने टहलुवा; क्लिनर । ३. ठूलठूला काठ चिर्ने रामोजस्तो ठूलो फलामे हतियार ।
खलिकपुर/खलिखपुर— वि॰ [सं॰ खलेकपोते एकै पल्ट भएभरको जम्मै; जो भएका सबै; भएजति; सम्पूर्ण ।
खलिता— ना॰ [अ॰ खरीते चिठी; खलितापत्र । ~ पत्र— ना॰ एक राजाबाट अर्का राजा–महाराजालाई पठाइएको कुनै बन्दोबस्तसम्बन्धी चिठी ।
खलिपा/खलिफा— वि॰ [अ॰ खलीफे १. खुब जान्ने; सिपालु; पोख्त । २. बाठो; चलाख । ३. धूर्त; छट्टु । ४. मध्यकालमा बगदादबाट इस्लामजगत्लाई शासन गर्ने धर्माधिकारी; बादशाह ।
खलियान— ना॰ [खलो+यान] १. खलाहरूको समूह । २. खलो ।
खलियो— ना॰ [सं॰ कलिते काठ, दाउरा आदि मिलाएर वा चाब लाएर राखेको थुप्रो; कुनिउँ; चट्टा ।
खली१— ना॰ [सं॰] पीना ।
खली२— ना॰ [खलियो] १. अगति परेका प्रेतात्माको उद्धारका निम्ति तन्त्रमन्त्रका बलले आगोमा फाल हालेर धामीले गर्ने उद्धारक क्रिया । २. भोगेर पाएको अनुभव; भुक्तभोग । ~
खानु— टु॰ जीवनमा धेरै हन्डर खाएर पाको हुनु; सुखदुःख सबै झेलिसक्नु ।
खलीमट्टी— ना॰ [खरी+मट्टी] खरी पत्थर ।
खलु— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. निश्चय नै; पक्का पनि । ना॰ २. मनाही; निषेध ।
खले— वि॰ [खलो+ए] खलाको; खलासँग सम्बन्धित । ~ गरो— ना॰ खेतको धान थुपार्न, चुट्न र दाइँ गर्न खुर्की, ताछी खलो बनाइने ठूलो, बाटुलो मुख्य गरो । ~ जाँतो— ना॰ खलाको काम सकिएपछि खुवाइने रमाइलो भोज वा भतेर । ~ पूजा— ना॰ कृषकहरूबारा खलामा गरिने भुमे पूजा । ~ भाग— ना॰ दमाईँ, कामी, हली आदिलाई खलाबाट नै भरिने बर्खे बाली ।
खलो— ना॰ [सं॰ खले काटेर, टिपेर वा उखेलेर ल्यााइएका डाँठसहितका अन्न थुपार्न, माड्न, चुट्न वा दाइँ गर्न खेतबारीको कुनै भागलाई ताछतुछ पारेर, लिपेर सफा बनाइएको ठाउँ । —
खुलो— ना॰ खलोफुलो । — पुलो— ना॰ खेती गरिएको जग्गाको जो भएको अन्न उठाइसकेपछि कसैले सिला खोजेर जम्मा गरेको अन्न (धान, गहुँ आदि) । — फुलो— ना॰ देवकार्य वा पितृकार्यमा अर्पण गरिएका नगदी, जिन्सी मालसामान; देवपितृकार्यमा पुरोहितले पाउने सरसामान । — मैरो— ना॰ खलामा थुपारेको अन्न उठाइसकेपछि खलाको बढार–कुँढारबाट आएको अन्न ।
खल्काइ— ना॰ [रू खल्काउ (+आइ॰] खल्काउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खल्काइनु— क॰ क्रि॰ खल्काउने काम गरिनु; निलिनु ।
खल्काउनु— स॰ क्रि॰ [खलक्क+आउ+नु] नरम खानेकुरो मुखले नचपाईकन पेटमा पुथ्याउनु; निल्नु ।
खल्को— ना॰ [सं॰ क्षालके जूठो लाग्ने आ६ना बन्धु–बान्धवको मृत्यु सुनेपछि गरिने स्नान; आशौच स्नान ।
खल्ट्यान— ना॰ [खाल्टो+यान] १. खाल्टाखुल्टी परेको ठाउँ वा जग्गा । २. रोपिएको वा छरिएको बीउ पर्याप्त नउम्रने उबडखाबड र रूखो जग्गा ।
खल्ती— ना॰ [फा॰ खलीतो कोट, कमिज, पाइन्ट आदिमा कपडाको टुक्रा जोडेर केही राख्न बनाइएको ठाउँ; गोजी; जेब; बगली ।
खल्पी— ना॰ [सं॰ खले रायो, बेसार, नुन, तेल आदिमा मुछेर केही दिन घाम वा आगाको रापमा राखेर अमिल्याइएको काँक्राको अचार ।
खल्मा१— ना॰ [नेवा॰ खैमे ताल्चा मार्नका निम्ति ढोकामा जडिएको फलामको मुन्द्रो ।
खल्मा२— ना॰ पाखा बाली राख्ने ठाउँ; खोल्मा ।
खल्याकखुलुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खल्याक्+अ (बि॰)] घाउखटिरामा जमेको रगत, पीप आदि एकै पटक बाहिर निस्कने गरी; भएभरको मल साफ हुने किसिमले; खल्यातखुलुत्त; खातखुत्त ।
खल्याबखुट्टी— ना॰ [रू खर्ल्याबखुट्टी] एउटा खुट्टा उचालेर अर्को खुट्टाले मात्र टेकेर दौडने एक प्रकारको खेल; खर्ल्याबखुट्टी ।
खल्याबखुलुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰मू॰ खल्याङ्+अ (बि॰)] १. जुठा भाँडाकुँडा पानीले खकालेर (सफा गर्ने किसिम॰; खकालखुकुल । २. खल्याबमल्याब; खलबल ।
खल्याबबल्याब— ना॰ [रू खलबले १. धेरै मानिसले बोलेको अस्पष्ट आवाज; हल्लीखल्ली; कोलाहल; होहल्ला; खल्याबमल्याब । क्रि॰ वि॰ २. जमातले नै होहल्ला गर्ने गरी ।
खल्याबमल्याब— ना॰ [रू खलमले १. धेरै मानिसले बोलेको अस्पष्ट शब्द; कोलाहल; खल्याबबल्याब । क्रि॰ वि॰ २. धेरै पानीले जम्मै जीउ भिज्ने गरी (नुहाउने किसिम॰ । वि॰ ३. खलबलिएको; अस्तव्यस्त ।
खल्यातखुलुत्त— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ (बि॰) खुलुत्ते पेटको कसरमसर एकै चोटि साफ हुने गरी (दिसा लाग्ने किसिम॰; खल्याकखुलुक्क ।
खल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खल्+ल] एकै चोटि बग्ने गरी पानी खन्याउने किसिमले ।
खल्लड— वि॰ हाडछालामात्र बाँकी रहेको, ज्यादै दुब्लो, ज्यादै बूढो ।
खल्लन— वि॰ [खल्लो+अन] नुन, जिरा, भुटुन आदि नपुगेको; बढी पानी थपिएको; बेस्वादको; खल्लो (तिहुन, तरकारी आदि॰ ।
खल्लने— वि॰ खल्लन ।
खल्लबल्ल— ना॰ [रू खलबले हे॰ खलबल ।
खल्लमल्ल— क्रि॰ वि॰ [रू खलमले जीउ भिज्ने गरी पानी खत्त्याएर (नुहाउने किसिम॰ ।
