नेपाली शब्दसमूह १२ कुकूकृ
कु१— पू॰ स॰ [सं॰] नामपदको अघिल्तिर जोडिएर, खराब, ह्रास, अवमूल्यन, अनुचित, पाप, अशुभ, अभाव इ॰ भाव सङ्केत गर्ने उपसर्ग (कुपात्र, कुकर्म, कुदृष्टि, कुरूप, कुबेला इ॰) ।
कु२— ना॰ [अ॰ मू॰] तालिम दिनेले बट्टाईको कानमा बेलाबखत उच्चारण गर्ने शब्द । ~ खुवाउनु— टु॰ बट्टाईको कानमा कु शब्द उच्चारण गर्नु ।
कु३— ना॰ [अङ्॰] सैनिक विद्रोह ।
कुँच— ना॰ [तु॰ कूचे १. सेनाले अनुशासनपूर्वक ताल मिलाएर हिँड्ने काम; पल्टनले गर्ने मार्च; कूच । २. छिटो चालको हिँडाइ; दौडाइ । ३. भाग्ने काम ।
कुँजि–नु— अ॰ क्रि॰ [कूँजो+इ+नु] कूँजो हुनु; रोगादिका कारणले हातगोडा खुम्चिनु । > कुँज्याइ— ना॰ कुँज्याउने र कुँजिने क्रिया वा भाव । कुँज्याइनु— क॰ क्रि॰ कुँजिने पारिनु । कुँज्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कूँजो पार्नु; हातगोडा नचल्ने पार्नु ।
कुँजो— वि॰ [सं॰ कुब्जे १. शारीरिक विकारले वा रोगले हात– गोडा आदि खुम्चिएको । २. हातगोडा आदि नचल्ने अवस्थाको; कुजो ।
कुँड्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ कुण्ठ <+नु॰] १. चक्कु, खुकुरी आदि हतियारको धार झार्नु वा दोब्य्राउनु; भुत्त्याउनु; कुँढ्नु । २. कागती, निबुवा, खाँदेको अचार आदिका अमिलाले दाँतमा खिहिथ्याहट पैदा गर्नु वा दाँतको शक्ति कम पार्नु । ३. चित्त दुखाउनु । > कुँडाइ— ना॰ कुँड्ने काम वा प्रक्रिया । कुँडाइनु— क॰ क्रि॰ कुँड्न लाइनु; कुँड्याइनु । कुँडाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुड्न लाउनु; कुँड्याउनु ।
कुँडार— ना॰ [सं॰ कुण्डागारे चारैतिर बेरेर सुरक्षित पारेको ठाउँ ।
कुँडि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुँड्+इ+नु] १. चक्कु, तरबार, हँसिया आदि फलामे हतियारको धार झर्नु वा दोब्रिनु; भुत्तिनु । २. चित्त दुख्नु; मन पाक्नु; भित्र–भित्र चिढिनु । ३. अमिलाले दाँतमा खिहिरोपन पैदा हुनु वा दाँतको शक्ति कम हुनु ।
कुँडिया— ना॰ [कुँडो+इयो १. सानो कुँडे । २. ताउलो ।
कुँडी— ना॰ [कुँडो+ई] १. सानो कुँडे; कुँडिया । २. तेल पेल्ने कोलको पाथीघरमुनि हररीसँगै रहने कमण्डलुजस्तो अवयव ।
कुँडुलि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुँडुलो+इ+नु] कुनै वस्तु कुँडुलो पर्नु; गुँडुल्किनु; कुँडुल्किनु; घुँगुरिनु ।
कुँडुली— ना॰ [सं॰ कुण्डली] सानो कुँडुलो ।
कुँडुलो— ना॰ [सं॰ कुण्डले १. नाङ्लाको बिट । २. वृत्ताकार रेखा, डोरी वा त्यस्तै कुनै पदार्थ; गुँडुलो । ३. पोको परेको; फुकन्डो ।
कुँडुल्किनु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ कुण्डलक > कुँडुल्क+इ+नु] हे॰ कुँडुलिनु । > कुँडुल्क्याइ– ना॰ कुँडुल्किने क्रिया वा प्रक्रिया ।
कुँडुल्क्याइनु— क॰ क्रि॰ कुँडुल्किने पारिनु । कुँडुल्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुँडुल्याउनु ।
कुँडुल्याइ— ना॰ [रू कुँडुलि (+याइ॰] १. कुँडुलिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [कँुडुल्याउ+आइ] २. कुँडुल्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कुँडुल्याइनु— क॰ क्रि॰ कुँडुलो पारिनु ।
कुँडुल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुँडुलो पार्नु ।
कुँडे— ना॰ [सं॰ कुण्डे १. दूध तताउने भाँडो । २. गाईबस्तुलाई कुँडो पकाउने वा खुवाउने भाँडो ।
कुँडो— ना॰ [सं॰ कुण्डे पीठो आदि हाली पकाएर गाईबस्तुलाई खुवाइने खोले ।
कुँड्याइ— ना॰ [रू कुँडि (+याइ॰] १. कुँडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [कुँड्याउ+आइ] २. कुँड्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कुँड्याइनु— क॰ क्रि॰ कुँड्याउने काम गरिनु रू
कुँड्याउनु— स॰ क्रि॰ १. हतियारको धार झार्नु; भुत्ते पार्नु । २. चित्त दुखाउनु; चिढ्याउनु । प्रे॰ क्रि॰ ३. अमिलाले दाँत खिहिरो पार्नु वा दाँतको शक्ति कम पार्नु ।
कुँढ्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ कुण्ठा+नु] हे॰ कुँड्नु ।
कुँढर— ना॰ [सं॰ कुण्डले हे॰ कुँडुलो ।
कुँढाइ— ना॰ [रू कुँढ् (+आइ॰] हे॰ कुँडाइ । [ > ] कुँढाइनु— क॰ क्रि॰ कुँडाइनु । कुँढाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुँडाउनु ।
कुँढि–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ कुण्ठ+नु] हे॰ कुँडिनु । > कुँढ्याइ— ना॰ कुँड्याइ । कुँढ्याइनु— क॰ क्रि॰ कुँड्याइनु । कुँढ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुँड्याउनु ।
कुँद्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ क्षोदन+नु] काठ, धातु, सिसा आदिमा बेलबुट्टा, अक्षर, चित्र आदि काट्नु; छाँटछुँट वा काटछाँट गर्नु (रत्न, मणि आदि॰ । > कुँदाइ— ना॰ कँुद्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
कुँदाइनु— क॰ क्रि॰ कुँद्न लाइनु । कुँदाउनु— प्रे॰ क्रि॰ काठ, धातु, आदिमा बुट्टा, चित्र, अक्षर आदि खोप्न लाउनु; कुँद्न लाउनु । कुँदुवा— वि॰ १. कुँदेर बुट्टा पारिएको; कुँदिएको । २. कुँद्ने वा अक्षर खोप्ने (व्यक्ति॰ ।
कुँवर— ना॰ [सं॰ कुमारे १. अघिअघिका राजारजौटाका सन्तान; राजकुमार; कुमार । २. क्षत्रीको एक थर । स्त्री॰ कुँवर्नी । कुँवा भट्टा– ना॰ काँसका भाँडा आदि बनाउन प्रयोग गरिने भट्टा ।
कुइँ— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰] १. तीखो आवाज आउने गरी (कुकुरको छाउरो कराउँदा, झ््याल–ढोका आदि उघार्दा इ॰) । वि॰ २. डरलाग्दो; कहालीलाग्दो । — कुइँ— क्रि॰ वि॰ दोहरिएको कुइँ आवाज आउने गरी । — भिर— ना॰ कहालीलाग्दो भीर ।
कुइँयासी— ना॰ [सं॰ कुण + ?] एक प्रकारको जङ्गली फल; डम्फर ।
कुइगन्ध— ना॰ [कुही+गन्ध] कुनै वस्तु कुहिएर वा सडेर निस्केको नराम्रो गन्ध; असाध्यै दुर्गन्ध ।
कुइनाइन— ना॰ [अङ्॰] चिराइतो वा सिन्कोनाको बोक्राबाट तयार पारिने, ज्यादै तीतो स्वादको दानादार पदार्थ; औलज्वर वा मलेरियाको औषधीका रूपमा प्रयोग गरिने त्यस्तै सानो चक्की ।
कुइनु— ना॰ हे॰ कुहिनु ।
कुइनेटो— ना॰ [कुनो+एटो] १. कुनो परेको ठाउँविशेष; डाँडाको फेदीदेखि उचालिँदै डाँडामाथिसम्म पुगेको ठाउँ; डाँडाको एकापट्टिको पाटो नाघी अर्कापट्टिको पाटामा लाग्ने ठाउँ । २. बगेको पानी पहाडको घुमेका ठाउँमा ठोक्किई नदीले बाटो फेर्ने ठाउँ; केही घुमेको ठाउँ ।
कुइपु— ना॰ [अङ्॰] पेरुका आदिवासीहरूले विभिन्न रबका डोरीमा खास–खास किसिमका गाँठा पारेर पत्रव्यवहार गर्ने लिपि; डोरीगाँठे लिपि । कुइरी मण्डल— ना॰ [कुइरो+मण्डल] कुइरोजस्तो भएर चारैतिर व्याप्त भएको धूवाँ, बाफ, धूलो आदि ।
कुइरे— वि॰ [कुइरो+ए] १. कुइरो वा कैलो आँखा हुने । ना॰ २. कुइरा आँखा हुने पाश्चात्य गोरा जाति; फिरङ्गी; अङ्ग्रेज ।
कुइरो— ना॰ [सं॰ कुज्झटि] वायुमा मिलेर बाफका रूपमा पृथ्वीमाथि ढाकिएको देखिने ससाना जलकणहरूको समूह; हुस्सु; कुहिरो ।
कुइसे— वि॰ कैलो आँखा हुने ।
कुइसो— ना॰ कैलो ।
कुई— ना॰ [नेवा॰ क्वँये झ््याल, ढोकाका भित्र लगाइएको चुकुल खोल्न प्रयोग गरिने फलामको एक प्रकारको साँचो; अङ्कुसे ।
कुकर्म— ना॰ [सं॰] नीतिनियम तथा आचरणविरुद्ध गरिने नराम्रो काम; खराब काम; नीच कर्म; गर्न नहुने काम (पाप, अपराध इ॰) । > कुकर्मी— वि॰ कुकर्म गर्ने; नकाम गर्ने; दुष्कर्मी; नीच ।
कुकाइ— ना॰ [रू कुकाउ (+आइ॰] कुकाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कुकाइनु— अ॰ क्रि॰ कुकाइने होइनु ।
कुकाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [कुक्+आउ+नु] रुनुकराउनु । (उदा॰– भाँड कुकायो ।)
कुकाठ— ना॰ [कु+काठ] १. बोक्रा झिकिएको नालुको डाँठ । २. सार वा चुरो नभएको काठ; अग्राख जातभन्दा बाहिरको काठ; कमसल काठ; बेजातको काठ ।
कुकुना— ना॰ फलाम, पित्तल आदि धातुको काम गर्ने कालिगडहरूले आगो तह लगाउने हन्बेर्नु; अङ्कुसे ।
कुकुर— ना॰ [सं॰ कुक्कुरे स्याल, फ्याउरो, ब्वाँसो आदिका जातको प्रायः रखवारीका लागि पालिने घरपाला जनावर; श्वान; कुत्ता । ~ गाँठो— ना॰ मैथुनका समयमा कुकुर जोल्टिएको अश्लील उदाहरण दिएर माया–प्रीतिमा लठ्ठिने जोडीलाई गिज्याइने शब्द । ~ जोल्टाइ— ना॰ कामक्रीडामा हुने बढी आसक्ति । ~ झिँगो— ना॰ कुकुरको जिउमा टाँसिएर बसिरहने चेप्टो खैरो झिँगो । —
डाइनु— ना॰ पानका झैँ ठूलठूला पात हुने, पहेँलो फूल फुल्ने, झुप्पा–झुप्पा राता गोल फल फल्ने काँडे लहरो वा त्यसको मुना । ~ डुलाइ— ना॰ बिना काम वा उद्देश्यको हिँडाइ; लखरलखर डुल्ने चाल । ~ तिहार— ना॰ कार्तिक कृष्ण चतुदर्शीका दिन कुकुरको पूजा गरिने र परम्पराअनुसार मनाइने चाडपर्व; तिहारको दोस्रो दिन । ~ दाँत— ना॰ मुखका माथिल्ला हारका अघिल्ला दाँत र बङ्गाराका माझमा रहने अरू दाँतभन्दा तीखा चारचुच्चे दाँत । — पुछ्रे्र— वि॰ कुकुरको पुच्छरजस्तो ('ढ' अक्षर) । — बन्सो— ना॰ बन्सो घाँसको एक प्रकार । ~ बिरालो— ना॰ १. परस्परमा बाझ्ने वा झगडा गर्ने चाल; बेमेल वा असहमति । २. बालकहरूले खेल्ने एक खेल । ~ भुकाइ— ना॰ १. कुकुर भुकेको शब्द । २. महत्त्व वा सार नभएको र प्रभाव नपर्ने भाषण । ३. फोस्रो धाक । ~ मराइ— ना॰ कष्टपूर्ण मृत्यु; साह्रै दुःखको मरण । — मुखा— वि॰ कुकुरको जस्तो मुख भएको; कुरूप । — मुखे— वि॰ कुकुरमुखा । — मुत्ते— ना॰ रूखमा उम्रने एक थरी च्याउ ।
कुकुरी— ना॰ [कुखुरी] काँचो धागाको डल्लो ।
कुकुरे— ना॰ [सं॰ कुक्कुरद्रु] सेतो भुवादार पात हुने र प्याजी रबका ससाना फूल फुल्ने एक बुटी ।
कुकुर्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुक्रुक्क+इ+नु] कुक्रुक्क पर्नु; खुम्चिनु; कुचुर्किनु । > कुकुर्क्याइ— ना॰ कुकुर्किने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।