खल्लर१— वि॰ [खल्लो+अर] हे॰ खल्लन ।
खल्लर२— वि॰ [खाल+अर] १. हाडछाला मात्र रहेको; ज्यादै दुब्लो । २. बूढो । ३. खल्लड ।
खल्लु— ना॰ काला गेडा र राता–राता बियाँ हुने एक वृक्ष वा चुसेर खाइने त्यसैको फल ।
खल्लो— वि॰ [प्रा॰ खल्ल < सं॰ स्खलिते नुन वा चिनी आदि कम्ती भएर स्वाद बिग्रेको; वेस्वादको; बढी पानी भएर सार उत्रेको (तरकारी, चिया इ॰) । — मल्लो— खल्लो, बेस्वादको । श्र खल्ल्याइ— ना॰ खल्लोपना; अस्वादुता; बेस्वाद ।
खल्वाट— वि॰ [सं॰] टाउकाका रौँ खुइलिएको; खल्वाटे; खुइले; खोइरे । > खल्वाटे— वि॰ खल्वाट ।
खवाइ— ना॰ [खा+आइ] खाने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
खवास— ना॰ [अ॰] शरीरको सेवा गर्ने नोकर; परिचर । > खवासे— ना॰ मालिकको शारीरिक टहलसुसार गर्ने नोकर; खवास ।
खवैया— वि॰ [खा+ऐयो १. खन्चुवा; धेरै खाने; थुप्रै खाने । २. मीठो स्वादिलो खाना खाने ।
खश— ना॰हे॰ खस ।
खस्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ स्खल्+नु] १. माथिबाट तलतिर झर्नु; गिर्नु । २. देहान्त हुनु; मर्नु ।
खस१— ना॰ [फा॰] उशीरका जरा ।
खस२— ना॰ [सं॰] १. रामायणमहाभारतकालदेखि प्रसिद्ध तथा सातौँआठौँ शताब्दीदेखि पश्चिमी नेपालको विस्तृत पहाडी प्रदेशमा शासन गर्दै आएको वीरता र सभ्यताका निम्ति प्रसिद्ध एक प्राचीन जाति; खसानको बासिन्दा; खश । २. खसकुरा अर्थात् नेपाली भाषा बोल्ने बाहुन, क्षत्री, कामी, दमाईँ आदिको सामूहिक नाम । ३. प्राचीन क्षत्रियको एक जाति । ~ कुरो— ना॰ खसजातिले बोल्ने भाषा; नेपाली भाषाको पुरानो नाम ।
खसक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खसक्+क] १. अरूले चाल नपाउने गरी (हिँड्ने किसिम॰; खुसुक्क । २. थाहै नदिई; लुसुक्क ।
खसखस१— ना॰ [फा॰ खस (बि॰)] १. एउटै डाँठमा बग्रेल्ती लामा–लामा पात हुने, कुशका जस्ता पहेँला फूल फुल्ने, बास्ना आउने र जरा हुने एक जातको घाँस; उशीर । २. त्यसैका जरा ।
खसखस२— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खस्+अ (बि॰)] १. कफ जम्नाले असजिलो हुने गरी घाँटी सगसगाउने किसिमले; फुको खोकी लाग्दा घाँटी सकसकाएर; सगसग; सगसगी । ना॰ २. मनमा लागेका कुरा बोल्न वा गर्न नपाउँदा हुने असजिलोपन; मनको तुलबुली । > खसखसाइ— ना॰ खसखसाउने काम वा प्रक्रिया ।
खसखसाइनु— अ॰ क्रि॰ खसखस लागिनु । खसखसाउनु— अ॰ क्रि॰ घाँटीमा कफ टाँसिनाले वा अरू कुनै खराबीले असजिलो भान हुनु; घाँटी चिलाउनु; सगसगाउनु; खसखस लाग्नु ।
खसखसिनु— अ॰ क्रि॰ घाँटीमा खसखस लाग्नु; खसखसाउनु ।
खसखसी— ना॰ मनमा खेलेका कुरा अरूसँग खोल्न नपाउँदा हुने असजिलोपन; कुनै कामकुरो प्रस्ट्याउन नपाउँदा हुने सगसगी ।
खसखसे— वि॰ नचाहिँदो कुराको चासो लिने; सरोकार नपरेका कुराको चियोचर्चो गर्ने; चाहिँदानचाहिँदा कुरामा लागिपर्ने । खस देश— ना॰ [सं॰] खसहरूको निवासभूमि; खस–जाति रहने देश; खसप्रदेश; खसान । खस प्राकृत— ना॰ [खस+प्राकृत] खसजातिका विशाल राज्यमा बोलिने तिनताकको भाषा । खस बाहुन— ना॰ [खस+बाहुन] खसहरूको समूह; छेत्रीबाहुन । स्त्री॰ खसिनीबाहुनी । खस बोली— ना॰ [खस+बोली] खसहरूबारा बोलिने बोली; खसप्रदेशमा बोलिने बोली; खसकुरो; खसभाषा । खस भाषा— ना॰ [खस+भाषो प्राचीन नेपाली भाषाले गोर्खाली भाषाको रूप पाउनुभन्दा पूर्वको रूप; खस–प्रदेशमा बोलिने भाषा; प्राचीन नेपाली भाषा; सिँजाली भाषा; खसकुरो ।
खसम— ना॰ [अ॰ खस्मे १. लोग्ने; पति; पोइ । २. मालिक; स्वामी ।
खसमस— क्रि॰ वि॰ [खसखसे घाँटी खसखसाउने गरी; खसखस । श्र खसमसाइनु— अ॰ क्रि॰ खसखस लागिनु; खसखसाइनु ।
खसमसाउनु— अ॰ क्रि॰ खसखसाउनु । खसमसिनु— अ॰ क्रि॰ खसमसाउनु ।
खसरमसर— ना॰ क्रम वा स्थितिको बेमेल; गडबड ।
खसरात— ना॰ [खस+राज्य] खसजाति बसेको नेपालको पश्चिमी प्रदेश; खस–प्रदेश ।
खसाइ— ना॰ [रू खस् (+आइ॰] खस्ने क्रिया–प्रक्रिया । [ > ]
खसाइनु— क॰ क्रि॰ खसालिनु । खसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ खस्न लाउनु ।
खसाखस— क्रि॰ वि॰ [खसोखासे १. एकजात नढाँटीकन; खसोखास । २. सरासर; खुरुखुरु ।
खसान— ना॰ [खस+आन] प्राचीन पश्चिमी नेपालका खसराज्यको एक प्रमुख भाग; सिन्जासाम्राज्यका दुई प्रमुख प्रान्त खसान र जडानमध्ये एक; खसप्रदेश । > खसानी— ना॰ १. खसानप्रदेशसित सम्बन्धित; खसानको । २. मध्यकालीन नेपाली भाषाको एक प्रमुख भेद ।
खसाल्–नु— स॰ क्रि॰ [खस्] १. तलतिर झार्नु; गिराउनु । प्रे॰ क्रि॰ २. अर्कालाई होच्याउनु; हेला गरेर बोल्नु । > खसालाइ— ना॰ खसाल्ने काम वा प्रक्रिया । खसालिनु— क॰ क्रि॰ झारिनु; गिराइनु ।
खसिनु— अ॰ क्रि॰ [खस्+इ+नु] झरिनु; गिरिनु ।
खसिपा— ना॰ [नेवा॰] झ्याल, ढोका आदि बनाउने काममा प्रयोग गरिने काठका तछुवा, चारपाटे टुक्रा ।
खसिया— ना॰ [खस+इयो विशेषतः आसामको भूभागमा रहेको मातृसत्ता प्रधान हुने एक जाति ।
खसी— ना॰ [अ॰] अण्डकोषको नसा चुँडाली नपुंसक बनाइएको बोको ।
खसेउली— ना॰ [खस+एउली] १. खसहरू बसेको ठाउँ । २. लुम्बिनी अञ्चलको रूपन्देही जिल्लामा पर्ने बुटवलको एक बजार; खस्यौली ।
खसेत्रो— ना॰ [खस+एत्रो] १. खास्टो, मजेत्रो, बर्को आदि पातलो ओढ्ने । २. खस वा छेत्रीलाई हेला गरेर भनिने शब्द ।
खसोखास— वि॰ [खास+खास] १. जस्तो भएको हो त्यस्तै; जस्ताको तस्तो; यथार्थ; सत्य । २. साफसाफ; सफासफी; खसाखस ।
खस्क–नु— अ॰ क्रि॰ [खस्+नु] १. बसेको ठाउँबाट अरूलाई थाहा नदिई हिँड्नु; ठाउँ सर्नु; हट्नु । २. कमजोर हुनु; निस्तेज वा हतप्रभ हुनु । ३. उमेर ढल्कनु । > खस्काइ— ना॰ खस्किने काम वा प्रक्रिया । खस्काइनु— क॰ क्रि॰ खस्कन लाइनु । खस्काउनु— स॰ क्रि॰ १. खसाल्नु । प्रे॰ क्रि॰ २. खस्कन लाउनु । खस्किनु— अ॰ क्रि॰ खस्कनु । खस्क्याहट— ना॰ खस्कने काम वा अवस्था ।
खस्ती–पर्ती— ना॰ [फा॰ खस्त+पर्ती] पहिले आबादी भएको तर पछि कुनै कारणले पर्ती रहेको जग्गा ।
खस्मिनी— ना॰ [खसम+इनी] कमाराकमारी वा नोकरनोकर्नीबाट मालिक्नीलाई सम्बोधन गरिने शब्द; स्वामिनी ।
खस्याकखुसुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ (बि॰) खुसुक्+अ] १. जोसित कुरा गरिएको हो उसभन्दा बाहेक अरूले नसुन्ने गरी (कुरा गर्ने, कानेखुसी गर्ने, साउती मार्ने किसिम॰; खासखुस । ना॰ २. फोहर–मैला ।
खस्याबखुसुब/खस्याबमस्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ खस्याङ्+अ (बि॰)] १. सानोतिनो मालसामान; खयभयाकखुत्रुक; जेतेमेते । क्रि॰ वि॰ २. बिस्तारै; केही मात्र आवाज सुनिने तर स्पष्ट नबुझिने किसिमले ।
खस्रक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खस्रक्+क] सोचेचाहेजस्तो नभएर (मन खिन्न हुने किसिम॰ ।
खस्राबखुस्रुब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खस्य्राङ्+अ (बि॰)] सुकेका पातपतिङ्गर आदि चलाउँदा वा कुल्चँदा आवाज आएझैँ ।
खस्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [खस्रो+इ+नु] कुनै कुरा खस्रो वा दर्फथ्याउने किसिमको हुनु; छिप्पिनु; परिपक्व हुनु ।
खस्रु— ना॰ [खस्रो+उ] खरीका जस्ता खस्रा पात हुने र बोहरीका जस्ता फूल फुल्ने एक जातको रूख ।
खस्रे— ना॰ [खस्रो+ए] १. गाईबस्तुलाई डाले घाँसका रूपमा पातहरू खुवाइने एक जातको रूख । वि॰ २. खस्रोपना भएको; रूखो ।
खस्रेतो— ना॰ [खस्रो+एतो] ठूलठूला खस्रा पात हुने र उन्यूका जस्ता गेडा फल्ने बोटविशेष । खस्रे भ्याउतो— ना॰ [खस्रे+भ्यागुतो] पाखामा हुने खस्रो खालको एक जातको भ्यागुतो ।
खस्रो— वि॰ [सं॰ कर्कशे १. चिल्लो वा मिहिन नभएको; दरफथ्याउने । २. कडा; साह्रो; मन नपर्दो । ३. पेटमा कपट नराख्ने; खसोखास कुरा गर्ने । ~ कुरो— ना॰ जस्ताको तस्तो कुरो; चिप्लो नघसिएको कुरो । (उदा॰— रोटी चिल्ला मिठा, कुरा खस्रा मिठा । — उखान॰ । ~ मसिनु— ना॰ १. कुनै कुरा मनमा केही नराखी गरिने भनाभन; ठाकठुक; तलबितल । वि॰ २. मोटो र मिहिन (चामल आदि॰ ।
खस्य्राइ— ना॰ [रू खस्रि (+आइ॰] खस्रिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] खस्य्राइनु— क॰ क्रि॰ खस्य्राउने काम गरिनु । खस्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ खस्रिन लाउनु ।
खस्य्राकखुस्रुक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खस्य्राक+(बि॰)] १. हलुका आवाज आउने गरी (खोस्मेरा, पतकर, कागज आदि चलाउने वा कुल्चने किसिम॰ ।
खस्य्राबखुस्रुब— ना॰ [अ॰ मू॰ खस्य्राब+अ(बि॰)] १. सानोतिनो काम; खयभयाकखुत्रुक । क्रि॰ वि॰ २. हे॰ खस्य्राकखुस्रुक ।
खस्य्राबमस्य्राब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खस्य्राङ्+अ (बि॰)] १. कागतपत्र वा सुकेका पातपतिङ्गर चलाउँदा शब्द आउने गरी । २. खयभयाकखुत्रुक ।
खस्य्राहट— ना॰ [खस्रि+याहट] खस्रिने काम वा अवस्था ।
खस्वस्तिक— ना॰ [सं॰] शिरका ठीक माथि आकाशमा कल्पना गरिएको बिन्दु; शीर्षबिन्दु ।
खहरि–नु— अ॰ क्रि॰ [खरो+इ+नु] १. खडेरी आदिले बोटबिरुवाहरू सुक्तै जानु । २. बिफर, घाउखटिरा आदिमा खाटा बस्न थाल्नु । ३. घरगृहस्थी आदि बिग्रँदै जानु; घरङ्घाट लाग्नु । ४. आगामा भुटेको वस्तु पाकेर केही डढ्न थाल्नु ।
खहरे— ना॰ [सं॰ खरहरे वर्षा याममा मात्र भेल आउने सानोतिनो खोलो; खोल्सो । (उदा॰— उर्लंदो खहरे हेर कत्तिको गड्गडाउँछ । — लेखनाथ) । — तान— ना॰ कुनै ठाउँबाट घिच्च्याउँदै ल्याउने काम; घिसार्ने काम ।
खहथ्याइ— ना॰ [रू खहरि (+याइ॰] खहथ्याउने भाव वा क्रिया– प्रक्रिया । [ > ] खहथ्याइनु— क॰ क्रि॰ खरो पारिनु; खूबसित सुकाइनु वा भुटिनु । खहथ्याउनु— स॰ क्रि॰ १. भुटिने वा पोलिने वस्तुलाई बढ्ता आगो लगाएर खरो पार्नु; सुकाउनु; खँगार्नु । प्रे॰ क्रि॰ २. माथिबाट तल झार्नु; तलतिर घिच्च्याउनु; खुरमुथ्याउनु । ३. बिगार्नु; घरङ्घाट लाउनु ।