कुकुर्क्याइनु— क॰ क्रि॰ कुक्रुक्क पारिनु; खुम्च्याइनु । कुकुर्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुक्रुक्क पार्नु; खुम्च्याउनु ।
कुकुलढुक— ना॰ [अ॰ मू॰ कुकुल्+ढ्याक्क] मुखमा अटाईनअटाई खानेकुरो कोचेर निल्न खोज्दा आउने आवाज ।
कुकृत्य— ना॰ [सं॰] नराम्रो वा नजाती काम; दुष्कर्म; कुकर्म ।
कुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुक्+क] १. खाँदा गला लागेर वा घाँटीमा कुनै वस्तु अड्केर वेगसित वायु निस्कन नपाउँदा आवाज आउने गरी; असजिलो भएर गलाबाट कुक–कुक शब्द निस्कने चालले । ना॰ २. बाडुली वा हिक्का आउँदा निस्कने शब्द; किक्क ।
कुक्कु— ना॰ [सं॰ कुक्कुभे 'कुक्कु'–को आवाज निकालेर गर्मी याममा कराई हिँड्ने कोइलीका जातको चरो ।
कुक्कुट— ना॰ [सं॰] १. जङ्गली कुखुरो; लुइँचे । २. कुखुरो । ३. आगाको फिलिङ्गो वा झिल्को ।
कुक्कुर— ना॰ [सं॰] हे॰ कुकुर ।
कुक्रुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुक्रुक्+क] गोडा दोब्य्राउने वा खुम्च्याउने गरी (जाडो, बुढ्याइँ, बाथ आदिले॰ ।
कुक्लुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुक्लुक्+क] एकै चोटि निल्ने गरी; कुक्क ।
कुक्षि— ना॰ [सं॰] १. पेट; उदर । २. गर्भाशय; कोख । ३. कुनै चीजको भित्री भाग । — शूल— ना॰ पेट दुख्ने शूलको रोग; पेटदुखाइ ।
कुखुरी१— ना॰ चर्खाको सुइरोबाट झिकिएको धागाको लट्टी; कुकुरी ।
कुखुरी२— ना॰ [कुखुरो+ई] पोथी कुखुरो । — काँ— ना॰ भाले कुखुरो बास्दा आउने आवाज ।
कुखुरे— वि॰ [कुखुरो+ए] कुखुरोजस्तो; कुखुराका स्वभावको; कुखुरो खाने । ~ आन्द्रो— ना॰ लाम्चा पात, हरियो र सेतो मिसिएका साना फूल र अपामार्गको जस्तो डाँठ हुने, वीर्यवर्धक मानिने एक लहरो । ~ निद्रा— ना॰ पातलो वा बेला–बेलामा खुलिरहने निद्रा; चाँडचाँडै खुल्ने नीद । ~ बिख— ना॰ एउटा मात्र डाँठ हुने र विषालु जरो हुने एक प्रकारको बर्खे बुटी । ~ बैँस— ना॰ कुरकुराउँदो वा अल्लारे जवानी; उत्ताउलो बैँस ।
कुखुरो— ना॰ [सं॰ कुक्कुटे टाउकामा छालाको रातो सिउर हुने, अण्डाबाट चल्ला कोरल्ने, मासु खानका लागि प्रसिद्ध दुईखुट्टे घरपालुवा चरो; घडीचरो; कुपङ्खी; कुपक्षी ।
कुख्यात— वि॰ [सं॰] नराम्रो कामकुरामा प्रसिद्धि पाएको; बदनाम; निन्दित । > कुख्याति— ना॰ नराम्रो वा निन्दनीय कामबाट भएको प्रसिद्धि; बदनामी ।
कुङ्कुम— ना॰ [सं॰] कश्मीरी–केशर; केशर । — पाती— ना॰ पीपलका आकारको पात हुने र घण्टाका आकारको रातो फूल फुल्ने, ढुङ्गाको कापमा उम्रने एक बुटी; तृणकुङ्कुम ।
कुच१— ना॰ [सं॰] स्त्रीजातिको छातीमा उठ्ने गोलो र चुच्चे मांसपिण्ड; उरोज; स्तन; दूध ।
कुच२— ना॰ [तु॰ कुचे १. पल्टनले गर्ने मार्च । २. दौडाइ । ३. भाग्ने काम ारू ४. कुनै यात्राको प्रारम्भ; प्रस्थान; कूँच ।
कुचक्र— ना॰ [सं॰] छलपूर्ण वा रहस्यमय ढङ्गले हानि पुथ्याउने उद्देश्य राखी बनाइएको योजना; अरूलाई धोका दिई जालमा फसाउने षड्यन्त्र । > कुचक्री— वि॰ कुचक्र गर्ने; षड्यन्त्र रच्ने ।
कुचाग्र— ना॰ [सं॰] स्तनको टुप्पो; दूधको मुन्टो ।
कुचाल— ना॰ [सं॰] १. खराब वा निन्दनीय चाल; नराम्रो आचरण; दुराचार । २. दुष्टता; खराबी । > कुचालक— ना॰ १. कुनै पनि काम वा क्रिया राम्रोसँग चलाउन नसक्ने (व्यक्ति) । २. विद्युत् र ताप सजिलै परिचालन हुन नसक्ने; विद्युत्–तरङ्ग सञ्चारित हुन नसक्ने (रबर, सुकेको काठ आदि॰ ।
कुचिन— ना॰ [चिनी॰ क्वीचिने धागो वा जरीबारा बेल–बुट्टा काढिएको मूल्यवान् रेसमी कपडा ।
कुचिन्डो— ना॰ [कुच्च+उझिन्डो] १. उझिन्डो छिनेर बिर्को हराई उदाङ्गो भएको ढुङ्ग्रो । २. बिग्रिएको अनुहार ।
कुचिला— ना॰ धर्के पात हुने, राता फल फल्ने र ससाना सेता फूल फुल्ने एक वृक्ष वा त्यसैको फल ।
कुची— ना॰ [सं॰ कूर्ची] १. टुप्पामा रौँ भएको, रबले चित्र लेख्ने वा बुट्टा भर्ने कलम; तुलिक । २. सानो कूचो । ३. धान र सखरको डल्लोलाई परालले बेरेर बनाइने हात्तीको दाना । —
कार— ना॰ १. कूचीको काम गर्ने व्यक्ति । २. सडक, चोक आदि बढारकुँढार गरी सफाइ गर्ने वा कूचो बढारेर जीविका चलाउने मानिस ।
कुचुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुचुक्+क] खुम्चिने गरी; साँघुरिएर; अप्ठेरो चालले (बस्ने वा दोब्रिने ढङ्ग॰ ।
कुचुर्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुच्रुक्क+इ+नु] एकै ठाउँ थुप्रिनु; कुच्रुक्क पर्नु; खुम्चिनु; कुच्चिनु । कुचुर्क्याइ— ना॰ कुच्रुक्क हुने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । कुचुर्क्याइनु— क॰ क्रि॰ कुचुर्किने गरी राखिनु ।
कुचुर्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुच्रुक्क पर्ने किसिमले राख्नु ।
कुचेष्टा— ना॰ [सं॰] १. नचाहिँदो र नजाती कामकुराको चेष्टा वा अभिप्राय; कुत्सित व्यवहार; नराम्रो बानीबेहोर । २. खराब उद्देश्य लिएर गरिने हाउभाउ ।
कुचैल— ना॰ [सं॰] १. मैलो वा फोहोर लुगा । वि॰ २. मैलो लुगा लगाउने (व्यक्ति॰ ।
कुचो— ना॰ [प्रा॰ कुच्चो] धूलो, कसिङ्गर आदि बढार्ने बाबियो, सिरु, पराल, अम्रिसो आदिको मुठो ।
कुचोद्य— ना॰ [सं॰] व्यर्थको रडाको; नचाहिँदो गनगन; बे६वाँकको तर्क–वितर्क; वितण्डा ।
कुच्च— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुच्+च] १. साँघुरो किसिमले वा खाँदिएर । २. बिस्तारै छोइने गरी ।
कुच्चाबाज— ना॰ [कुच्चे+बाज] १. बूढो भइसकेको बाज चरो । २. तागत सकिएको दुब्लो मानिस ।
कुच्चि–नु— स॰ क्रि॰ [कुच्च+इ+नु] धातुका भाँडाकुँडा ठक्कर लागेर बिट दोब्रिनु वा भित्र खोपिल्टाखोपिल्टी पर्नु; कच्याककुचुक हुनु; थेप्चिनु ।
कुच्चे— वि॰ [सं॰ कुच+ए] कुच्चिएको (जस्तो— तालुकुच्चे॰ ।
कुच्च्याइ— ना॰ [रू कुच्चि (+याइ॰] कुच्चिने काम वा क्रिया– प्रक्रिया । [ > ] कुच्च्याइनु— क॰ क्रि॰ कुच्चिने पारिनु ।
कुच्च्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुच्चिने पार्नु ।
कुच्र–नु— अ॰ क्रि॰ [कुर्चा+नु] हलचल गर्न नपाई एकै ठाउँमा बस्नु; कुचुक्क पर्नु; कुर्चा खानु । > कुच्राइनु— क॰ क्रि॰ कुच्रन लाइनु । कुच्राउनु— अ॰ क्रि॰ कुच्रन लाउनु । कुच्रिनु— अ॰ क्रि॰ कुच्रनु ।
कुच्रुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुच्रुक्+क] हलचल गर्न नपाई; कुर्चा खाएर (बस्ने वा खुम्चिने किसिम॰; कुच्च ।
कुच्य्राइ— ना॰ [रू कुच्रि (+याइ॰] कुच्रिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कुच्य्राइनु— क॰ क्रि॰ कुच्रुक्क पारिनु; कुर्चा खुवाइनु ।
कुच्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुच्रिन लाउनु; कुर्चा खुवाउनु; कुच्राउनु ।
कुज— वि॰ [सं॰] १. पृथ्वीबाट जन्मेको । ना॰ २. मङ्गलग्रह; भौम । ३. कृष्णबारा मारिएको नरकासुर नामक राक्षस ।
कुजात— ना॰ [सं॰ कुजाति] १. नीच जाति; कुजाति । २. खराब जात; किजात । > कुजाति— ना॰ १. तल्लो वा नीच जाति; समाजबारा हीन मानिएको जाति । २. आनुवंशिक जातिबाट च्युत व्यक्ति; झरेको जात । वि॰ ३. निम्नस्तरको; तल्लो जातको । ४. अधम; दुष्ट ।
कुजि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुजो+इ+नु] शारीरिक विकार वा रोगले हातखुट्टा खुम्चनु वा नचल्नु; कुँजिनु ।
कुजो— वि॰ [सं॰ कुब्जे रोगले वा जन्मैदेखि हात–गोडा नचल्ने; हातगोडा तन्काउन नमिल्ने; कूँजो ।
कुञ्चन— ना॰ [सं॰] १. जाडो, लाज, अवस्था आदिका कारणले चाउरी पर्ने वा खुम्चने चाल; खाँदिने, मुजा पर्ने वा कक्रिने स्थिति; खुम्च्याइ । २. केशको घुमुर्क्याइ । ३. परेला घुमुर्किने आँखाको रोग ।
कुञ्चिका— ना॰ [सं॰] १. ताल्चा खोल्ने साँचो । २. बाँसका छेस्का ।
कुञ्चित— वि॰ [सं॰] खुम्चिएको वा बाङ्गिएको; घुँगुरिएको; बङ्ग्याइएको ।
कुञ्ज— ना॰ [सं॰] १. लहरा र रूखपातले ढाकिएको प्रायः गोलाकार ठाउँ; पर्णशाला; पर्णकुटी; लतागृह । २. हात्तीको दाँत । ~ कुटीर— ना॰ लतागृह; लतामण्डप ।
कुञ्जर— ना॰ [सं॰] १. हात्ती । (उदा॰— गाउँमा अचेल नर वा कुञ्जर कोही छैन॰ । वि॰ २. श्रेष्ठ; उत्तम (नर–कुञ्जर, वीर– कुञ्जर इ॰) ।
कुञ्जी— ना॰ हे॰ कुन्जी ।
कुट्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ कुट्ट+नु] १. मान्छे वा बस्तुभाउलाई तह लाउन र सास्ती दिन मुड्की, लबटो, लौरो आदिले हिर्काउनु; ताडना गर्नु; पिट्नु; ठोक्नु; ठटाउनु । २. लोहोरो, मुस्ली आदिले टुक्रिने वा धुजिने गरी औषधी, मसला आदि पिँध्नु । ३. मूला, अदुवा, काँचा आँप आदिलाई थ्याचथ्याच पार्नु । ४. मुसलको चोट पारी चिउरा, चामल आदि बनाउनु । ५. मास, गहत, कोदो आदिका दाना झार्न घोचाले हिर्काउनु । ६. परेका पानीले भिजाउनु; चुट्नु ।
कुट१— ना॰ [सं॰] १. किल्ला; दुर्ग; गढ । २. घर; छाप्रो । ३. पहाड । ४. रूख; वृक्ष । ५. पत्थर आदि फोर्ने हतौडो; घन ।
कुट२— ना॰ [सं॰ किट्टे मौरीको चाकामा हुने च्याटच्याटी लाग्ने पहेँलो पदार्थ; महको कसर वा छोक्रा; मैन ।
कुटका— ना॰ [सं॰ कुटके एक जातको मौरी; कठ्यौरी ।
कुटकाट— ना॰ [कुट्+काट्] कुट्ने र काट्ने काम; टुक्राटुक्री पार्ने काम ।
कुटकी— ना॰ झुप्पा–झुप्पा पात लाग्ने, नीलो फूल फुल्ने र कालो फल फल्ने एक भुइँझार वा त्यसको डाँठ अथवा जरा ।
कुटकुटे— ना॰ १. भेरी अञ्चलको सुर्खेततिर लोकगीत र धुनहरूमा बढी प्रचलित, बोल तथा प्रकार । २. काटीकुटी ट्याम्कोसँग मिल्ने तर टयाम्कोभन्दा सानो एक बाजा ।
कुटज— ना॰ [सं॰] १. एक जङ्गली बोट वा त्यसैको फल; ठूलोकुरो । २. कमल । कुटन पिँधन— ना॰ [कुट्+पिँध्] कुनै चीज कुट्ने र पिँध्ने काम; मसला, औषधी आदि कुटी–पिँधी धूलो पार्ने काम; कुटाइ–पिँधाइ ।