खा— ना॰ [सं॰ ज्या?] साढे बाइस हात लामो र चार हात गज भएको, घर बनाउने जमिनको नापो ।
खाँकर— ना॰ १. नाचगान गर्दा खुट्टामा लगाइने फलामको खोक्रो नलीबाट बनेको बाजा । २. शिरीषको जस्ता पात भएको, बलियो काठ हुने र औलो जग्गामा पाइने एक बोट ।
खाँखाँ— ना॰ [अ॰ मू॰ खाँ (बि॰)] चर्को भोकले जे भए पनि खाऊँ–खाऊँ लाग्ने अवस्था; खाने तीव्र इच्छा; भोक ।
खाँच्–नु— स॰ क्रि॰ [खाँच+नु] धोएर घोट, कलप आदि गरेको कपडामा खुम्चिएका बुट्टा पार्नु; चुन्नु ।
खाँच१— ना॰ [सं॰ खटिको बट्टाईहरू थुनेर बोकिने पिँजरा ।
खाँच२— ना॰ [सं॰ खण्ड?] कपडा चुन्दा बन्ने बुट्टा; खाँच्ता वा कपडा दोब्य्राउँदा पर्ने डिल र खोल्सा परेका बुट्टा; खाँज ।
खाँचिनु— क॰ क्रि॰ [खाँच्+इ+नु] कपडामा बुट्टा चुनिनु; खाँच्ने काम गरिनु ।
खाँची— ना॰ [खाँच्+ई] गोबर वा ढिस्काको माटो ६याँक्न नर्कट आदि जेलेर बनाइएको, मुख फुकेको ठूलो टोकरी ।
खाँचीकोट— ना॰ लुम्बिनी अञ्चलको अर्घाखाँची जिल्लामा स्थित पुरानो दरबारका भग्नावशेष र भगवतीको मन्दिर भएको, बडादसैँको त्रयोदशीका दिन ठूलो मेला लाग्ने प्रसिद्ध ऐतिहासिक स्थल ।
खाँचो— ना॰ १. कुनै आवश्यक कुरा नभएको अवस्था; अभाव; हर्जा । २. आवश्यकता; चासो; जरुरत ।
खाँज— ना॰ [सं॰ खण्डे १. लुगा–कपडाको दोब्रिएको वा चुनेको भाग; भाँजा; मुजा । २. कुनै वस्तु खाँदेका माझमा खाली रहेको ठाउँ ।
खाँटी— वि॰ खासा; शुद्ध; निक्खर; झर्रो ।
खाँड— ना॰ [सं॰ खण्डे संस्कार नपुगेको रातो वा सेतो सखर; नखारिएको चिनी । — सारी— ना॰ सफा नगरिएको खैरो रबको चिनी ।
खाँडी— ना॰ [सं॰ खण्डे घरेलु तानमा बुनिएको मोटो खस्रो कपडा; एक प्रकारको खादी वा खद्दर ।
खाँडो— ना॰ [खाणो < सं॰ खड्गे १. खड्ग; तरबार । २. विवाहमण्डपमा हातमा खुकुरी वा तरबार लिएर गाइने एक प्रकारको वीरगाथा; विरुदावली । ३. भाग्य । ~ जगाउनु— टु॰ १ विवाहमण्डपमा दुलाहा–दुलहीका सामुन्ने खडा भई जान्ने मान्छेले खाँडो भन्नु । २. बढाई–चढाई प्रशंसा वा गुणगान गर्नु ।
खाँद्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ खात+नु] १. कुनै वस्तुलाई हातखुट्टाले वा अन्य कुनै साधनले थिचीथिची भाँडामा हाल्नु; अटाएसम्म कोच्नु । २. थिच्नु; दबाउनु । ३. लात्तीले बेस्करी हान्नु; गोद्नु; पिट्नु ।
खाँद१— ना॰ [सं॰ खण्ड?] कुनु; खुँज; खाँच ।
खाँद२— ना॰ [सं॰ खाते १. खेतवारीमा जमेको अनावश्यक वा बढी पानी फाल्नका निम्ति बनाइएको खोल्सो । २. बारीमा गाई, साँढे आदिलाई पस्न नदिन खनिएको गहिरो खाल्डो; गहिरो परेको जमिन ।
खाँदखुँद— ना॰ [खाँद्+खुँद्] कुनै वस्तुलाई हात, खुट्टा वा अन्य कुनै साधनले खाँद्ने र खुँद्ने काम ।
खाँदाखाँद— ना॰ [खाँद्+खाँद्] १. परस्परमा खाँद्ने काम; कोचाकोच । २. ठेलमठेल ।
खाँदिनु— क॰ क्रि॰ [खाँद्+इ+नु] १. ठेलमठेल भएर बस्नु; कोच्चिनु; थिचिनु । २. गोदिनु; पिटिनु ।
खाँदोपिँदो— वि॰ [खा+दो+पिउ+दो] इच्छामाफिक वा मीठोमसिनो खानेपिउने; खानलाउन दुःखकष्ट नभएको; हुँदोखाँदो; धनी ।
खाँबे— वि॰ [खाँबो+ए] १. खाँबोका आकारको; खाँबोजस्तो; खाँभे । ना॰ २. 'र' अक्षर ।
खाँबो— ना॰ [रू खाँभो] घरगोठ आदिको दलिन, छानो आदिलाई थाम्न बनाइएको कापे थाम; चोके परेको मोटो काठ; खाँभो ।
खाँभे— वि॰हे॰ खाँबे ।
खाँभो— ना॰हे॰ खाँबो ।
खाँस— ना॰ [रू खाँचे झ्यालढोका दुवैतिर खापा लाउन हुने गरी चौकोसमा खाँद काटिएको भाग; खाँच ।
खा–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ खाद्+नु] १. खानेकुरा मुखमा हाली चपाई वा नचपाई निल्नु; भोजन गर्नु । २. गुतार्नु; हसुर्नु; घिच्नु (निन्दार्थमा) । ३. अर्काको रुपियाँपैसा वा मालसामान आदि लिएर नतिर्नु वा फिर्ता नदिनु; पचाउनु । ४. दुःख, कष्ट, हन्डर, गोता आदि भोग्नु; बेहोर्नु । ५ कुनै काम बनाइदिने निहुँले घुस लिनु; भ्रष्टाचार गर्नु ।
खाइ— ना॰ [सं॰ खाद्ये खाने काम वा प्रक्रिया । — कुपथ— ना॰ कुनै विकृत वा हानिकारक पदार्थ खाँदा शरीरमा पर्ने नजाती असर । — खर्च— ना॰ १. खानका लागि लाग्ने खर्च । २. खाएर मात्र रित्तिने आम्दानी । — खुई— वि॰ तल्लो तहको; साधारण हैसियतको; निम्छरो । — खेती— ना॰ १. व्यवसायविहीन अवस्था; बेकार अवस्था । २. पुगेस–पुगेसको स्थिति; टुमटुमको अवस्था; जिनतिनको गुज्रान; लिउँचिउँ । — जाडो— ना॰ खाएपछि हुने जाडो । — जियो— ना॰ खान मात्र पुग्ने कमाइ; खाइजीविका; पेटपालो । — जीविका— ना॰ खान मात्र पुग्ने कमाइ; जीवनवृत्ति; निर्वाह; खाइजियो । — द्यौ— वि॰ कामकाज केही नगरेर खान मात्र खोज्ने वा खाइ मात्र रहने; खाइबा ।
खाइन— ना॰ [सं॰ खादने खाएभोगेको वस्तु; राम्रो भोजन । — पाइन— ना॰ १. राम्ररी खाएपाएको जग्गाजमिन । २. भोजनअनुसारको बल ।
खाइनु— क॰ क्रि॰ [खा+इ+नु] खाने काम गरिनु ।
खाइपाइ— ना॰ [खाइ+पाइ] पहिलेदेखि खाँदै, भोग्दै आएको कुरा; खाने र भोग्ने काम (तलब, भत्ता आदि॰ ।
खाइब— ना॰ [भो॰ ब॰] थाङ्क कपडामा बुट्टा भर्ने र चित्र लेख्ने लामा; थाङ्क चित्रकार ।
खाइबा— वि॰ [खाइ+बाबु] कामकाज केही नगरी खान मात्र खोज्ने; खाइ मात्र रहने; खाइद्यौ । खाइ बिराम— ना॰ [खाइ+बिराम] कानुनअनुसार लिन, खान नहुने कुरा लिँदा वा खाँदा हुने अपराध वा कसूर । खाइ लाग्दो— वि॰ [खाइ+लाग्दो] झलक्क हेर्दा रहरलाग्दो; खाएअनुसार जीउडाल भएको; भरभराउँदो; हेरिरहूँ जस्तो ।
खाइसार— ना॰ [खाइ+सार] कुनै कुरालाई खाएर प्रयोजनमा ल्याउने काम; कुनै कुरालाई खाएर वा उपभोग गरेर लिइने सार्थकता । खाइसार कि लाइसार मरेपछि लम्पसार (उखान॰ । खाइ हाल्दो— वि॰ [खाइ+हाल्दो] १. घरगृहस्थी राम्रो भएको; खानेपिउने कुराको राम्रो बन्दोबस्त भएको; हुँदोखाँदो । २. सुन्दर; हृष्टपुष्ट; खाइलाग्दो ।
खाई— ना॰ [प्रा॰ खाअ < सं॰ खाते १. चारैतिर अग्लो, बीचमा गहिरो भएको जमिन; खाल्डो; खाडल । २. किल्ला, सहर आदिको रक्षाका निमित्त वरिपरि खनेर पानी भरिएको खाडल; खावा; खौलो ।
खाक— ना॰ [फा॰] १. कुनै वस्तु बेस्करी बलिसकेपछि बाँकी रहने क्षार पदार्थ; खरानी; भस्म । २. माटो; धूलो ।
खाकर— वि॰ खान नपाएर ज्यादै दुब्लाएको ।
खाका— ना॰ [फा॰ खाके १. रेखाहरूबाट निर्मित आकृति वा चित्रको प्रारम्भिक रूप; रब भर्न बाँकी रहेको रेखाचित्र । २. त्यसै खालको रेखा वा ढाँचा बनाइने कागज; नक्सा; मानचित्र । ३. समयसमयमा हुने उतारचढाउ, परिवर्तन आदि सूचना गर्ने रेखात्मक अङ्कन; ग्राफ । ४. कुनै पत्र, लेख, विधान आदिको आरम्भिक रूप; रूपरेखा; मसौदा (ड्रा६ट॰ ।
खाकी— वि॰ [फा॰] मट्याइलो खैरो रबको; खैरो (कपडा आदि॰ ।
खाक्सी— ना॰ [फा॰ खाक+नेवा॰ सी] १. खस्रा पात हुने र झुप्पादार मसिना सेता फूल फुल्ने एक रूख वा त्यसैका ससाना हरिया फल; ठेकीभाँडा आदि गन्हाएमा मस्काएर सफा पार्ने काममा प्रयोग गरिने सोही रूखको पात; खाग्सी । २. काठपात आदि चिल्ल्याउन र धातुका वस्तुहरूमा जमेको कस सफा गर्न कागत वा कपडामा काँचको धूलो टाँसी बनाइएको रगड्ने खस्रो कागत ।
खाग१— ना॰ [सं॰ खड्गे गैँडाको नाकमाथिको मूल्यवान् अङ्ग ।
खाग२— ना॰ [खाके १. एक प्रकारको बलियो काठ; अग्राख । वि॰ २. जान्नेसुन्ने; टाठोबाटो; खप्पिस; खग्गू; खग्गड । — मौरो— ना॰ रूखमा चाका लगाएर बस्ने, मौरीले जस्तै मह पार्ने, अरिङ्गालजत्रो एक प्रकारको ठूलो मौरी ।
खागी— वि॰ [खाक+ई] १. हे॰ खाकी । २. जोसमनी सन्तसम्प्रदायका खागी र त्यागी दुई भेदमध्ये एक ।
खागो— ना॰ भीरमा चाका लगाएर बस्ने एक प्रकारको ठूलो मौरी; भीरमौरी; खागमौरो ।
खाग्सी— ना॰हे॰ खाक्सी ।
खाङ्ग्रे— ना॰ [खाङ्ग्रो+ए] १. ठूलो आकारको डोको; खाङ्ग्रो । वि॰ २. खाङ्ग्रो बोकेर हिँड्ने । ~ डोको— ना॰ खोस्मेरा, पत्कर, घुसान आदि बोक्ने ठूलो डोको ।
खाङ्ग्रो— ना॰ घाँस, पत्कर, खोस्मेरा आदि बोक्ने ठूलो आकारको डोको; खाङ्ग्रे ।
खाजा१— ना॰ [खजमज?] १. पोते उन्दा धागामा नउनिई छिरलिएका दाना । २. छाप्ने अक्षरका विभिन्न टाइप एकै ठाउँ मिसिएको रास वा थुप्रो ।
खाजा२— ना॰ [प्रा॰ खज्ज < सं॰ खाद्ये १. मध्याह्न घर्केपछि खाइने खानेकुरो; दिउँसोको साधारण खाना; चमेना; अर्नी । २. विवाह भएको वर्ष दिनपछि दुलाहाबाट दुलहीका माइतमा कोसेलीका रूपमा पठाइने सेलरोटी, फलफूल आदि खानेकुरो ।
खाट— ना॰ [सं॰ खट्वो मानिस सुत्ने वा बस्ने, काठ आदिबाट बनाइएको प्रायः चारखुट्टे, ठूलो, लामो खटिया; ठाउँ सार्न मिल्ने टाँड वा ओछ्यौटो । — तौली— ना॰ आँगा र थापाचिनियाँ दुई थरी मिसिएको धान ।
खाटा— ना॰ [खत < सं॰ क्षते घाउखटिरा निको भएर छालामा बसेको पाप्रो; घाउको बाहिरी भाग सुकेको पाप्रो वा डोब ।
खाडल— ना॰ [सं॰ खाते खनेर वा भलबाढी आदिले जमिनमा परेको गहिरो ठाउँ; अग्लो जमिनका बीचमा परेको खाँद; खाल्टो; भड्खारो ।
खाडी— ना॰ [खाडले १. दलदले वा आहालजस्तो भएको जमिन वा ठाउँ; धाप । २. सनपाट, छाला आदि कुहाएर धुनका लागि बनाइएको ससानो पोखरी । ३. तीनतिर जमिनले घेरिएको समुद्रको सानो भाग; उपसागर ।
खात— ना॰ १. एकमाथि अर्को गर्दै धेरै वस्तुको खप्ट्याइ; चाब; तह; ठेली । २. रास; थुप्रो ।
खाता— ना॰ १. कुनै कार्य, विभाग वा व्यक्ति आदिको आयव्यय वा लेनदेनको लेखा । २. हरेक ग्राहक, असामी आदिको लेनदेन वा यस्तै हिसाब राख्ने किताब; बही । ३. जमिनको नाप, आम्दानी आदिको बेहोरा लेख्ने सरकारी बही; क्षेत्रीय पुस्तिका ।
खाताखात— ना॰ [खात+खात] खातमाथि खात; अटाईनअटाई हुने काम । खाता जाँच— ना॰ [खाता+जाँच] सरकारी अड्डाखाना वा कम्पनी, महाजन आदिको आम्दानीखर्चको हिसाबबही जाँच्ने काम ।
खातापाता— ना॰ [खात+पाटो] दुवैतिर गालामा बाक्लो गरी उम्रेको दाह्री । खाता बही— ना॰ [खाता+बही] सरकारी तथा गैरसरकारी निकाय वा व्यक्तिविशेषको आम्दानी–खर्च, रकमकलम आदि हिसाब लेखिने बही; बहीखाता (लेजर॰ ।