कुटपिट— ना॰ [कुट्+पिट्] १. परस्परमा कुट्ने र पिट्ने काम; कुटाइ र पिटाइ; कुटामारी । २. कुटाइ र पिटाइका कारणबाट उब्जिएको झगडा वा मुद्दा ।
कुटमिरो— ना॰ [सं॰ कूट शाल्मली] बाटुला र चिल्ला पात हुने, ससाना झुप्पादार फूल फुल्ने तथा पीपलका जस्ता गेडा हुने एक वृक्ष ।
कुटसिमल— ना॰ अर्को रूखको आड लिएर झाँगिने र गाईवस्तुका निमित्त पोसिलो घाँस हुने एक लहरो ।
कुटाइ— ना॰ [रू कुट्+आइ] कुट्ने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
कुटाइनु— क॰ क्रि॰ कुट्न लाइनु । ~ पिँधाइ— ना॰ कुट्ने र पिँध्ने काम; कुटनपिँधन । ~ पिटाइ— ना॰ हे॰ कुटपिट ।
कुटाइम— ना॰ [सं॰ कु+अङ्॰ टाइमे कुसमय; कुबेला; बेमौका ।
कुटाउनी— ना॰ [कुट्+आउनी] धान आदि कुटाएबापत कुट्नेलाई दिइने मजुरी वा भाग; कुटानी ।
कुटाउनु— क॰ क्रि॰ [कुटाउ+इ+नु] कुट्न लाउनु; पिटाउनु ।
कुटाकुट— ना॰ [कुट्+आ+कुट्] परस्परमा कुट्ने काम; पिटापिट; हानाहान; कुटामारी ।
कुटानी— ना॰हे॰ कुटाउनी ।
कुटामारी— ना॰ [कुट्+मार] कुट्ने र ठोक्ने काम; कुटाकुट; पिटापिट ।
कुटि— ना॰ गाईवस्तुलाई खुवाउनका लागि काटेर छोटोछोटो पारिएको घाँस–पराल आदि; छाँटी ।
कुटि–नु— क॰ क्रि॰ [कुट्+इ+नु] कुट्ने काम गरिनु; पिटिनु ।
कुटिल— वि॰ [सं॰] १. टेढो; बाङ्गो; बाउँठो । २. जालझेल गर्ने; कपटी; छली । — ता— ना॰ १. स्वभावले कुटिल बन्ने भाव वा अवस्था । २. बाङ्गोपन; वक्रता । कुटिला लिपि— ना॰ [सं॰] गुप्त–लिपिपछिको तथा नवौँ र दसौँ शताब्दीमा चलेको लिपि ।
कुटी१— ना॰ [सं॰] १. एकान्त वा सुनसान ठाउँमा माटाले बनाइएको र खर–पराल आदिले छाइएको सानो घर; झुपडी; छाप्रो; झुप्रो । २. ऋषि–मुनिहरू बस्ने घर ।
कुटी२— ना॰ [कुट्+ई] गाईवस्तुलाई खुवाउन टुक्रा पारी काटेको घाँस–पराल (मदेस) । — घा— ना॰ १. भएभरको श्रीसम्पत्ति; सर्वस्व; लट्टिपट्टी । २. कुटपिटबाट भएको घाउ । ~ माम— ना॰ चामलको भात (बालबोलीमा॰ ।
कुटीर— ना॰ [सं॰] कुटी; कुटिया । ~ उद्योग— ना॰ घरमै चलाउन सकिने सानातिना उद्योगधन्दा; घरेलु उद्योग वा इलम । — शिल्प— ना॰ घरैमा गर्न सकिने सीप वा इलम; कुटीर–उद्योग ।
कुटु— ना॰ [सं॰] फापरको बोट वा अन्न ।
कुटुकुटु— ना॰ [अ॰ मू॰ कुट्+उ (बि॰)] १. अन्नका कडा दाना एक–एक गरी दाँतले टोक्ने वा फोर्ने काम; त्यसरी टोक्दा वा फोर्दा आउने आवाज । क्रि॰ वि॰ २. कुटुकुटु आवाज निस्कने गरी ।
कुटुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुटुक्+क] १. एकै बाजि दाँतले टोक्दा वा फोर्दा आवाज आउने गरी (जस्तो— काफलगेडी कुटुक्क) । २. पेट चस्स घोच्ने चालले ।
कुटुनी१— ना॰ [सं॰ कुट्टिनी] १. केटीहरू फकाई परपुरुषसँग फसाउने र पैसा कमाउने आइमाई; कामुक पुरुषका लागि वेश्या उपलब्ध गराइदिने नारी; कुटिनी । २. चुक्ली लगाएर दुई पक्षका बीचमा झगडा गराइदिने स्त्री ।
कुटुनी२— ना॰ १. दाम्लाको गाँठो; गलमगाँठो । २. हात्ती बाँध्ने डोरी; अग्रन । ३. माटाभित्र मात्र बस्ने एक कीरो ।
कुटुम्ब— ना॰ [सं॰] १. एकाघरका जहान; घरपरिवार । २. दाजुभाइ र छोराछोरीतर्फका सन्तान । ३. बन्धुवर्ग; नातागोता । — तन्त्र— वि॰ कुटुम्बको हैकम भएको व्यवस्था; जहानियाँ चाल । >
कुटुम्बिनी— ना॰ १. धेरै सन्तान जन्माउने नारी; पत्नी; स्त्री । २. रातो–रातो रबको डाँठ हुने एक जातको दूधे झार । वि॰ ३. जहानियाँ (स्त्री॰ । कुटुम्बी— वि॰ गृहस्थी; जहान–परिवार र नाता– गोता भएको । कुटुम्बेरी— ना॰ १. कुटुम्बको वा कुटुम्बको जस्तो सम्बन्ध । वि॰ २. नातागोताभित्रको; साइनु पर्ने; सम्बन्धी ।
कुटुरो— ना॰ [सं॰ कुट्मले सानोतिनो गठरो; सानो पोको; पन्तरो ।
कुटुलीकोसा— ना॰ [सं॰ कुटिल–कोषे खेत–बारीका डिल–डिलमा उम्रने, आँकुरो झारमा फल्ने र किकौँले गेडा र केराउका जस्ता कोसा हुने सानो कोसा ।
कुटुवा— वि॰ [कुट्+उवो १. ढिकी, ओखल आदिमा कुटिएको; कुटेर बनाइएको । २. कुट्ने स्वभावको; कुटाहार ।
कुटे— वि॰ [कुटो+ए] कुटोजस्तो; कुटाको ।
कुटो— ना॰ [सं॰ कुट्टके फूलबारी, करेसाबारी आदिमा गोडमेल गर्दा प्रयोग गरिने कोदालाका आकारको हलुका सानो फलामे हतियार । ~ कोदालो— ना॰ १. कुटो र कोदालो; खेती गर्दा प्रयोगमा ल्याइने ससानो हाते साधन । २. खेतीपातीको काम; कृषिकर्म ।
कुट्का— ना॰ [कुट्कोको ति॰ ।)] कुनै ठोस वस्तु काटेर पारिएका साना टुक्रा; कुड्का । ~ कुट्की— ना॰ साना–ठूला कुट्काहरूको समूह; टुक्राटाक्री ।
कुट्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुट्को+इ+नु] कुट्का पर्नु; टुक्रिनु; कुड्किनु ।
कुट्को— ना॰ [सं॰ कुट्टे कुड्को; कुट्का ।
कुट्क्याइ— ना॰ [रू कुट्कि (+याइ॰] कुट्किने काम वा प्रक्रिया । [ श्र ] कुट्क्याइनु— क॰ क्रि॰ कुट्किने पारिनु । कुट्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुट्का पार्नु; टुक्य्राउनु ।
कुट्टन— ना॰ [सं॰] अन्न आदि कुट्ने काम; कुटाइ ।
कुट्टमित— ना॰ [सं॰] प्रेमीसँग संयोग हुँदा नायिका वा स्त्रीले प्रकट गर्ने देखावटी दुःख–चेष्टा ।
कुटुमिरो— ना॰ गाईवस्तुलाई खुवाउने डाले घाँस ।
कुठाउँ— ना॰ [कु+ठाउँ] १. अनुचित स्थान; खराब ठाउँ वा अवसर । २. शरीरको कोमल तथा सुकुमार अङ्ग; मर्मस्थल ।
कुठार— ना॰ [सं॰] फर्सा; बन्चरो । — पाणि— वि॰ १. हातमा बन्चरो लिने; कुठारधारी । ना॰ २. परशुराम । > कुठाराघात— ना॰ १. बन्चरोको हनाइ वा चोट; पूरै खतम गर्ने खालको प्रहार । २. कुनै व्यक्तिको काम–कुरामा हानि पुथ्याउने लाक्षणिक शब्द; हानि–नोक्सानी; बाधा–अड्काउ ।
कुड— ना॰ [सं॰ कुटे हलोको फाली अड्याउने ठाउँ ।
कुडव— ना॰ [सं॰] १. दुई माना अन्नको नापो । २. दुई माना नापो भएको भाँडो; कुरुवा ।
कुड्का— ना॰ टुक्रा; कुट्का । — कुड्की— ना॰ कुट्काकुट्की; टुक्राटाक्री ।
कुड्किनु— अ॰ क्रि॰ [कुड्को+इ+नु] कुनै चीज कुड्का पर्नु; टुक्रिनु; गिँडिनु; कुट्किनु ।
कुड्को— वि॰ [रू कुट्को] कुनै ठोस वस्तुलाई काटेर वा फोरेर पारिएको टुक्रो; कुट्को ।
कुड्क्याइ— ना॰ [रू कुड्की (+याइ॰] १. कुड्किने भाव वा क्रिया– प्रक्रिया । [कुड्क्याउ+आइ] २. कुड्क्याउने काम वा प्रक्रिया । [ श्र ] कुड्क्याइनु— क॰ क्रि॰ कुड्क्याउने काम गरिनु; टुक््रयाइनु ।
कुड्क्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुड्का पार्नु ।
कुड्मल— ना॰ [सं॰] १. कोपिलो; कली । २. फूल ।
कुणिया— ना॰ गाउँघरमा तिरो तिर्नका निम्ति जम्मा हुने घर ।
कुण्ठ— वि॰ [सं॰] १. जुम्सो; सुस्त; मन्द; कमजोर; अल्छी । २. धारिलो नभएको; भुत्ते ।
कुण्ठा— ना॰ [सं॰] १. कुनै व्यक्तिमा सुषुप्त रूपले रहने मानसिक असन्तुष्टि वा अतृप्तिको भावना । २. प्रगतिका कार्यमा बाधा पुथ्याउने सङ्कोच वा लाजले युक्त हीन मनोभाव । ३. बाधा– अड्काउ; अवरोध । — ग्रस्त— वि॰ लज्जा, सङ्कोच आदिले प्रगति गर्न नसकेको; प्रतिभा नफुरेको; कुण्ठाले युक्त; कुण्ठित ।
कुण्ठित— वि॰ [सं॰] १. हे॰ कुण्ठाग्रस्त । २. धार दोब्रिएको; भुत्ते (हतियार) । ३. मन्दबुद्धि भएको । ४. बीचैमा रोकिएको; अवरुद्ध (विचार, भावना आदि॰ ।
कुण्ड— ना॰ [सं॰] १. सानो जलाशय; पोखरी; कुवा; इनार । २. कमण्डलु; भिक्षापात्र । ३. होम गर्ने वेदी वा खाल्डो । ४. लोग्ने छँदाछँदै अर्कै लोग्नेमानिससँगको सम्बन्धबाट जन्मेको सन्तान; जारपुत्र । ५. बटुको । ६. उत्खनन गर्दा हुन गएको खाडल । ७. बाइसी–चौबीसी काल र त्यसभन्दा पहिलेको समयका बत्तीस करमध्येको एक कर वा छत्तीस रकममध्येको एक रकम ।
कुण्डल— ना॰ [सं॰] १. कानको लोतीमा झुन्डिने गरी लगाइने एक प्रकारको मण्डलाकार गहना; मुन्द्रो रू २. गोरखपन्थीका साधुहरूले कानमा लगाउने स्फटिक, सिब, काठ आदिको मुन्द्रो । ३. चन्द्रमा वा सूर्यको चारैतिर देखिने बादलको गोलो घेरा । >
कुण्डलिनी— ना॰ १. मूलाधार चक्रको नजिक तीन फन्का भएर रहेको नाडी । २. षट्चक्रको अभ्यासमा सर्वप्रथम कल्पना गरिएको सर्प । कुण्डली— ना॰ १. मानिसको जन्मकालमा भएका ग्रहस्थिति सूचित गर्ने बाह्र कोठा भएको कुण्डलाकार चक्र; जन्मकुण्डली । २. सर्प । ३. कुण्डलिनी । वि॰ ४. कुण्डल (गहना॰ लगाएको । ५. कुण्डलाकार वा बाटुलो भएर बसेको; वर्तुल ।
कुण्डी— ना॰ [सं॰] १. सानो कुण्ड । २. टुटी–धाराको पानी राख्ने ढुङ्गे भाँडो ।
कुण्या— ना॰ १. कलश राख्ने तामा वा पित्तलको ठूलो थाल; झाप्री । २. पीठो मुछ्ने भाँडो ।
कुत— ना॰ [प्रा॰ कुत्ते कबुलअनुसार खेत वा बारी कमाउँदा मोहीले जग्गाधनीलाई बुझाउनुपर्ने निश्चित अन्न; बालीको ठेक्का; मोहीबाट तल्सिबले पाउने अन्नबाली; तिरो । ~ तिरो— ना॰ कुत र तिरो ।
कुतकुती— ना॰ १. पैताला, पेट, काखी, घाँटी आदिमा छुँदा लाग्ने सगसगी; काउकुती । २. कुनै काम गर्ने संवेगात्मक सक्रियता; चौचौ; उत्कण्ठा । > कुतकुत्याइ— ना॰ कुतकुत्याउने काम वा प्रक्रिया । कुतकुत्याइनु— क॰ क्रि॰ कुतकुती लाइनु । कुतकुत्याउनु— स॰ क्रि॰ १. कुतकुती लगाउनु; काउकुती लाउनु । २. आपद्मा पार्न खोज्नु । ३. उत्तेजित पार्नु ।
कुतत्त्व— ना॰ [सं॰] १. खराब वा हानिकारक तत्त्व; फाइदा नगर्ने वस्तु ।
कुतर्क— ना॰ [सं॰] अनुचित वा असङ्गत तर्क; वितण्डा । >
कुतर्की— वि॰ कुतर्क गर्ने; वितण्डावादी; नचाहिँदो तर्क गर्ने ।
कुती१— ना॰ [भो॰ ब॰] नेपाल–तिब्बतको सिमानानजिक रहेको एक ऐतिहासिक स्थल । (लासा जाने कुतीको बाटो— उखान॰
कुती२— ना॰ [रू कुत्तो कुकुर; कुत्ता (बालबोलीमा॰ ।
कुतुक— ना॰ [सं॰] १. आश्चर्य तथा उत्सुकता जगाउने विलक्षण कामकुरो । २. आश्चर्य; अचम्म । ३. मन बहलाउने हाँसखेल; दिल्लगी । ४. इच्छा; चाहना ।
कुतूहल— ना॰ [सं॰] १. कुनै नयाँ र विलक्षण वस्तु वा रहस्यमय कामकुरो जान्न वा सिक्न मनमा हुने प्रबल इच्छा; उत्सुकता; उत्कण्ठा । २. आश्चर्य । ३. खेलबाड; क्रीडा ।