खातिर— ना॰ यो॰ [अ॰] १. निम्ति; लागि । ना॰ २. आदर; सम्मान । ३. मनमा गडेको कुरा; खुट्को । — जमा/जामा— ना॰ १. सन्तोष; विश्वास । २. सान्त्वना; भरोसा । ३. भलो मनसुबा; आ६नो कर्तव्य सम्झेर गरिने व्यवहार । — दारी— ना॰ आगन्तुक, अतिथि वा मान्य जनको आदरसत्कार गर्ने काम; आदरभाव । श्र खातिरी— ना॰ खातिरदारी ।
खाते— ना॰ फोहोरको खातबाट चीजबीज बटुली त्यसैको बेचबिखन खाइ गरेर जीविका चलाउने मान्छे । खातै खात— ना॰ [खात+ऐ+खात] एकमाथि अर्को खप्ट्याएर वा एकै ठाउँमा राखिएका वस्तुहरूको चाब; रास; थुप्रो; धेरै तह ।
खात्ति–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ खात+इ+नु] एकमाथि अर्को हुँदै चाब पर्नु; खात लाग्नु ।
खाद— ना॰ १. खेत, बारी आदिलाई मलिलो बनाउने गोबर वा कुहिएको पातपतिङ्गर; मल । २. खेतबारीलाई उब्जाइलो बनाउनका निम्ति रासायनिक प्रक्रियाबारा तयार पारिएको पदार्थ; उर्वरक ।
खादक— वि॰ [सं॰] कुनै वस्तुलाई खाने वा भोग्ने; भक्षक ।
खादन— ना॰ [सं॰] खाने काम; भोजन; खवाइ ।
खादा— ना॰ [तिब्ब॰ ?] देवदेवीको पूजाआजामा चढाइने र विशिष्ट व्यक्तिका स्वागत तथा सम्मानमा मालाका रूपमा प्रदान गरिने सेतो पातलो कपडाको उपहार ।
खादी— ना॰ [रू खद्दरे खद्दर; खाँडी ।
खाद्य— वि॰ [सं॰] १. खाइने वा खान लायक । ना॰ २. खाइने पदार्थ (अन्न, फलफूल आदि॰ । ~ कृषि बजार सेवा विभाग— ना॰ कृषिमन्त्रालयअन्तर्गत खाद्य, कृषि, हाटबजार आदिको विकास र निर्देशनसँग सम्बन्धित एक विभाग । ~ नली— ना॰ श्वासनलीको समानान्तर रूपमा रहेको र खाएको पदार्थ पेटसम्म पुथ्याउने नली; गोजेरो । ~ नियन्त्रण— ना॰ खाद्य सामग्रीलाई कुनै स्थानमा बढी र कुनै स्थानमा घटी हुन नदिई सबै ठाउँमा समान रूपले उपलब्ध गराइने चाँजोपाँजो; खाद्य सामग्रीमाथिको नियन्त्रण । ~ पदार्थ— ना॰ खाइने चीजबीज; अन्नपात । ~ सङ्कट— ना॰ भोजन–सामग्रीको चर्को अभाव; भोज्य वस्तुको ठूलो कमी । ~ सञ्चय— ना॰ अनिकाल, खडेरी आदि समयका निम्ति पहिलेदेखि नै सँगाली राखिएको अन्नपात; खाद्य वस्तुको सञ्चय । ~ स्थिति— ना॰ खाद्यपदार्थ पुग्ने वा नपुग्ने अवस्था; खाइने वस्तुको कमबेसी आदि हेरिने व्यवस्था वा स्थिति ।
खाद्यान्न— ना॰ [सं॰] खाइने अन्न (धान, मकै, गहुँ आदि॰ । ~ कोश— ना॰ अनिकाल, भोकमरी आदि प्रकोपका निम्ति छुट्ट्याएर राखिने खाद्यान्नको भँडार; खाद्यान्न थुपार्ने गोदाम ।
खाद्योज— ना॰ [सं॰] खाद्य पदार्थमा पाइने पौष्टिक तत्त्व; भिटामिन ।
खान— ना॰ [फा॰] नेपालका शाहवंशीय राजाका पुर्खाले धारण गरेको पदवी । — खवास— ना॰ १. जातभात केही पनि थाहा नभएको व्यक्ति; सरकारबारा पालिएको, जातभात पत्ता नलागेको मानिस । वि॰ २. घरबार, सम्पत्ति आदि नष्ट भएको; निराश्रित; अभागी ।
खानगी— ना॰ [फा॰] हे॰ खान्की/खान्गी ।
खानज्यादा— ना॰ [फा॰ खान+ज्याद] १. शासकको सन्तान; राजकुलको व्यक्ति (दिव्य॰) । २. भित्रेनीबाट जन्मेको सन्तान ।
खानतलासी— ना॰ [फा॰ खाना–तलासी] १. सरकारवादी मुद्दाका सिलसिलामा अपराधसम्बन्धी दसीप्रमाण वा मालसामान रहेको शङ्का वा सन्देह लागेका ठाउँमा गई तत्सम्बन्धी खोजतलास वा छानबिन गर्ने काम; चोरीछिपाई राखिएको चीजको लागि कुनै घरमा गरिने खोजतलास । २. कुनै घरमा अभियुक्त लुकेको वा अवैध मालसामान लुकाइएको शङ्का लागेमा वा सर्वस्व गर्नुपरेमा सरकारबाट लिइने तलासी ।
खानदान— ना॰ [फा॰ खान्दाने १. खानेकुरा हालेर लगिने तहतह परेको कचौरा आकारका भाँडाको बट्टा । २. कुलघरान; उच्च कुल; घराना । > खानदानी— वि॰ १. उच्च खानदान वा कुलघरानको; घरानियाँ; कुलीन । २. वंशपरम्पराबाट आएको; पैतृक ।
खानपान— ना॰ [खान+पान] १. खाने र पिउने काम; खुवाइ र पियाइ । २. खाइने र पिइने वस्तु; अन्नपानी । ३. खाने र पिउने व्यवहारसँग सम्बन्धित कामकुरो ।
खानसा— ना॰ [फा॰ खानसामाँ] तरकारी, अचार आदि खानेकुरो बनाइने ठाउँ; अगेनु ।
खानसामाँ— ना॰ [फा॰] खाइने सामग्री तयार गर्ने भान्छे; खाना पकाउने मानिस ।
खाना१— ना॰ [प्रा॰ खाअन < सं॰ खादने १. खानेकुरो; खाद्य वस्तु; भोज्य पदार्थ । २. खाने वा भोजन गर्ने काम ।
खाना२— ना॰ [फा॰ खाने १. घर वा कुनै ठाउँको खण्ड; तह; कोठा । २. घर (कोरीखाना, पागलखाना इ॰) । ३. सरसामान राख्नका लागि गाह्रो, आलमारी, टेबुल आदिमा बनाइने खण्ड वा विभाग । ४. सानो डिब्बा ।
खानाबदोस— वि॰ [फा॰ खानाबदोशे कुनै एउटा निश्चित ठाउँमा घरबार नभई गृहस्थीका सबै मालसामान लिएर ठाउँठाउँ घुमी गुजारा गर्ने; घुमन्ते; यायावर । (उदा॰— आर्यहरू प्रारम्भमा खानाबदोस जीवन बिताउँथे॰ ।
खानि— ना॰ [सं॰] हे॰ खानी ।
खानी— ना॰ [सं॰ खानि] १. पृथ्वीभित्र धातु, पत्थर, कोइला, तेल आदि प्राकृतिक सम्पत्ति रहेको ठाउँ; खनिज पदार्थ पाइने भूगर्भ (ढुङ्गाखानी, तामाखानी, कोइलाखानी इ॰) । २. धेरै चीजबीज उत्पन्न हुने वा पाइने ठाउँ; खानि । ~ क्षेत्र— ना॰ खानी भएको क्षेत्र वा ठाउँ । ~ ठेक्का— ना॰ ठेक्कासम्बन्धी ऐनमा बताएका नियमबमोजिम खानी खोल्ने कामको ठेक्का ।