कुत्ता— ना॰ [प्रा॰ कुत्ती < सं॰ कुक्कुरे १. हे॰ कुकुर । २. दुष्ट, लुच्चो वा लोभी व्यक्तिलाई बुझाउने लाक्षणिक शब्द । ३. घडी आदिको कुनै एक पुर्जा ।
कुत्तेबन्सो— ना॰ ज्वानुका जस्ता गेडा हुने र टुप्पामा कोसाजस्तो देखिने लामो खालको बन्सो ।
कुत्सा— ना॰ [सं॰] निन्दा; भर्त्सना; घृणा । > कुत्सित— वि॰ निन्दित; घृणित ।
कुथ— ना॰ [सं॰] हौदामाथि बिछ्याइने कार्चोप भरिएको मूल्यवान् कपडा; हात्तीको झल्लर ।
कुथुङ्ग्रि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुथुङ्ग्री+नु] कोचिएर सुत्नु; साँघुरो ठाउँमा लेट्नु वा अटाउनु ।
कुथुङ्ग्री— ना॰ [सं॰ कथ्+उङ्ग्री] तत्काल आवश्यकतापूर्तिका निम्ति कथिएको सानो कथा; कथा । > कुथुङ्ग्रे— वि॰ कुथुङ्ग्री कहने वा कथ्ने (व्यक्ति॰ ।
कुथुर्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुथुर्के+इ+नु] सानो ठाउँमा अटाउनु; कुथुब्िग्रनु ।
कुथुर्के— ना॰ [सं॰ कुथे १. तरकारी खाइने, सानो खालको एक जातको निहुरो । २. रूखमा प्वाल पारेर गुँड बनाउने एक थरी सानो चरो ।
कुथेर— ना॰ [किराँ॰] राजस्व उठाउने र भूमिसम्बन्धी काम गर्ने लिच्छविकालीन अड्डाअदालत । ~ अधिकरण— ना॰ लिच्छविकालमा राजाका तर्फबाट कर उठतीपुठती गर्ने शाखा अड्डा । ~ वृत्ताधिकृत— ना॰ कुथेर अधिकरणका तालुकदार वा हाकिम ।
कुद्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ कूर्द+नु] १. कुनै एक छेउबाट छिटोछिटो हिँडेर अर्को छेउ पुग्नु; वेगसित जानु; दौडनु । २. सुइँकिनु; भाग्नु ।
कुदरत— ना॰ [अ॰] हे॰ कुद्रत । > कुदरती— वि॰ हे॰ कुद्रती ।
कुदर्शन— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो वा असुन्दर रूप; कुरूप; भद्दा । २. अशुभसूचक दृश्य ।
कुदाइ— ना॰ [रू कुद् (+आइ॰] कुद्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कुदाइनु— क॰ क्रि॰ कुदाउने काम गरिनु; दौडाइनु ।
कुदाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुद्न लाउनु; दौडाउनु ।
कुदाकुद— ना॰ [कुद्+आ+कुद्] कुद्ने र दौडने काम; दौडादौडी; दगुरादगुर ।
कुदान— ना॰ [सं॰] १. अशुभ कार्य वा अशुभ अवसरमा दिइने दान । २. कुपात्रमा परेको दान । ३. तौलिहवाको एक प्रख्यात देवस्थल ।
कुदि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुद्+इ+नु] दौडिनु; दगुरिनु ।
कुदिकुदाइ— ना॰ [कुद्+इ+कुदाइ] कुद्नेवर्ने काम; कुदाकुद ।
कुदिन— ना॰ [सं॰] १. स्थितिविपरीत भएको दिन; अशुभ घटना घटेको दिन वा सङ्कटमा परेको दिन; खराब दिन । २. झरी, बादल धेरै लागेको दिन; दुर्दिन ।
कुदृष्टि— ना॰ [सं॰] अधिकारविना वा नराम्रो उद्देश्यले कसैमाथि आँखा लगाउने काम; खराब चालको हेराइ; अनुचित दृष्टि ।
कुद्रत— ना॰ [अ॰] १. शक्ति; सामर्थ्य । २. सीप; कारिगरी । ३. प्रकृति; माया । > कुद्रती— वि॰ १. उद्योगी; उद्यमी; क्रियाशील । २. आँटी ।
कुन१— सर्व॰ [सं॰ किम्] धेरैमध्ये कुनै एकलाई किट्नुपर्दा प्रयोग गरिने प्रश्नवाचक सर्वनाम; को; के ।
कुन२— ना॰ जौका बोटको तीखो टुप्पो; टुँडो ।
कुनखी— वि॰ [सं॰] नराम्रो वा कोप्रो परेको नब भएको ।
कुननाल— ना॰ पश्चिम नेपालको भेरी अञ्चलअन्तर्गत जाजरकोट जिल्लामा पर्ने एक ताल ।
कुना— ना॰ [सं॰ कोणे १. हे॰ कुनु । २. सुत्केरी कोठा । —
कानी— ना॰ कुनाकाप्चा; अन्तरकुन्तर । — काप्चा/काप्ची— ना॰ कुनाकानी । ~ पस्नु— टु॰ १. सुत्केरी हुनु । २. पहिलो पल्ट रजस्वला हुँदा घरभित्र छिपेर बस्नु ।
कुनाम— ना॰ [सं॰] अपजस; बदनामी ।
कुनिउँ— ना॰ [सं॰ कोणे पराल, मकै आदि थुपारेर बनाइएको चाब; टौवा (परालको॰; सुली (मकैको॰; खलियो ।
कुनीति— ना॰ [सं॰] खराब नीति वा अभिप्राय; नीच उद्देश्य ।
कुनु— ना॰ [सं॰ कोणे १. कुनै दुईतिरका भित्ता जोरिएको वा दुई दिशाका बीचको भित्री भाग; कोप्चो परेको ठाउँ; कुना; कोण । विप॰ छेउ । २. सुत्केरी बस्ने कोठो ।
कुनेटो— ना॰ [कुनु+एटो] १. डाँडाका फेदीको खोल्सो वा गहिरो ठाउँदेखि अग्लिँदै डाँडामाथिसम्म पुगेको ठाउँ; डाँडाको एकातिरको पाटो नाघेर अर्कापट्टि लाग्ने ठाउँ; कुहुनेटो । २. पानी आदि बग्दै जाँदा घुमेका ठाउँमा ठोक्किएर नदीले बाटो फेर्ने ठाउँ ।
कुएँत्रो— ना॰ [कुनु+एत्रो] लुगाका कुनामा कुनै धारिलो वा घोच्ने वस्तुले तान्दा पर्ने सानोतिनो प्वाल अथवा चिरा ।
कुनै— सर्व॰ [कुन+ऐ] अनिश्चय जनाउने शब्द; कोही ।
कुनौरो— ना॰ [कुनु+औरो] मास, बोडी, भटमास आदिका गेडा चुटेर छुट्ट्याएको कोसा, पात आदिको समूह; कुनाउरो ।
कुन्जा१— ना॰ [फा॰ कुन्दे १. धोबीले कपडा सम्म्याउन र पालिस चम्काउन कपडामा ठोक्ने गोलाकार काठको ठूलो मुङ्ग्रो । २. एक किसिमको मुङ्ग्रो; सानो घन । ३. काँधमा अड्याइने बन्दुकको फराकिलो काठको भाग; कुन्दा ।
कुन्जा२— ना॰ [फा॰ कूजे माटाको गोलो डल्लो पालामा जमाइएको मिस्रीको डल्लो; मिस्रीको चक्का ।
कुन्जी— ना॰ [सं॰ कुञ्चिको १. ताल्चा खोल्ने र बन्द गर्ने वस्तु; साँचो । २. गाँठी कुरो । ३. कुनै पाठ्यपुस्तकको टीका लेखिएको सहायक पुस्तक ।
कुन्त— ना॰ [सं॰] १. प्वाँख लगाइएको बाण; भाला; बर्छा । २. साना जन्तु; कीरा ।
कुन्तल— ना॰ [सं॰] १. केशपाश; चुल्ठो; वेणी । २. पानी खाने लोहोटा, आम्खोरा आदि भाँडो । ३. चोल देशको उत्तरमा पर्ने भारतीय प्राचीन स्थान (वर्तमान हैदराबादको दक्षिण–पश्चिम भाग॰ ।
कुन्तवाही— ना॰ [सं॰] देशको सर्वोच्च व्यक्तिको औपचारिक सवारीका अवसरमा अघिपछि भाला लिएर हिँड्ने अनुचर; रिसल्ला ।
कुन्ती— ना॰ [सं॰] महाभारतका प्रसिद्ध राजा पाण्डुकी रानी तथा शूर नामक यादवकी पुत्री; युधिष्ठिर, भीम र अर्जुनकी आमा; कृष्णकी फुपू; पृथा ।
कुन्द— ना॰ [सं॰] चमेलीका छाँटको सेतो फूल फुल्ने बोट । —
पुष्प— ना॰ सेतो, नरम र सुगन्धित हुने कुन्दको फूल ।
कुन्दा— ना॰ [फा॰ कुन्दे १. बन्दुकको फेदमा रहने काठको फराकिलो अवयव । २. धोबीले कपडा सम्म्याउन र पालिस चढाउनलाई कपडामा ठोक्ने काठको ठूलो मुङ्ग्रो । > कुन्दी— ना॰ कपडामा मुङ्ग्राले ठोकी सम्म्याउने काम ।
कुन्नि— अव्य॰ [सं॰ को नि] कुनै विषयमा कसैले सोद्धा 'थाहा छैन' भन्ने भाव बुझाउने शब्द; नकारात्मक प्रतिक्रिया जनाउने शब्द; कोनि । (उदा॰— तपाईँले के भन्नुभयो कुन्नि, मलाई थाहै छैन॰ ।
कुन्यू— ना॰ हे॰ कुनिउँ ।
कुपक्षी/कुपङ्खी— ना॰ [सं॰ कुपक्षी] कुखुरो ।
कुपथ१— ना॰ [सं॰ कुपथ्ये स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्ने खानेकुरो; कुफत; अपथ्य ।
कुपथ२— ना॰ [सं॰] १. नजाती बाटो; कुमार्ग । २. खराब आचरण; नराम्रो बानीबेहोरा ।
कुपथ्य— ना॰ [सं॰] हे॰ कुपथ ।
कुपन— ना॰ [अङ्॰] दैनिक उपभोगका सरसामान कसैलाई निर्धारित परिमाणमा दिनू भनी लेखिएको प्रामाणिक पत्र वा पुर्जा । ~ प्रणाली— ना॰ त्यस्ता सरसामान लिन कुपनको अनिवार्यता हुने प्रणाली ।
कुपाठ— ना॰ [सं॰] खराब आचरण; नराम्रो बानीबेहोरा; कुलत ।
कुपात्र— ना॰ [सं॰] १. अयोग्य वा खराब व्यक्ति । २. शास्त्रमा दान दिन निषेध गरिएको व्यक्ति । ३. चुहिने भाँडो; बेठीकको भाँडो । वि॰ ४. अयोग्य; नालायक ।
कुपित— वि॰ [सं॰] १. रिसाएको; जङ्गिएको; ¬ुद्ध । २. खुसी नभएको; अप्रसन्न ।
कुपिल— ना॰ भाँडाकुँडा आदिमा पर्ने वा देखिने साना प्वाल ।
कुपी— ना॰ सलेदो हाली मट्टीतेलमा बालिने साधारण बत्ती; टुकी; ढिब्री ।
कुपुकुपु— क्रि॰ वि॰ [कुप्+उ (बि॰)] नरोकिने गरी; धमाधम (खाने चाल॰ ।
कुपुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुपुक्+क] एकै पल्ट खाने गरी (डल्लो पदार्थ मुखमा हाल्ने किसिम॰ ।
कुपुत्र— ना॰ [सं॰] खराब वा दुष्ट छोरो; कपूत ।
कुपोषण— ना॰ [सं॰] शरीरका लागि अनुपयुक्त तथा हानिकारक खाद्यपदार्थ; पौष्टिक तत्त्व कम भएको खाद्य वस्तु ।
कुप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुप्+प] सानोतिनो डल्लो खानेकुरो एकै खेप खाने वा निल्ने गरी ।
कुप्र–नु— स॰ क्रि॰ [कुप्रो+नु] ढाड वा कमर अगाडि निहुरनु; कुप्रो हुनु; कुप्रिनु ।
कुप्रथा— ना॰ [सं॰] सामाजिक व्यवहारलाई अहित गर्ने नराम्रो चलनचाँजो; खराब प्रथा; नराम्रो परम्परा; कुरीति ।
कुप्रबन्ध— ना॰ [सं॰] राम्रोसँग नगरिएको इन्तजाम; नराम्रो बन्दोबस्त; खराब प्रबन्ध ।
कुप्रभाव— ना॰ [सं॰] नराम्रो र अहित गर्ने असर वा प्रभाव; प्रतिकूल प्रभाव ।
कुप्रयास— ना॰ [सं॰] नजाती अभिप्रायले गरिएको प्रयास; दुष्प्रयास; धृष्टता ।
कुप्रयोग— ना॰ [सं॰] अनुचित प्रयोग; दुरुपयोग ।
कुप्राकुप्री— ना॰ [कुप्रो+कुप्री] कुप्रो र कुप्रीको समूह; बूढाबूढी ।
कुप्रि–नु— स॰ क्रि॰ [कुप्रो+नु] कुप्रो हुनु; कुप्रनु ।
कुप्रे— वि॰ [कुप्रो+ए] कुप्रिएको; कुप्रो ।
कुप्रो— वि॰ [सं॰ कुब्जे रोग, बुढ्याइँ वा शारीरिक विकारले कमर नुहेर ठाडो हुन नसक्ने; कुप्रिएको; कुप्रे । > कुप्य्राइँ— ना॰ कुप्रो हुनाको भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । कुप्य्राइनु— क॰ क्रि॰ कुप्य्राउने काम गरिनु । कुप्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुप्रो पार्नु ।
कुप्लुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुप्लुक्+क] हे॰ कुपुक्क ।
कुफत— ना॰ [सं॰ कुपथे स्वास्थ्यलाई हानि गर्ने चीजबीजको खानपान; कुपथ; कुपथ्य ।
कुफल— ना॰ [सं॰] कुनै कार्य वा कारणबाट भएको नजाती परिणाम; दुष्परिणाम; खराब नतिजा ।
कुफ्री— ना॰ आलुको एक जात जनाउने शब्द । ~ चन्द्रमुखी— ना॰ एक जातको आलुको नाम । ~ ज्योति— ना॰ आलुको एक जात । ~ सिन्दुरी— ना॰ खास गरी तराई खण्डमा हुने एक जातको आलु ।
कुबाटो— ना॰ [कु+बाटो] १. खराब बाटो; कुपथ; कुमार्ग । २. नराम्रो बानी; कुलत ।
कुबानी— ना॰ [कु+बानी] नराम्रो वा खराब चालचलन; कुलत; नराम्रो आदत ।
कुबुद्धि— ना॰ [सं॰] १. खराब वा हानिकारक बुद्धि; मूर्खता; दुर्बुद्धि । वि॰ २. खराब बुद्धि भएको; मूर्ख ।