खाने— वि॰ [खा+ने] १. खाने काम गर्ने; खाएको । २. सिद्ध्याउने । — कुरो— ना॰ खाने वस्तु वा सामलतुमल । ~ चून— ना॰ पान आदिमा राखेर खाइने सिपीबाट बनेको चून । ~ सोडा— ना॰ पानीमा मिसाएर त्यसै वा पेट दुख्ता औषधीका रूपमा खाइने र रोटी फुलाउन पीठामा मिसाउने आदि काममा प्रयोग गरिने सेतो नुनिलो पदार्थ ।
खान्की/खान्गी— ना॰ [फा॰ खानगी] १. निश्चित समयमा पाउने गरी ठेकिएको रकम वा वस्तु; तलब; बेतन; महिनावारी । २. खानका लागि ठेकिएको वस्तु । ३. अघि नेपालमा कुनैकुनै खातै कर्मचारीले तलबबापत खान पाउने जग्गाजमिनको उठतीपुठती ।
खान्सा— ना॰ [रू खानसो हे॰ खानसा । > खान्से— ना॰ खान्साको काम गर्ने व्यक्ति; अचार, तरकारी, खानेकुरा आदि बनाउने व्यक्ति; खानसामाँ
खाप्–नु— स॰ क्रि॰ [खप्ट+नु] एउटा वस्तुमाथि अर्को वस्तु राख्नु; एउटा कुरामाथि अर्को कुरा थप्नु; खप्टनु ।
खाप— ना॰ [खप्टे एउटामाथि अर्को खप्टने काम; खात; पत्र; तह ।
खापा१— ना॰ [नेवा॰] १. झ्यालढोकामा जडिएको लगाउने र खोल्ने फग्ल्याँटो; कपाट । २. काठमा ठाडा मेसा पार्ने काम ।
खापा२— ना॰ [खाप्+ओ एक पटक नापिसकेको अन्नपात आदि फेरि पछि नापो लिँदा नपुग हुने भाग वा परिणाम; जर्ती ।
खापाखाप— क्रि॰ वि॰ [खाप्+आ+खाप्] परस्परमा वा एकअर्कामाथि खाप्ने काम; खाताखात; पत्रैपत्र ।
खापिनु— क॰ क्रि॰ एकमाथि अर्को थपिनु; खप्टिनु ।
खापी— ना॰ नैनसुतजस्तो पातलो छाप्ने एक थरी कपडा ।
खापैखाप— ना॰ [खाप+ऐ+खाप] एउटा खापमाथि अर्को खाप; एउटा तहमाथि अर्को तह; खापहरूको समूह; खातैखात ।
खाप्टा— ना॰ [नेवा॰ हापो मोटामोटा बाँसलाई तीनचार चिरा पारी प्याब आदि बनाउन तयार पारिएको फराकिलो भाटा ।
खाप्रे— ना॰ [सं॰ खर्परे जस्ताको खानीबाट निस्कने धातुजस्तो पदार्थ; एक प्रकारको उपधातु ।
खाप्रो— ना॰ [सं॰ कर्पटे कपडा (छारखाप्रो॰ ।
खाप्सियो— ना॰ राडी, पाखी, धोक्रो, बोरा आदि सिउने ठूलो सियो; भोटेसियो ।
खाभाब— ना॰ [लि॰] राईलिम्बूका घरको कुनामा माटाको भाँडामा झुन्ड्याइने इष्टदेवता ।
खाम्–नु— स॰ क्रि॰ [खाम+नु] १. खामभित्र चिठीपत्र हालेर बन्द गर्नु । २. पसाउनु; हुल्नु । ३. थाम्नु; थेग्नु । अ॰ क्रि॰ ४. अटाउनु । ५. पुग्ने हुनु; ठीक हुनु । ६. कुनै काम गर्न सकिन्छ भन्ने ठान्नु । (उदा॰— मनले खाम्छ भने यो काम गर्नु मनासिब छ॰ ।
खाम— ना॰ [सं॰ स्कम्भे १. ठिक्क वा लाम्चो चारकुने आकारमा काटी चारैतिर दोब्य्राएर बनाइएको चिठीपत्र हाल्ने कागतको थैलो; लिफाफा । २. दुवै कुमका फेददेखि हातका माझी औँलासम्म कोप्रो पार्दा बन्ने आकार; फेरो; अँगालो । खाम कुरा— ना॰ [भो॰ ब॰ खाम+कुरो मगराँती भाषालाई भनिने शब्द; मगरभाषा; मगरकुरा ।
खामस— वि॰ [फा॰ खामोशे १. आपद्–विपत् परे पनि धैर्य लिन सक्ने; शान्त; सहनशील; चुप । ना॰ २. धैर्य; शान्ति । ~ खानु— टु॰ धैर्य लिनु ।
खामिनु— अ॰ क्रि॰ [खाम्+इ+नु] १. अटाउनु; भित्र पस्नु । २. पुग्नु; ठीक हुनु ।
खामी— ना॰ पोते, मोती, सिक्री आदि झुन्ड्याउनाका निम्ति स्वास्नीमानिसले कुममा लाउने सुनचाँदीको बाटुलो गहना ।
खामो— ना॰ [प्रा॰ खम्भो] हे॰ खाँबो ।
खामोस— ना॰ [फा॰ खामोशे १. धैर्य; सहनशीलता । २. चुपचाप; मौन । वि॰ ३. धैर्य भएको; सहनशील; चुप लागेको । > खामोसी— ना॰ खामोस रहने भाव वा अवस्था ।
खायल— ना॰ [रू खलो] १. कुनै घरले चर्चेको जमिनको कित्ता वा खण्ड; खेती गरिने जग्गा । २. किसिम; प्रकार ।
खायस— ना॰ [फा॰ ख्वाहिशे १. कुनै कुराको चाह; रुचि; चासो; वास्ता । २. प्रयोजन; आवश्यकता; जरुरत ।
खायोजियो— ना॰ [खाउ+जिउ] १. खाइजीविका; गुजारा; निर्वाह ।
खार्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ खार+नु] १. नौनी आदिलाई पकाएर कस ६याँकी निक्खर पार्नु; शोधन गर्नु; परिष्कार गर्नु । २. नमिलेका कान्लाकान्ली वा ढिस्काढिस्की जमिनलाई खनेर, ताछेर सम्म्याउनु । ३. शिक्षा–शास्त्र, गुरु–उपदेश आदिबारा बुद्धिलाई प्रखर बनाउनु । ४. कुनै पुस्तक वा पुस्तकको कुनै विषयलाई दोहोथ्याई–तेहथ्याई पढेर नबिर्सने पार्नु ।
खार१— ना॰ [प्रा॰ खार < सं॰ क्षारे १. कुनै वनस्पति आदिलाई जलाएर वा रासायनिक प्रक्रियाबारा निकालेर औषधी तथा औद्योगिक कार्यमा प्रयोग गरिने क्षार पदार्थ; क्षार । २. वनस्पति वा खनिज पदार्थबाट प्राप्त हुने लवणांश वा नुनको भाग ।
खार२— ना॰ [फा॰] १. खोर्सानी आदि डढेर वा अन्य कुनै कारणले घाँटी, नाक, आँखा आदिमा जलन पैदा गर्ने कडा गन्ध वा पिरो राग । २. शारीरिक तथा मानसिक जलन; डाहा ।
खारखेर— ना॰ [खार्+केर्] अभियुक्तलाई खार्ने र केर्ने काम; कारकेर ।
खारखोलो— ना॰ [खार+खोलो] पानीमा खारको स्वाद मिसिएको खोलो; खोलाको पानी वा वरिपरिको तट भागबाट खारको गन्ध आउने वा खारयुक्त खनिज पाइने खोलो ।
खारि— ना॰ [सं॰] पहिले प्रचलित बीस पाथीबराबरको परिमाण; मुरी ।