कुबेर— ना॰ [सं॰] १. धनसम्पत्तिका अधिष्ठाता देवता; उत्तर दिशाका स्वामी; यक्ष र किन्नरहरूका राजा तथा रुद्रका मित्र । वि॰ २. ज्यादै धनी; धनाढ्य; सम्पत्तिवाल । — को ढुकुटी— ना॰ जति झिके वा खर्च गरे पनि नसिद्धिने धनको भँडार; जे माल खोजे पनि पाइने ठाउँ वा घर ।
कुबेला— ना॰ [कु+बेलो १. खराब बेला वा समय; घटिया मौका । २. भड्किसकेको बेला; बेमौका; अनिश्चित समय; अनवसर ।
कुब्ज— वि॰ [सं॰] १. कूँजो; कुप्रो । ना॰ २. कुप्रिएको तरबार । >
कुब्जा— वि॰ १. कूँजी वा कुप्री (आइमाई॰ । ना॰ २. शरीरमा तीन ठाउँ विकृति भएकी कंसकी एक सेविका । कुब्जिका— ना॰ १. आठ वर्षकी अविवाहिता कन्या । २. योगिनी ।
कुभलो— ना॰ [कु+भलो] अहित; अनिष्ट; हानि; खराबी ।
कुभाव— ना॰ [सं॰] नराम्रो वा खराब भाव; दुर्भाव ।
कुभिन्डो— ना॰ [सं॰ कुष्माण्डे काँक्रो, फर्सी आदिका जस्तै लहरा लागी सेता वा पहेँला फूल फुल्ने, फल पाकेपछि सेता– सेता भुवा हुने र अचार, तरकारी, मुरब्बा आदि बनाएर खाइने एक फल; कुष्माण्ड; काशीफल ।
कुम— ना॰ [सं॰ स्कन्धे काखीमाथिको हातको पातो र काँधको जोर्नीको भाग; काँधको छेउ र आबको शिर जोरिएको भाग । —
काटे— वि॰ आधा बाहुला काटिएको (चोलो, भोटो इ॰) । — को
बलो— ना॰ घरकटेराका छानामा दुवै कुमगारोमाथि राखिने बलो । — गारो— ना॰ धुरीभन्दा केही होचो हुने, पाख्री छानो भएका घरकटेराको दुवैतिरको गारो । — ठेलो— ना॰ १. दुईपाखे घरको छानामनि बलो अड्याइने काठ वा टेको । २. कुलो खनाउने नाइकेको वारिस । ~ ठोक्नु— टु॰ प्रतिस्पर्धा गर्नु; सेखासेख गर्नु । (उदा॰— तँ कृष्णसँग कुम ठोकेर बस्न सक्छस् <॰ ।
कुमति— ना॰ [सं॰] १. खराब बुद्धि; दुर्बुद्धि । वि॰ २. बुद्धि बिग्रेको; दुर्मति ।
कुमन्त्र— ना॰ [सं॰] १. खराब उपदेश वा अनुचित सल्लाह । २. अरूलाई अहित हुने मन्त्र वा मन्त्रणा ।
कुमाईं— ना॰ [कुमाउँ+ई] कुमाउँ–प्रदेशका बासिन्दा; पहिले कुमाउँबाट आएका नेपालका ब्राह्मण जाति; पुर्बिया र कुमाइँमध्ये एक ।
कुमाउनी— ना॰ [कुमाउँ+नी] भारतको कुमाउँ प्रदेशमा बोलिने एक पहाडी भाषा वा त्यस प्रदेशमा रहने मानिस ।
कुमान्छे— ना॰ [सं॰ कु+मान्छे] १. घरज्वाइँ । वि॰ २. खराब (मान्छे॰ ।
कुमार— ना॰ [सं॰] १. पाँच वर्षसम्मको सानो बालक । २. विवाह नभएको केटो; अविवाहित व्यक्ति । ३. छोरो । ४. राजकुमार । ५. कार्तिकेयको नाम । वि॰ ६. विवाह नभएको; अविवाहित । ~ केटो— ना॰ विवाह गर्ने उमेरको केटो; अविवाहित व्यक्ति । ~ ग्रह— ना॰ विवाहमा पुजिने ग्रह; बालग्रह । — तन्त्र— ना॰ आयुर्वेदअनुसार बालचिकित्सा गर्ने विधि लेखिएको शास्त्र । —
पाठी— ना॰ बोकासँग नमिसिएकी पाठी । — भृत्या— ना॰ १. गर्भिणी अथवा नवजात शिशुका रोगको चिकित्सा; प्रसूतिविद्या । २. गर्भिणी आइमाईहरूको प्रसूतिसम्बन्धी हेरविचार; प्रसूति विद्या । — सम्भव— ना॰ १. कुमारको जन्म । २. महाकवि कालिदासकृत एक प्रसिद्ध महाकाव्य । > कुमारामात्य— ना॰ प्राचीन कालको शासनपद्धतिमा उपमन्त्री वा सहायक मन्त्रीबराबरको एक पद ।
कुमारिका— ना॰ [सं॰] १. कुमारी । २. पुत्री । कुमारिल भट्ट— ना॰ [सं॰] बौद्ध प्रभावबाट ह्रास हुँदै गएको वैदिक धर्मको पुनरुद्धार गर्ने, शङ्कराचार्यका समकालीन एक महान् आचार्य; शाबर भाष्यका रचयिता तथा अन्य श्रौतसूत्रका प्रख्यात टीकाकार ।
कुमारी— ना॰ [सं॰] १. बाह्र वर्षसम्मकी अविवाहिता कन्या । २. छोरी; पुत्री । ३. पार्वती । ४. दुर्गा । ५. भाद्र कृष्णपक्षमा यात्रा गरिने काठमाडौँकी एक देवी । ~ चोक— ना॰ इन्द्रजात्रामा रथयात्रा गरिने कुमारी बस्ने घरको चोक । ~ चोक अड्डा— ना॰ अघि काठमाडौँ हनुमान्ढोकाको नजिक कुमारीचोकमा रहेको बही बुझ्ने अड्डा; सरकारी अड्डाखानाको हिसाब बुझ्ने अर्थ– मन्त्रालयअन्तर्गतको एक अड्डा (अहिलेको महालेखा कार्यालय) । — देवी— ना॰ भाद्र शुक्ल चतुर्दशी वा इन्द्रजात्राका दिन रथयात्रा गरिने काठमाडौँ उपत्यकाकी एक जीवित देवी ।
कुमार्ग— ना॰ [सं॰] १. अनुचित वा खराब बाटो; कुपथ । २. अधर्म; पाप । > कुमार्गी— वि॰ कुमार्गमा लाग्ने; अधर्मी; पापी ।
कुमालकोटी— ना॰ [सं॰ कुम्भकार+कीट] भित्तातिर माटाको गोला बनाएर बस्ने, बारुलाका आकारको नीलो लाम्चो एक कीरो । (यसले कुनै कीरो खोजेर ल्याई आ६नो गोलाभित्र थुन्छ र आ६नो भुँभुँ शब्द सुनाउँदै त्यस कीरालाई पनि आफैँजस्तो कुमालकोटी नै बनाउँछ भन्ने धारणा छ॰ । — को न्याय— ना॰ अरूलाई आ६ना सिद्धान्त वा मतमा ल्याउने खुबी ।
कुमाली— ना॰ हे॰ कुमालकोटी ।
कुमाले— ना॰ [सं॰ कुम्भकारे १. माटाका भाँडाकुँडा बनाउने एक जाति; कुम्भकार; कुम्हाल । २. कानको माथिल्लो लोतीमा मङ्गलका निम्ति लगाइने मुन्द्रो; बाँडेमुन्द्रो — को चक्र— ना॰ कालको परिवर्तनशील स्वरूप, प्रकृति वा गति; जीवनमा पर्ने सुखदुःखको घुमाइफिराइ ।
कुमुद— ना॰ [सं॰] राति फुल्ने सेतो कमल; चन्द्रमाको किरण पर्दा वा जून लाग्दा फुल्ने सेतो कमल । > कुमुदिनी— ना॰ सेता तर साना फूल फुल्ने कमलको बोट वा त्यसैको फूल ।
कुमेद— ना॰ [अ॰ कुम्मैते गाढा तेल रङ्गको एक थरी घोडा ।
कुमेदान— ना॰ [अ॰ कुम्भ+फा॰ दाने राजा र जनपदका बीचमा रही काम गर्ने सैनिक भारदार ।
कुमेरु— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वीको दक्षिणी छेउ । २. दक्षिणी ध्रुव । —
वृत्त— ना॰ ६६ज्ञ॰ दक्षिण अक्षांशको रेखा ।
कुम्कुर— ना॰ [सं॰ कार्यकरे मन दिएर खेतीपातीको काम गर्ने मानिस ।
कुम्खा— ना॰ [नेवा॰] छानाको छेउमा जडिने चराका आकारको झिँगटी ।
कुम्ठी— ना॰ कुलाराको नाइके; कुलो खनाउने मूली; खेतमा पानी पुगेनपुगेको हेर्ने मानिस ।
कुम्भ— ना॰ [सं॰] १. कुनै मङ्गलकार्यका निम्ति पानी भरेर नियत स्थानमा राखिने माटाको भाँडो; जलपात्र । २. घडा; घट; गाग्रो । ३. हात्तीका टाउकाको दुवैतिर उठेको माथिल्लो भाग (जुरो) । ४. ज्योतिषशास्त्रमा बाह्र राशिमध्ये एघारौँ राशि । ५. बाह्र वर्षको अन्तर वा अवधि ।
कुम्भक— ना॰ [सं॰] प्रणायाम गर्दा माथि तानिएको सासलाई नाक र मुख बन्द गरी रोकेर पेटलाई कुम्भजस्तो बनाउने काम ।
कुम्भकर्ण— ना॰ [सं॰] १. केकसीको गर्भबाट जन्मेको, विश्रवा मुनिको माहिँलो छोरो; छ महिनासम्म सुत्ने भनी प्रसिद्ध रावणको माहिँलो भाइ । २. पूर्वी नेपालमा पर्ने हिमालयको एक शृङ्खला । वि॰ ३. धेरै सुत्ने; सुताहा । ४. महाको अल्छी ।
कुम्भकार— ना॰ [सं॰] हाँडी, गाग्रा आदि माटाका भाँडाकुँडा बनाउने शिल्पकार; कुमाले ।
कुम्भजन्मा— ना॰ [सं॰] १. अगस्त्य मुनि । २. वशिष्ठ ऋषि । ३. द्रोणाचार्य ।
कुम्भमेला— ना॰ [सं॰] कुम्भराशिमा वृहस्पति र सूर्य एकसाथ भएको बेलामा एक महिनासम्म लाग्ने ठूलो मेला । (यो मेला हरेक बाह्र वर्षमा प्रयाग, हरिबार, कुरुक्षेत्र आदिमा लाग्ने गर्छ॰ ।
कुम्भिका— ना॰ [सं॰] अनदी धान ।
कुम्भी— ना॰ [सं॰] १. ठूलठूला पात, गुलाफजामुनाका ढाँचाको फूल र लाम्चा हरिया फल हुने विशेषतः तराईमा पाइने एक वृक्ष वा त्यसैको फल । २. हात्ती । ३. ग्राह । — पाक— ना॰ १. प्राणीको हत्या गर्नेलाई यातना दिइने भनी प्रसिद्ध एक महानरक । २. उसिनेजस्तो साह्रै गर्मी हुने ठाउँ ।
कुम्भील— ना॰ [सं॰] हतियारले सुरुब खनेर घरभित्र पसी चोर्ने चोर; नकबजनी गर्ने चोर ।
कुम्लाकुम्ली— ना॰ [कुम्लो+कुम्ली] साना–ठूला धेरै कुम्लाको समूह ।
कुम्लि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुम्लो+इ+नु] १. कुम्लो हुनु । २. गर्भवती हुनु ।
कुम्ली— ना॰ [कुम्लो+ई] सानो कुम्लो ।
कुम्ले— वि॰ [कुम्लो+ए] १. कुम्लो बोक्ने; कुम्लो बोकेको वा कुम्लोजस्तो । २. परदेशी चालको । ३. पाएजति सोहोर्न खोज्ने खालको । ४. मगन्ते । ~ बिहे— ना॰ १. केही दिनको बाटो पर गएर वा बेहुलीकै घरगाउँमा बसेर गरिने छोटकरी किसिमको बिहे; परदेशी चालको बिहे । २. बाजा नबजाई थोरै जन्ती लगेर वा जन्तीविना नै गरिने बिहा ।
कुम्लो— ना॰ [कुम+लो] कुममा झुन्ड्याई डँडाल्नामा बोकिने ठूलो पोको; कुटुरो । ~ कसाइ— ना॰ परदेश जान आँट्ने काम । ~ कुटुरो— ना॰ पोकापोकी पारेर कुममा बोकिने भारी । कुम्लो बोकी बसैँ, परेवा काटी दसैँ (उखान॰ ।
कुम्ल्याइ— ना॰ [रू कुम्ल्याउ (+आइ॰] कुम्लो पार्ने वा कुम्ल्याउने क्रिया–प्रक्रिया । [ > ] कुम्ल्याइनु— क॰ क्रि॰ १. कुम्लो पारिनु; पोको बाँधिनु । २. बोकेर लगिनु; कुम्ल्याउने काम गरिनु ।
कुम्ल्याउनु— स॰ क्रि॰ १. कुम्लो पार्नु; पोको बाँध्नु । २. बोकेर लानु । ३. जम्मै हातलागी गर्नु । कुम्ल्यौटो— ना॰ १. कुम्लो पार्नका निम्ति उपयोग गरिने बर्को वा यस्तै कपडा । (उदा॰— घरमा यौटा कुम्ल्यौटोसम्म नभएपछि कसरी सामान लैजानु ;) । २. चकटी । ३. रुमाल ।
कुम्हाल/कुम्हाले— ना॰ [सं॰ कुम्भकारे हे॰ कुमाले ।
कुयश— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो ख्याति; अपयश (उदा॰— कुयशमा लाग्ने मानिसलाई कसैले पनि मन पराउँदैनन् रू) । २. बदनामी ।
कुयाम— ना॰ [कु+याम] तोकिएको भन्दा बाहेकको समय वा मौसम ।
कुयेँत्रो— ना॰ १. ज्यादा घोटिएर वा रगडिएर पातलिँदै लुगा फाटेको ठाउँ । (उदा॰— भएको एउटा लुगामा पनि कुयेँत्रो लागिसक्यो, के लाएर बिहेमा जानु <) । २. कीला, काँडा आदिमा लुगा अड्केर च्यातिएको ठाउँ ।
कुयेर— ना॰ [सं॰ कुण्डन > कुँडन > कुँडरे १. रास; थुप्रो (उखुको) । २. केही देख्न, पाउन वा हेर्न झुम्मिएका मानिसहरूको समूह ।
(उदा॰— टुँडिखेलमा घोडेजात्रा हेर्न मानिसहरू कुयेर लागेर बसिरहेका छन्॰ ।
कुर्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ कुण्डने १. कसैलाई पर्खेर बस्ने काम गर्नु; पर्खनु; प्रतीक्षा गर्नु; रुङ्नु । २. कुनै वस्तु वा व्यक्तिको रखवारी गर्नु; देखरेख गर्नु । ३. खान पाउने आशाले पर्खनु; ढुक्नु ।
कुर— ना॰ [सं॰ कुले १. खास गरी जाडो याममा माछाहरू एकै ठाउँमा थुप्रिएर बस्ने काम वा त्यस्तो ठाउँ; माछाको गुँड । २. थुप्रो; रास । ३. अंश; भाग— जस्तै— एक कुर—सय भागको एक भाग, त्रिकुर— तीन भागको एक भाग । यस्तै चौकुर, पचकुर आदि । (पश्चिम भेगका थारू जातिमा जग्गाको कुत बाँड्ने हिसाबमा यो चलन प्रसिद्ध छ॰ ।
कुरकुर— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुर्+अ (बि॰)] १. 'कुर'–को आवाज वा ध्वनि बराबर निस्कने गरी । ना॰ २. त्यस्तो ध्वनि वा आवाज ।
कुरकुरे१— ना॰ पात नहुने, पहेँलो फूल फुल्ने, डाँठ वा हाँगामा धेरै आँख्ला हुने र केटाकेटीहरूले ती आँख्लाबारा आँखामा ताल्चा मारी खेल्ने एक घाँस ।
कुरकुरे२— वि॰ [कुरकुर+ए] कुरकुर शब्द गर्ने; कुरकुरको आवाज निकाल्ने । ~ बैँस— ना॰ भर्खर–भर्खर आउन लागेको वा जोबनको अल्लारेपना ननिख्रिएको बैँस; कुखुरेबैँस । ~ रोटी— ना॰ घिउ– चिनीमा खस्रो पीठो मुछेर पकाइने एक प्रकारको मिठाई (खजुरी॰ । ~ हाड— ना॰ ढाडमा हुने नरम हाड ।
कुरङ्ग— ना॰ [सं॰] १. कृष्णसारका आकारप्रकारको र खैरो रब हुने ठूलो मृगको एक जाति । २. हरिण; मृग । ३. तासको तुरुप खेलमा बोलिएको रङ्ग (तुरुप॰ बाहेक अरू तीन रङ्ग । ४. बदरङ्ग; बजरङ्ग । ५. पासा, पच्चीसका खेलमा रातो, सेतो वा पहेँलोबाहेकको कालो वा हरियो गोटी ।
कुरञ्जन— ना॰ हे॰ कुरन्जन ।
कुरन्जन— ना॰ [सं॰ कुलञ्जने १. आयुर्वेदमा अग्निवर्द्धक, रुचिकारक, गरम र खोकी हटाउने गुण बताइएको पानका लहराको जरो । २. कुलिञ्जन ।
कुरमुथ्याइ— ना॰ [रू कुरमुथ्याउ (+आइ॰] कुरमुथ्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कुरमुथ्याइनु— क॰ क्रि॰ कुरमुथ्याउने काम गरिनु ।
कुरमुथ्याउनु— स॰ क्रि॰ जे–जति भएको सबै लिएर जानु; गुटमुट्याउनु; कुम्ल्याउनु ।
कुरा— ना॰ [रू कुरो] कुरोको बहुवचन हुँदा बन्ने रूप; कुरो ।
कुराइ— ना॰ [रू कुर् (+आइ॰] कुर्ने काम वा प्रक्रिया; पर्खाइ; ढुकाइ । [ > ] कुराइनु— क॰ क्रि॰ कुर्न लाइनु; पर्खाइनु; रुबाइनु ।
कुराउटे— वि॰ [कुरो+आउटे] १. कुरा गरिरहने । २. चाहिँदा– नचाहिँदा धेरै कुरा गर्ने वा त्यस्तो स्वभावको; कुरौटे; गफी । ३. छुल्याइँ गर्ने; छुल्याहा ।
कुराउनी— ना॰ [सं॰ कूर्चिको १. धेरै बेर दूध तताएर बाक्लो पारी बनाइएको खाने कुरा; खुवा; कुरौनी । २. तताउँदा दूध डढेर कुँडेमा नै जमेको पाप्रो ।
कुराउनु— प्रे॰ क्रि॰ [कुर्+आउ+नु] कुर्न लाउनु; पर्खाउनु; रुबाउनु; ढुकाउनु ।
कुराकानी— ना॰ [कुरा+कहानी] १. कुनै पनि प्रसङ्गमा आफुसमा गरिने कुरोकन्थो; बातचित । २. बोलचाल । कुरा चपाउनु— टु॰ ब्याङ्बुङ् गरेर कुरा राम्ररी नखोल्नु । (उदा॰— तपाईं त भएको कुरा पनि राम्ररी भन्नुहुन्न, किन कुरा चपाएको <॰ ।
कुरान— ना॰ [अ॰] हजरत मुहम्मदका वाणीको सङ्कलन भएको, मुसलमानहरूको प्रसिद्ध धर्मग्रन्थ । कुरी कुरी— ना॰ १. कुनै व्यक्तिप्रति समयमा गर्नुपर्ने कुरा नगर्दा पछि हुने थकथकी वा कुनै काम नगर्दा हुने लज्जाको बोध; मनको सगसगी । २. बालबोलीमा लज्जा; कीरी (जुम्रो॰ ।
कुरिज— ना॰ [फा॰ कुरीँजे १. चराचुरुङ्गीका पुराना प्वाँखहरू झरेर आउने नयाँ प्वाँखहरूको उम्राइ । २. कुर्चा । ३. उत्तीर्ण नभएर धेरै वर्षसम्म एउटै कक्षामा डल्लिइरहने स्थिति । ४. असफलता ।
कुरिन— ना॰ १. हँसिया, खुर्पा आदि हतियारमा धार लगाउन, सान बनाउन हुने खस्रो कालो ढुङ्गो । २. मैदाझैँ धूलो तुल्याई लाहासँग मिसाएर पकाई सान बनाउने काममा प्रयोगमा आउने, ठूला नदीका किनारमा कतै–कतै थुप्रिएर रहने किर्कौँले ढुङ्गो ।
कुरिनु— क॰ क्रि॰ [कुर्+इ+नु] कुर्ने काम गरिनु ।
कुरिया— ना॰ [कुर्+इयो १. अरूको जग्गाजमिनमा घरबास गरी तिरो तिरेर बस्ने रैती; बिर्तावारको जग्गामा घर बनाएर बस्ने मोही (एक प्रकारको बाँधा॰ । वि॰ २. कुनै मालमत्ता, जग्गाजमिन आदि कुर्ने (व्यक्ति॰; कुरुवा ।
कुरिलो— ना॰ [सं॰ करीरे हरिया–पहेल्छ्या मसिना पात हुने, ससानो सेतो फूल फुल्ने र रातो गोल फल फल्ने एक जातको काँडादार बोट (यो ठूलो र सानो दुई किसिमको हुन्छ । यसका टुसा तरकारीका निम्ति खास गरी बिरामीलाई खुवाउनमा प्रसिद्ध छ॰ ।
कुरी— ना॰ [सं॰ कुटी] १. बाँसका चोयाले बुनेको हाँस आदि हाल्ने एक किसिमको कोक्रो । २. खेतबारीमा बनाइएको बाली कुर्ने सानो छाप्रो । ३. कीरा (बालबोलीमा॰; गुजी; जुम्रो । ४. बालकको जननेन्द्रिय; तुरी; तुतुरो ।
कुरीति— ना॰ [सं॰] सामाजिक हित र वास्तविकताका विपरीत चल्ने नजाती रीति; कुप्रथा; नराम्रो र अनुचित चलन ।
कुरुक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुरुक्+क] हल्का चालले भाँचिँदा वा साह्रो पदार्थ चपाउँदा शब्द निस्कने किसिम ।
कुरुक्षेत्र— ना॰ [सं॰] १. भारतको दिल्लीनजिकै हरियाणा राज्यमा पर्ने एक प्रसिद्ध तीर्थ; प्राचीन कालमा कौरव र पाण्डवहरूका बीच युद्ध भएको भूमि । २. घमासानको लडाइँ । वि॰ ३. छेलोखेलो; प्रशस्त; धेरै । — को मेला— ना॰ १. रक्तपातपूर्ण ठूलो युद्ध । २. कुरुक्षेत्रमा श्रीकृष्णले अर्जुनलाई गीताको उपदेश गरेको ठाउँको कुण्डमा प्रायः सूर्यग्रहण लागेका अवसरमा हुने मेला ।
कुरुर्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुर्] हे॰ कुर्र (लगातारको अर्थमा॰ ।
कुरुवा१— वि॰ [कुर्+उवो १. कुर्ने वा पर्खने; रुङ्ने । २. हेर– विचार वा रखवारी गर्ने । ३. ढुक्ने ।
कुरुवा२— ना॰ [सं॰ कुडवे १. दुई माना वा बीस मुठीको नापो । २. दुई माना भरिने प्रायः पित्तले धातुको भाँडो । वि॰ ३. दुईमाने; बीस मुठीबराबरको ।
कुरूप— वि॰ [सं॰] १. हिस्सी वा अनुहार नपरेको; नराम्रो; विरूप; अपाङ्ग । २. छाँट नमिलेको; बेढङ्गको । — ता— ना॰ कुरूप हुनाको अवस्था, कारण वा भाव ।
कुरूपा— वि॰ [सं॰] रूप नभएकी; नराम्री; अपाङ्ग भएकी ।
कुरे— वि॰ [कुरो+ए] धेरै कुरा गर्ने; हे॰ कुरौटे ।
कुरेत— वि॰ [कुर+एत] १. बूढी औँलो र चोर औँलो तन्काउँदाका नापोभरिको । ना॰ २. हातको बूढी औँलो र चोरऔँलो तन्काएर गरिने नापो ।
कुरो१— ना॰ [सं॰ कुटजे लुगामा बिझ्ने वा टाँसिने एक जातको घाँसको झुस ।
कुरो२— ना॰ [सं॰ कुरे १. कुनै विषयमा कसैलाई केही भन्ने काम; वार्ता; बोली; वचन । २. भन्नाको तात्पर्य; भनाइ । ३. विषय; प्रसङ्ग । ४. चीज; वस्तु । — कन्थो— ना॰ कुरो र कथन; कुराकानी ।
कुरौटे— वि॰ [कुरा+औटे] हे॰ कुराउटे ।
कुरौनी— ना॰हे॰ कुराउनी ।
कुर्की१— ना॰ [तु॰ कुर्क+ई] १. सरकारी आज्ञाअनुसार कसैको सम्पत्ति लिलाम गर्ने काम । २. दिएको ऋण सधाउन वैध उपायले ऋणीको सम्पत्ति आ६नो अधीन तुल्याउने वा लिलाम गर्ने काम ।
कुर्की२— ना॰ [ ?] डन्डी आदिमा पेच काट्ने फलामे ज्याबल; एकुवा ।
कुर्कुच्चे— वि॰ [कुर्कच्चो+ए] कुर्कुच्चो भएको; कुर्कुच्चाको । ~
जुत्ता— ना॰ अग्लो कुर्कुच्चा भएको एक प्रकारको जुत्ता ।
कुर्कुच्चो— ना॰ पैतालाको पछाडिपट्टिको वा गोलीगाँठादेखि मन्तिरको डल्लो साह्रो भाग ।
कुर्कुरे— ना॰ [सं॰ कुरु] साना कोसा हुने एक जातको केरा ।
कुर्चा— ना॰ [फा॰ कुरीजे असजिलो पाराको एकै ठाउँको बसाइ; डल्लिएर एकै ठाउँमा बस्नुपर्ने स्थिति वा वाध्यता । ~ खानु— टु॰ लन्ठिएर बस्नु; डल्लिनु ।
कुर्चि–नु— अ॰ क्रि॰ [कुर्चा+इ+नु] कुर्चा खानु; असजिलोसँग बस्नु ।
कुर्ची— ना॰ हे॰ कुर्सी ।
कुर्च्याइ— ना॰ कुर्चिने काम वा प्रक्रिया । कुर्च्याइनु— क॰ क्रि॰ कुर्चिन लाइनु; कुर्चा खुवाइनु । कुर्च्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुर्चा खुवाउनु; कुर्चिन लाउनु; असजिलोसँग बसाउनु ।
कुर्ता— ना॰ [तु॰ कुर्त्ते कठालो भएको वा नभएको र बाहुलामा कफ नभएको, कुना परेको फेर हुने, प्रायः गर्मी याम वा गर्मी ठाउँमा लगाइने कमिजका ढाँचाको पहिरन; एक प्रकारको फत्तु वा अलखा । — सलवार— ना॰ कुर्तासहितको सलवार; कुर्ता र सलवार ।
कुर्था— ना॰ [तु॰ कुर्त्ते हे॰ कुर्ता ।
कुर्नी— ना॰ एक प्रकारको जङ्गली लहरो ।
कुर्नेस/कुर्नैस— ना॰ [फा॰ कोरनिशे १. नुहेर गरिने सलाम; नम्रतापूर्वक गरिने नमस्कार । (यो शब्द नेपालीमा विशेष गरी एकतन्त्री जहानियाँ शासनमा प्रचलित थियो) । २. साइकलका पाङ्ग्राको बीचमा पर्ने डन्डीका दुवैतिर रहने गेडी अड्याउने एक प्रकारको ढिम्री ।
कुर्बानी— ना॰ बलि हुने काम; बलिदान ।
कुर्मी— ना॰ तराईतिर बस्ने तरकारी बेच्ने एक जाति ।
कुर्र— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुर्+र] १. ससाना बालकसँग खेल्दा कानैमा मुख लगेर 'कानाकाना' गर्दै स्नेहपूर्वक भनिने शब्द । २. गीतको टुङ्ग्याउनी वा रहनीमा सुर मिलाउन भनिने प्रेमसूचक शब्द ।
कुर्लनु— अ॰ क्रि॰ [कुर (शब्द॰+सं॰ लक (जानु॰] १. चड्का स्वरले बोल्नु वा जोस र रिसले कराउनु । २. ढुकुर आदि चराले बोल्नु । > कुर्लाइ— ना॰ कुर्लने काम वा प्रक्रिया । कुर्लाइनु— क॰ क्रि॰ कराउन लाइनु; कुर्लन लाइनु । कुर्लाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कराउन लाउनु; कुर्लन लाउनु । कुर्लिनु— अ॰ क्रि॰ ठूलो स्वरले कराउनु वा बोलिनु । कुर्ले—ढुकुर— ना॰ [कुर्ल+ए+ढुकुर] चड्का र गुन्जने खालको बोली हुने ठूलो जातको ढुकुर ।
कुर्सिँलो— ना॰ चिन्डेका जस्तै पात हुने, पहराहुँदो पलाउने एक प्रकारको घाँस ।
कुर्सियो— ना॰ [अङ्॰ क्राचेटे कपडामा बुट्टा काढ्ने आरोका ढाँचाको टुप्पो मास्तिर फर्केको सुइरो ।
कुर्सी— ना॰ [अ॰] पछिल्तिर आडा भएको चारखुट्टे अग्लो आसन; गद्दादार मेच; कुर्ची ।
कुल१— वि॰ [अ॰] जम्मा; सबै; समस्त; सम्पूर्ण; तमाम; बेमाख ।