खारि–नु— क॰ क्रि॰ [खार्+इ+नु] १. खार्ने काम गरिनु; तिखारिनु । २. अग्लो जमिन खनेर सम्म पारिनु ।
खारिक— ना॰ [सं॰] एक खारि वा बीस पाथी धानको बीउ लाग्ने खेत ।
खारिज— वि॰ [अ॰] १. कुनै स्थान, सीमा, पद आदिबाट निकालिएको; निष्कासित; बहिष्कृत । २. अस्वीकृत गरिएको (फिराद, दाबी आदि) । ३. फेरि क्रियान्वित वा लागू नहुने गरिएको (नियम, कानुन इ॰) । > खारिजी— ना॰ खारिज गर्ने काम; निकाल्ने वा बरखास्त गर्ने काम; निष्कासन, सेवामुक्ति ।
खारिलो— वि॰ [खार+इलो] १. खारको स्वाद वा गन्ध आउने; खारजस्तो नुनिलो । २. खुर्सानी डढ्दा आउने रागजस्तो; खार भएको ।
खारी— वि॰ [खार (प्रा॰ खार < सं॰ क्षार॰+ई] खार भएको; क्षारयुक्त । ~ नुन— ना॰ प्रायः ऊषर भूमिबाट झिकिने त्यस्तो नुन ।
खारेज— वि॰ [अ॰ खारिजे हे॰ खारिज । > खारेजी— ना॰ हे॰ खारिजी ।
ख्रार्तोक— ना॰ [भो॰ ब॰] किराँत–संस्कृतिअनुसार असोज महिनामा पृथ्वीको पूजा गरी मनाइने एक चाड ।
खार्पा१— ना॰ लबेदा–सुरुवाल, भोटो, चौबन्दी चोलो आदि सिउँदा काखीमनि पर्ने गरी गाँसिने तीनचोसे कपडाको लाम्चिलो टुक्रो ।
खार्पा२— ना॰ ओखलढुङ्गा जिल्लाको एक ठाउँ ।
खाल१— ना॰ [सं॰ क्षाले १. पशु आदिको शरीरबाट निकालिएको छाला; त्वचा; चर्म । २. बोक्रो; बाह्य आवरण ।
खाल२— ना॰ [सं॰ खल्ले १. जुवा खेल्न जुट्ने ठाउँ; जुवा खेल्दा कौडा हान्ने ठाउँ । २. एक–अर्काका आआ६ना विशेषता वा प्रकार; किसिम । ३. श्रेणी; स्तर । ४. पुरानो समयको इजलास । ~ थाप्नु— टु॰ अवैध तरिकाले जुवा खेल्ने ठाउँ बनाउनु; जुवा खेल्ने खाल बनाउनु । ~ धनी— ना॰ खाल थापेर जुवा खेलाउने मान्छे; जुवाडेलाई जम्मा पारी धन कमाउने व्यक्ति; खाले ।
खाला— ना॰ [खाल+ओ १. छालाको बाहिरी तह; अत्तर छाला । २. बोक्रो; बाह्य आवरण ।
खालासाला— क्रि॰ वि॰ [खाल (बि॰)] हे॰ सालाखाला ।
खालि— क्रि॰ वि॰ [अ॰ खाली] केवल; मात्र ।
खालिसा— ना॰ [अ॰ खालिसे कुनै व्यक्तिको मोहियानी हक र बिर्ता नभएको जग्गा; सरकारकै अधिकारमा रहेको जमिन ।
खाली— वि॰ [अ॰] १. भित्र केही नभएको; रित्तो (खाली भाँडो, खाली खल्ती इ॰) । २. कोही नबसेको (खाली कुर्सी) । ३. खानेकुरा केही नपरेको (खाली पेट) । ४. गहना वा श्रीसम्पत्ति केही नभएको (खाली कान, खाली हात इ॰) । ५. केही रोजगार वा कामधन्दा नभएको (खाली दिन; खाली समय इ॰) । ~ खण्ड— ना॰ खोसिएर वा मरेर रित्तो भएको पद वा ठाउँ; कसैको बहाली नभएको ठाउँ; खालीखाल्सा; खारिजी । ~ खाल्सा— ना॰ अड्डाखानाका कुनै कर्मचारी अन्यत्र सरुवाबढुवा भई वा खोसुवामा परी अथवा मरेर खाली भएको ठाउँ वा त्यसरी रिक्त हुन आएको पद; खालीखण्ड ।
खाले— ना॰ [खाल+ए] १. जुवा खेलाउने वा जुवाको खाल थाप्ने व्यक्ति; खालको मालिक; खालधनी । २. जुवाको खालमा कुनै दाउ लिएर खेल्न बसेको व्यक्ति वा खेलाडी ।
खाल्टाखुल्टी— ना॰ [खाल्टो+खाल्टो] सानातिना धेरै खाल्टाको समूह ।
खाल्टो/खाल्डो— ना॰ [सं॰ खण्ड?] खनेर अथवा अन्य कुनै कारणबाट बनेको खाडल; भ्वाङ्; भड्खारो; भङ्दालो ।
खाल्पा— वि॰ [रू खाले बुढ्याइँले मासु झोलुङ्गिएको (मानिस॰; बेत बसेको वा काम नलाग्ने अवस्थामा पुगेको (गाई, भैँसी इ॰) ।
खाल्वा— ना॰ [भो॰ ब॰] हिमाली भेगमा भारी बोकी ओहरदोहर गर्ने भेडा ।
खावा१— ना॰ [सं॰ खाते १. किल्ला, सहर आदिको सुरक्षाका निमित्त हातावरिपरि खनेर बनाइएको जलपूर्ण खाडल; खाई । २. शत्रुले हमला गर्न नसक्ने उद्देश्यले गहिरो र नाघ्न नसकिने गरी किल्लामा बनाइएको खाल्टो वा सानो घाटी ।
खावा२— ना॰ कुनै काम गर्नाका लागि तोकिएको अवधि; भाका; म्याद । (उदा॰— हरिलाई रुपियाँ तिर्न दस दिनको खावा दिइएको छ॰ ।
खावा३— ना॰ बेसरी उमालेर बाक्लो पारी तताइएको दूध । —
खीर— ना॰ १. खावा र खीर । २. खावा र खीरजस्तै मीठो भोजन ।
खास— वि॰ [अ॰] १. जस्तो छ त्यस्तो; जस्ताको त्यस्तो । २. प्रमुख; विशेष; मुख्य ।
खासखुस— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ खुस्+अ (बि॰)] १. नजिकका व्यक्तिले पनि सुन्न नसक्ने गरी; गुप्त किसिमले (कुरा गर्ने ढङ्ग॰; खुसखुस । ना॰ २. भित्रभित्रै भइरहेको कुनै गोप्य कुरा वा निन्दनीय कामका बारेमा बाहिर अलि–अलि सुनिन थालेको हल्ला; गाइँगुइँ । ३. गोप्य कुराकानी; कानेखुसी; साउती । >
खासखुसे— वि॰ खासखुस गर्ने; साउती गरेजस्तो ।
खासा— वि॰ [अ॰ खासे १. राम्रो असल; उम्दा; जाती; बेस; विशेष किसिमको । २. ना॰ कोदारीनजिकैको तिब्बती बजार ।
खासी१— ना॰ [नेवा॰] तामा, पित्तल आदि धातुको पकाउने ठूलो भाँडो; ठो ।
खासी२— वि॰ [अ॰ खास+ई] १. मन परेको; प्यारो; प्रिय; अन्तरङ्ग । २. पत्यारको; भरपर्दो; विश्वास गर्न सकिने ।
खास्टो— ना॰ डम्बरकुमारी वा ढाकालाई प्रायः मलमल कपडाले छापी बनाइएको ओढ्ने; दुई वा तीन तह भएको बाक्लो सुती पछ्यौरा ।
खाहमखाह— क्रि॰ वि॰ [फा॰ ख्वाहमख्वाहे इच्छा नभए पनि; नाहक; जबरजस्ती ।