कुल२— ना॰ [सं॰] १. पिता–पुर्खादेखिको एउटै थर, गोत्र, सम्बन्ध आदिको घराना; वंश । २. जातिबन्धुहरूको समूह; बिन्द्रालो; खानदान । ३. समूह; समुदाय । > कुलक— वि॰ १. असल कुलमा जन्मेको । २. कारिगर तहको प्रधान । ना॰ ३. उच्च कुलमा जन्मेको शिल्पकार । ४. एक वाक्यभित्र पर्ने पाँच र पाँचभन्दा बढी श्लोकहरूको समूह । — कलङ्क— ना॰ १. कुलको मानप्रतिष्ठा स्वाहा पार्ने काम । वि॰ २. कुलमा कलङ्क वा दाग लगाउने; कुलाङ्गार । ~ कविला— ना॰ जहानछोराछोरी । ~ कुटुम्ब— ना॰ जाति र सरसाइनुका नातादार; इष्टमित्र; बन्धुवर्ग ।
कुलक्षण— ना॰ [सं॰] खराब लक्षण; कुलच्छिन; अलच्छिन; अमङ्गल; बिच्छुक । > कुलक्षणी— वि॰ खराब लक्षण भएकी; अलच्छिनी (स्त्री॰ ।
कुलगुरु— ना॰ [सं॰] पिता–पुर्खादेखि मान्दै वा पुज्दै आएका गुरु; कुलका गुरु; वंशका गुरु ।
कुलघर— ना॰ [सं॰ कुल+प्रा॰ घरे १. कुल–परम्परादेखि बसिआएको जेठो घर । २. वंशको मुख्य घर । ३. कुलीनको घर । कुल घरान— ना॰ [कुल+घरान] १. असल चालचलन भएको घर; श्रेष्ठ घराना; उत्तम खानदान; उच्च कुल । २. वंश र घरको चालचलन । > कुलघरानियाँ— वि॰ उत्तम कुलको; कुलघरानको ।
कुलच्छिन— ना॰ [सं॰ कुलक्षणे नराम्रो वा नजाती लच्छिन; अलच्छिन; अमङ्गल । > कुलच्छिनी— वि॰ १. कुलच्छिन भएको । २. नराम्रो लच्छिन हुने (स्त्री॰ ।
कुलट— ना॰ [सं॰] आफूले जन्माएदेखि बाहेकका छोरा; धर्मपुत्र; पालित पुत्र ।
कुलटा— ना॰ [सं॰] १. धेरै मानिससँग सम्बन्ध राख्ने आइमाई; व्यभिचारिणी स्त्री; रण्डी; वेश्या । २. विवाहित पतिलाई छोडी पोइल जाने स्त्री ।
कुलत— ना॰ [कु+लत] नराम्रो बानीबेहोर; खराब वा नजाती लत; कुव्यसन । कुल तन्त्र— ना॰ [सं॰] कुनै विशिष्ट कुलको नायकले नै राज्यको शासन गर्ने वा चलाउने शासनपद्धति ।
कुलतिलक— ना॰ [सं॰] कुलको इज्जत उज्यालो पार्ने व्यक्ति; कुलको प्रकाश; कुलदीपक । कुल दीपक— ना॰ [सं॰] कुललाई उज्ज्वल पार्ने व्यक्ति; कुलको प्रकाश; कुलतिलक । कुल देउता— ना॰ [सं॰ कुलदेवतो हे॰ कुलदेव/कुलदेवता । कुल देव/कुल देवता— ना॰ [सं॰] १. परम्परादेखि मानिआएका देवता; पुर्ख्यौली देवता । २. देवालीमा पूजा गरिने देवता । कुल धर्म— ना॰ [सं॰] पिता–पुर्खादेखि चलेर आएको आचरण वा व्यवहार; कुलले मान्ने गरेको धर्म ।
कुलधूल— ना॰ [कुल+धूल] हाडनाता वा त्यस्तो नातामा भएको सम्बन्ध ।
कुलना— ना॰ डोलीको काठमा अड्याउने साधन ।
कुलन्जन— ना॰ [फा॰ खोलंजने पानको जरा ।
कुलपति— ना॰ [सं॰] १. विश्वविद्यालय, विद्यापीठ वा प्रज्ञा– प्रतिष्ठानका उच्चतम अधिकारी । २. विद्यार्थीहरूलाई भरणपोषण गर्दै शिक्षा दिने अध्यापक । ३. दस हजार विद्यार्थीलाई भोजन र शिक्षादीक्षा दिने ऋषि । कुल परम्परा— ना॰ [सं॰] पितापुर्खादेखि चलिआएको रीतिथिति वा चलन; कुलको परम्परा; वंशपरम्परा ।
कुलपर्वत— ना॰ [सं॰] पौराणिक कथाअनुसार महेन्द्र, मलय, सह्य, शक्तिमान, ऋक्ष, विन्ध्य र पारियात्र नाउँ गरेका पृथ्वीका सातवटा पर्वतको समूह । कुल पुरुष— ना॰ [सं॰] १. कुनै कुलका आदिपुरुष । २. वंशका सञ्चालक प्रसिद्ध पुरुष । कुल पुरोहित— ना॰ [सं॰] कुलमा पहिलेदेखि मानिआएका पुरोहित; वंशका पुरोहित ।
कुलफा— ना॰ [फा॰ खुर्फा] साग खाइने एक प्रकारको मसिनु झार । कुल योग— वि॰ [कुल+योग] हरहिसाबको जोडमा पुछारमा निकालिने जम्माजम्मी; सम्पूर्ण । कुल वधू— ना॰ [सं॰] १. असल कुलकी वधू; घरानियाँ बुहारी । २. कुलीन स्त्री ।
कुलवन्त— वि॰ [कुल+वन्त] असल कुलघरानाको; कुलीन; खानदानी ।
कुलवान्— वि॰ [सं॰] कुलीन; खानदानी । कुल सचिव— ना॰ [सं॰] विश्वविद्यालय, विद्यापीठ, गुरुकुल आदिमा संस्थाको कागतपत्रसहित आवश्यक विषयव्यवस्थाका सबै विवरण राख्ने र राम्रो प्रबन्ध पनि गर्ने प्रमुख पदाधिकारी; रजिस्ट्रार; पञ्जिकाधिकारी; सदस्यसचिव ।
कुलाङ्गार— वि॰ [कुल+अङ्गार] कुलमा कलङ्क लगाउने; कुलको नाश गर्ने । (उदा॰— कुलाङ्गार छोराले धेरै सत्यानाश नपारी के छोड्छ र ;)
कुलाचार— ना॰ [सं॰] कुलमा चलिआएको रीतिथिति वा आचार– व्यवहार; कुलधर्म ।
कुलायन— ना॰ [सं॰] १. कुलपुर्खाले मानिआएका देवता; कुलदेवता । २. वंशपरम्परा ।
कुलायिका— ना॰ [सं॰] १. चराचुरुङ्गीहरू राखिने स्थान; पक्षीशाला; चिडियाखाना । २. पिँजडा ।
कुलारा— ना॰ [रू कुलारो] कुलो खन्न जाने गाउँलेहरूको ताँती वा समूह ।
कुलारो— ना॰ [कुलो+आरो] १. कुलो खन्ने मानिस । २. नेपालीको एक थरी जात वा थर ।
कुलिक— ना॰ [सं॰] हरेउ सर्प ।
कुलिञ्जन— ना॰ [सं॰] १. अदुवाका छाँटको कन्द हुने एक प्रकारको वनस्पति ।
कुलिन— ना॰ माटाको सानो भाँडो; गोल्फु । > कुलिने— ना॰ कुलिन बोक्ने मानिस; दूध बेच्ने काम गर्ने व्यक्ति ।
कुलीन— वि॰ [सं॰] उच्च वा असल कुलको; घरानियाँ; खानदानी । ~ तन्त्र— ना॰ उच्च कुलका व्यक्तिहरूबारा चलाइने शासन– पद्धति ।
कुलुकुलु— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुल्+उ (बि॰)] १. पानी, कुलो आदि बग्दा आवाज आउने किसिमले । २. कुल्ला गर्दा शब्द निस्कने गरी ।
कुलुल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुल्+उल्ल] पानी, कुलो आदि बग्दा वा कुल्ला गर्दा जोडले शब्द आउने गरी ।
कुलू— ना॰ [नेवा॰] मृदङ्ग, तबला आदिमा छाला मोहोर्ने काम गर्ने एक जाति ।
कुलेलम१— ना॰ [कुद्+लमलम] अरूलाई थाहापत्तै नदिई भाग्ने काम; सुइँकुच्चा ।
कुलेलम२— क्रि॰ वि॰ [कुद्+लमलम] १. अरूलाई थाहा–पत्तै नदिई । ना॰ २. बलेनीको पानी जम्न नदिनाका निम्ति घरको वरिपरि खनेर बनाइएको पानीको सानो निकास; तोस । ३. खेतबारीको सानो खाँद ।
कुलो— ना॰ [सं॰ कुल्यो खेतबारीमा पानी पटाउन नदी, तलाउ आदिबाट खनेर ल्याइने पानीको सोतो; त्यसरी ल्याइएको पानी हिँड्ने गहिरो बाटो ।
कुल्कुली— ना॰ मनको तुलबुली । (उदा॰— घर छाडेर आएदेखि उनको सम्झनाले मनमा कुल्कुली लागेकै छ॰ ।
कुल्च–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ कुञ्चने १. कुनै वस्तुमाथि गोडाले टेक्नु; पैतालाले मचक्क पारी थिच्नु । २. सजिलैसँग जित्नु; किच्नु । > कुल्चाइ— ना॰ कुल्चने काम वा प्रक्रिया । कुल्चाइनु— क॰ क्रि॰ गोडाले टेकाइनु; कुल्चन लाइनु । कुल्चाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कुल्चन लाउनु; पैतालाले थिचाउनु ।
कुल्चिनु— क॰ क्रि॰ १. गोडाले टेकिनु; कुल्चने काम गरिनु । अ॰ क्रि॰ २. कुल्चने काम हुनु । स॰ क्रि॰ ३. कुल्चनु; गोडाले थिच्नु ।
कुल्चीमिल्ची— क्रि॰ वि॰ [कुल्च+ई (बि॰)] बेसरी कुल्चने वा खुँद्ने किसिमले ।
कुल्च्याइ— ना॰ [कुल्चि+याइ] कुल्चिने काम वा प्रक्रिया ।
कुल्फी— ना॰ [अ॰] १. चुरोट हालेर खाइने धातु, ढुङ्गा आदिको सानो नली वा ढुङ्ग्रो । २. हुक्काका नलीको टुप्पामा जडिने धातुको बाङ्गो नली वा ढुङ्ग्रो । ३. कुनै चीजमा घुम्न वा कुल देव/कुल त्यसलाई घुमाउन कसिने धातुको टुक्रो । ४. दूध हालेर बरफजस्तै जमाइने टिनको गोलो, लाम्चिलो भाँडो वा ढुङ्ग्रो । ५. मलाई– बरफ ।
कुल्या— ना॰ [सं॰] १. कुलो; नहर । २. नाला; सानो नदी ।
कुल्यान— वि॰ [कुल+यान] कुलको; कुलमा चलेको; कुल वा परम्परासम्बन्धी ।
कुल्याहा— वि॰ [कुल+आहो १. कुललाई पिर्ने; कुललाई बिगार गर्ने । २. विद्रोही; षड्यन्त्रकारी ।
कुल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कुल्+ल] पानी, कुलो आदि बग्दा वा कुल्ला गर्दा एकै झमटमा आवाज आउने किसिमले ।
कुल्ला— ना॰ [सं॰ कुल्यो मुख सफा पार्न मुखमा पानी लिएर कुलकुल गरी थुक्ने काम ।
कुल्ली— ना॰ [तु॰ कुली] खास गरी कारखाना, स्टेसन आदिमा भारी बोकेर जीविका चलाउने ज्यामी; भरिया; मजदुर ।
कुवा— ना॰ [सं॰ कूपे हातले पानी उभाउन सकिने वा भेटिने, मानिसले बनाएको सानो जलाशय; कूवा । — को ब्याब— वि॰ केही नदेख्ने वा थाहा नपाउने; अँध्यारोमा बसेको; बुद्धू ।
कुवाच्य— ना॰ [सं॰] १. अरूको मनमा बिझ्ने वचन; दुर्वचन; दुर्वाच्य । २. हेलाको बोली; गाली ।
कुवापाते— ना॰ लाम्चिला पात तथा बाहिर सेतो र भित्र हरियो हुने, गाईवस्तुलाई खुवाइने एक प्रकारको बुटो ।
कुविचार— ना॰ [सं॰] खराब विचार; नराम्रो भावना । (उदा॰— कुविचारमा लाग्ने मानिस उँभो लाग्न गाह्रो हुन्छ ।) ।
कुवेर— ना॰ [सं॰] हे॰ कुबेर ।
कुव्यवहार— ना॰ [सं॰] कसैप्रति गरिने खराब वा नराम्रो व्यवहार; अनुचित काम वा व्यवहार । (उदा॰— कुव्यवहार गर्ने मानिससित सङ्गतै नगरे बेस हुन्छ॰ ।
कुश— ना॰ [सं॰] १. धार्मिक कार्य तथा यज्ञ आदिमा चाहिने पवित्र मानिएको काँसजस्तो एक प्रकारको झार वा घाँस । २. दुवैपट्टि धारमा मसिना दाँतजस्ता काँढा भएको धेरै प्राचीन कालको एक हतियार । ३. रामका जेठा छोराको नाम । ४. पुराणअनुसार एक बीपको नाउँ । — कण्डिका— कुशबारा यज्ञवेदीको संस्कार गर्ने वेदमन्त्र; अग्निस्थापना गर्ने प्रारम्भिक काम । — ग्रन्थि— ना॰ १. कुशको ग्रन्थि । २. कुनै–कुनै कुशको जरामा पाइने विशेष प्रकारको गाँठो । — बिर्ता— ना॰ राजा–महाराजाहरूबाट हातमा तिलकुश लिई सबै तिरोको रकम माफ गरेर ब्राह्मणलाई दानका रूपमा बकस दिएको बिर्ता (जग्गा॰ ।
कुशल— वि॰ [सं॰] १. कुश नामको हतियार चलाउन सिपालु । २. कुनै पनि कामकुरा राम्ररी गर्न जान्ने वा योग्य रूपमा कार्य सम्पादित गर्ने; निपुण; प्रवीण; दक्ष । ३. चलाख; चतुरो । ना॰ ४. सन्चो; आराम । ५. शुभ; मङ्गल; भलो । — क्षेम— ना॰ कुशल, सम्पन्न तथा स्वस्थ स्थिति; सन्चोसुबिस्ता । — ता— ना॰ कुशल हुनाको भाव वा अवस्था ।
कुशाग्र— वि॰ [सं॰] कुशको टुप्पोजस्तो तीखो; अति तीक्ष्ण; साह्रै चनाखो । ~ बुद्धि— वि॰ अत्यन्त तीक्ष्ण बुद्धि भएको; बुद्धिमान् ।
कुशासन— ना॰ [सं॰] १. पूजापाठ तथा शुभ कार्यहरू गर्दा बस्नका निम्ति बनाइएको कुशको आसन । २. खराब किसिमले चलाइएको वा देशमा अव्यवस्था फैलिने शासन; दुःशासन ।
कुशिक— ना॰ [सं॰] १. विश्वामित्र ऋषिका बाजेको नाम । २. त्यसै नाममा चलेको एक प्राचीन आर्यवंश वा उक्त वंशको व्यक्ति ।
कुशे— वि॰ हे॰ कुसे । ~ औँसी— ना॰ हे॰ कुसे औँसी ।
कुशेश्वर— ना॰ [सं॰] नेपालको जनकपुर अञ्चलमा पर्ने दुम्जामा स्थित प्रसिद्ध एक शिवलिङ्ग ।
कुष्ठ— ना॰ [सं॰] शरीरमा रक्तविकारबाट उत्पन्न हुने तथा छाला, नसा आदि गल्दै र सड्दै जाने एक कडा रोग; महारोग; कोर । श्र कुष्ठी— वि॰ कुष्ठरोग लागेको; महारोगी; कोरी ।
कुष्माण्ड— ना॰ [सं॰] १. छिप्पिँदा फुस्रो पात हुने, तरकारी वा अचार खाइने एक लहरे फल; कुभिन्डो । २. शिवको एक गण । ~ नवमी— ना॰ कात्तिक शुक्ल नवमी; त्रेतायुगादि नवमी; कुभिन्डो दान गर्ने महत्त्व बताइएको उक्त तिथिको दिन ।
कुसङ्ग— ना॰ [सं॰] खराब वा नजाती मानिसहरूसँगको बसउठ; नराम्रो सङ्गत । > कुसङ्गत— ना॰ कुसङ्ग । कुसङ्गति— ना॰ नराम्रो सङ्गति; नजाती मानिससितको बसाउठी ।
कुसन— ना॰ [अङ्॰ कुशने बस्नका निम्ति ओछ्याइने मोटो गद्दा । — दार— वि॰ त्यस्तो गद्दा भएको; कुसनका ढाँचाको ।
कुसमय— ना॰ [सं॰] १. उपयुक्त नभएको, स्थिति बिग्रेको वा नराम्रो समय; कुबेला । २. अनुकूल नभएको समय; बेमौका । ३. कुनै शुभ कार्यका निम्ति निषेध गरिएको समय; कुसाइत । ४. दुःखकष्टको बेला ।
कुसरक्पा— ना॰ [लि॰] १. च्याब्रुब नाचमा गाइने मङ्गलाचरण र त्यस्तो गीतसहितको नाच । २. वीर रसयुक्त गीत ।
कुसाइत— ना॰ [सं॰] लच्छिन नभएको वा नराम्रो साइत; कुसमय ।
कुसाउरो— ना॰ [कोसा+आउरो] मास, मस्याब, भटमास आदि चुटेर गेडा छुट्ट्याई बचेका खोस्टे कोसा, पात, झिक्रा आदि वस्तु; कुसौरो ।
कुसाकठी— ना॰ [नेवा॰ कुसाकथि] चिउरा कुट्ता घान लाउने काठ, बाँस आदिको दाबिलोजस्तै साधन ।
कुसाख— वि॰ १. असल साख नभएको । २. बिरानो, नातासाइनु राम्रो नपर्ने । (उदा॰— सुग्रीव् हो कति साख् म हूँ कति कुसाख् हा दैव क्या मन् दियौ ; —भानुभक्त॰ ।
कुसुन्डो— ना॰ १. काठमाडौंँको पश्चिम–दक्षिणको जङ्गली भेगमा बस्ने अचेल खिइँदै गएको घुमन्ता एक जाति । वि॰ २. असभ्य । ३. धुस्रोफुस्रो र नाङ्गो–भुतुङ्गो । स्त्री॰ कुसुन्डी ।
कुसुम— ना॰ [सं॰] १. फूल; पुष्प । २. रजस्वला हुँदा निस्कने स्त्रीको रज । ३. ससानो वाक्यमा लेखिएको गद्य । ४. पहेँलो फूल फुल्ने र बीजबाट तेल निस्कने एक बोट । — कलिका— ना॰ फूलको कोपिला । — फल— ना॰ लाम्चा पात हुने, सेता मसिना फूल फुल्ने, पहेँला गोल फल फल्ने एक बोट वा त्यसैको फल; साराम्ल । — बाण— ना॰ १. सम्भोगको तीव्र इच्छाले हुने उत्पीडन । २. कामदेव; कुसुमशर । — वाटी— ना॰ एक प्रकारको वनस्पतिविशेष । — शर— ना॰ कामदेव; कुसुमबाण । — स्तवक— ना॰ फूलको गुच्छा ।
कुसुमाकर— ना॰ [सं॰] १. वसन्त ऋतु (उदा॰— कुसुमाकरको आँचल पक्री, मलाई कति खोज्दी हुन् प्रकृति । — सिद्धिचरण) । २. फूलबारी; बगैँचा ।
कुसुमाञ्जलि— ना॰ [सं॰] १. देवतालाई चढाउन अँजुलीमा लिइएको फूल; पुष्पाञ्जलि । २. उदयनाचार्यबारा लिखित एक प्रसिद्ध न्यायग्रन्थ ।
कुसुमायुध— ना॰ [सं॰] कामदेव ।
कुसुमे— वि॰ [कुसुम+ए] हल्का रातो रङ्गको; कुसुम रङ्गको ।
(उदा॰— सानोमा सानो कुसुमे रुमाल धोइदिने कोई छैन, बिरानो देशमा मै मरिगए रोइदिने कोई छैन । लोकगीत॰ ।
कुसुम्भ— ना॰ [सं॰] १. कुसुमको बोट वा फूल । २. केसर; कुङ्कुम ।
कुसुरो— ना॰ टुसाका जस्तो आकारको कुनै वस्तु ।
कुसे— वि॰ [कुश+ए] कुशको; कुशसम्बन्धी । ~ औँसी— ना॰ भदौ महिनाको अमावस्या तिथि । (यस दिन काटिएको कुश वर्ष दिनसम्म बासी मानिन्न॰ ।
कुसेत्रो— ना॰ [नेवा॰ कुसा+एत्रो] १. पुरानो वा सानोतिनो कामचलाउ छाता; घुम । २. थोत्रो र रद्दी कपडा वा यस्तै कुनै वस्तु ।
कुसौरो— ना॰हे॰ कुसाउरो ।
कुस्त— वि॰ चाहिने वा लिनबोक्न सकेसम्मको; पूरापूर; प्रशस्त; भरमार ।
कुस्ताकुस्ती— ना॰ [कुस्ती+कुस्ती] परस्परमा एकले अर्कालाई पछार्न पर्ने कुस्ती; आफुस–आफुसको लडन्त ।
कुस्ती— ना॰ [फा॰ कुश्ती] परस्परमा एकले अर्कालाई पछार्नका लागि गरिने लडन्त वा त्यस्तो खेल; मल्लयुद्ध; पहलमानी । —
बाज— ना॰ कुस्ती खेल्ने वा कुस्ती लड्ने सोख भएको मानिस; पहलमान ।
कुस्तुर— वि॰ साह्रै डराएको; त्रस्त; लुगलुग कामेको; भयभीत ।
कुस्ले— ना॰ [सं॰ कुशीलवे बाजा बजाउने, लुगा सिउने आदि काम गर्ने पेसा भएको नेवारीभाषी एक जाति । ~ बाजा— ना॰ कुस्लेहरूले बजाउने बाजा ।
कुहर— ना॰ [सं॰] दुलो; प्वाल । (उदा॰— जति भने पनि उनको कर्णकुहरमा केही घुसेन॰ ।
कुहाइ— ना॰ [रू कुहु (ं+आइ॰] कुहुने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ]
कुहाइनु— क॰ क्रि॰ सडाइनु; कुहुन लाइनु । कुहाउनु— प्रे॰ क्रि॰ सडाउनु; कुहुन लाउनु । कुहिनु— अ॰ क्रि॰ कुहुने काम होइनु; सडिनु ।
कुहिनेटो— ना॰ [कुहिनु+एटो] कुनो परेको ठाउँ; केही घुमेको ठाउँ; कुहुनेटो; कुइनेटो । कुहिरी मण्डल— ना॰ [कुहिरो+इ+सं॰ मण्डले बादल; तुवाँलो, धूवाँ, धूलो आदिले ढपक्क ढाक्ने काम ।
कुहिरे— वि॰ [कुहिरो+ए] १. कुहिरो आँखा भएको; कुइरे । ना॰ २. अङ्ग्रेज; युरोपमा बस्ने जाति ।
कुहिरो— ना॰ १. धूवाँजस्तो देखिने चिसो हावामा मिलेको जलकण; कुइरो; हुस्सु । वि॰ २. धूवाँ लागेजस्तो; कैलो (आँखा) । — को
काग— टु॰ केही थाहा नपाइने अवस्था वा अन्योलमा पर्दा दृष्टान्त दिने बोली ।
कुहु–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ कुह < सं॰ कुथे कुनै वस्तु चिसो लागेर, ओइलेर, गलेर सड्नु; दुर्गन्धी हुनु; बिग्रनु; बयेलिनु । कुहु कुहु— ना॰ [अ॰ मू॰ कुहू (बि॰)] कोइलीको सुरिलो आवाज ।
कुहुनु— ना॰ [सं॰ कूर्परे पाखुरा र नारीका जोर्नीको तल्लो साह्रो भाग ।
कुहुनेटो— ना॰ हे॰ कुहिनेटो ।
कुहू— ना॰ [सं॰] चन्द्रमाको कला नदेखिने औँसीको रात । कुहू कुहू— ना॰ हे॰ कुहु कुहु । [अ॰ मू॰ कुहू (बि॰)] कोइलीको सुरिलो आवाज ।
कुहेत्रो— ना॰ [कुहु+एत्रो] १. शरीरका अङ्गहरू कुहिने एक रोग । २. कुहेको चीज वा वस्तु ।
कुह्यान— वि॰ [कुहु+यान] १. कुहिएको; सडेको । २. ना॰ कुहिएर सडेको वस्तु ।
कूँच— ना॰ हे॰ कुँच ।
कूँजो— वि॰ हे॰ कुँजो ।
कूच— ना॰ [तु॰] हे॰ कुच२ ।
कूची— ना॰ हे॰ कुची । — कार— ना॰ हे॰ कुचीकार ।
कूचो— ना॰ हे॰ कुचो ।
कूज— ना॰ [सं॰] पक्षीहरूको मीठो बोली; कूजन ।
कूजन— ना॰ [सं॰] पक्षीहरूको मधुर स्वरको बोली; चराचुरुङ्गी कराएको शब्द ।
कूजित— वि॰ [सं॰] १. बोलिएको वा भनिएको; ध्वनित । २. ध्वनिपूर्ण; गुँजेको । ३. पक्षीहरूको मधुर स्वरले युक्त । ना॰ ४. पक्षीहरूको बोली; कूज ।
कूट— ना॰ [सं॰] १. रहस्यपूर्ण तथा अनेक अर्थ लाग्ने कविता वा रचना । २. पहेली; प्रहेलिका । ३. अप्ठेरो वा उत्तर दिन कठिन प्रश्न । ४. पर्वतको शिखर; टाकुरो । ५. मन्दिर, दरबार आदिका शिखरको गजुर । ६. थुप्रो; रास । ७. लिही । ८ माया; छल; कपट । वि॰ ( दुर्गम वा दुर्बोध । १० निश्चल; अडिलो । ११. झूटो बोल्ने; मिथ्यावादी । ~ कविता— ना॰ व्यक्त गर्न खोजिएको अर्थलाई लुकाएर बुझ्न गाह्रो बनाइएको कविता; अड्को थाप्ने कविता; प्रहेलिका । — नीति— ना॰ १ राष्ट्रराष्ट्रका बीचको राजनीतिक सम्बन्ध वा त्यस्तो सम्बन्ध दक्षतापूर्वक सञ्चालन गर्ने नीति । २. व्यक्तिव्यक्ति वा राष्ट्रराष्ट्रका बीच पारस्परिक व्यवहारमा दाउपेच गर्ने नीति । ३. रहस्य बुझ्न गाह्रो पर्ने र अरूलाई अलमल्याउने तथा आफू सधैँ ओबानु रहन सक्ने राजनीतिको बाठो चाल; गुप्त चाल । ४. जसरी पनि आ६नै अनुकूल अर्थ लाउन सकिने वचन वा शैली । — नीतिक— वि॰ कूटनीतिसम्बन्धी; कूटनीति जान्ने; कूटनीतिज्ञ । — नीतिज्ञ— वि॰ कूटनीति जान्ने; कूटनीतिक । — पाश— ना॰ पशुपक्षीहरूलाई अल्झाउने पासो; जाल । ~ प्रमाणपत्र— ना॰ बनावटी प्रमाणपत्र; नक्कली प्रमाणपत्र । ~ प्रश्न— ना॰ पहेली; प्रहेलिका । — मान— ना॰ घटीबढी पारिएको र कपटी नापो वा तौल भएको मानु, पाथी, ढक आदि; खोटो मानु, पाथी वा ढक । ~ मुद्रा— ना॰ प्रचलितबाहेक बाहिरबाट अवैध रूपमा निकालिएको मुद्रा; खोटो टक; नचल्ने सिक्का । ~ युद्ध— ना॰ १. शत्रुलाई झुक्कलमा पारी गरिने लडाइँ; छलकपटपूर्वकको युद्ध । २. नकली युद्ध; झूटो लडाइँ । ~ योजना— ना॰ नराम्रो विचारले वा छल–कपटपूर्वक गरिने कुनै कामको योजना; षड्यन्त्र । — साक्षी— ना॰ जसले साक्षी राखेको छ उसैको नहुँदो ढङ्गले बकपत्र गर्ने साक्षी; झूटो साक्षी वा गवाह ।
कूटस्थ— वि॰ [सं॰] १. माथिल्लो । २. नटाँसिएको; निर्लिप्त । ३. अचल; गुप्त ।
कूत— ना॰ हे॰ कुत । ~ तिरो— ना॰ कुत र तिरो ।
कूप— ना॰ [सं॰] १. कुवा; वापी । २. प्वाल; खाल्टो । — मण्डूक— ना॰ १. कुवामा बसेको भ्यागुतोजस्तो सीमित घेराको कुरा मात्र देखेबुझेको र बाहिरका कुरा केही थाहा नपाउने व्यक्ति; कुवाको ब्याब । वि॰ २. सीमित वा थोरै ज्ञान भएको । — यन्त्र— ना॰ इनारबाट पानी झिक्ने यन्त्र; अरघट्टघटी ।
कूर्च— ना॰ [सं॰] १. मयूरको प्वाँख वा पुच्छर । २. शिखा । ३. मुठो; मुठी । ४. दुई आँखीभुइँका बीचको ठाउँ । ५. यज्ञका ससाना पात्रहरू राख्ने ठूलो भाँडो । — मर्कट— ना॰ कूर्चमर्कटानुगणभित्र पर्ने एक प्रकारको सानो वानर । २. कूचोजस्तो पुच्छर हुने सानो जातको वानर । — मर्कटानुगण— ना॰ कूर्चमर्कटजस्तै एक प्रकारको सानो जातको वानर ।
कूर्म— ना॰ [सं॰] कछुवा; विष्णुले कछुवा अवतार लिएको मानिने एक रूप । ~ पुराण— ना॰ अठार पुराणमध्ये विष्णुले कछुवाको अवतार लिएको कथा र माहात्म्य वर्णन भएको एक पुराण ।
कूर्माञ्चली— वि॰ [सं॰ कूर्माञ्चलीये अघिको एक राज्य कूर्माञ्चलको; कूर्माञ्चलसम्बन्धी ।
कूल— ना॰ [सं॰] नदी वा पोखरीको किनार; तट; तीर । — ध्वनि— ना॰ सजातीय एवं निकटतम ध्वनिहरूको समूह ।
कूवा— ना॰हे॰ कुवा ।
कृच्छ्र— वि॰ [सं॰] १. दुःखदायक; कष्टदायक; मुस्किल । २. पञ्चगव्य खाई अर्को दिन उपवास बस्ने प्रायश्चित्तका निम्तिको व्रत ।
कृत्— ना॰ [सं॰] १. धातुबाट नाम, विशेषण, अव्यय शब्दहरू बन्दा मूल धातुमा गाँसिने व्युत्पादक प्रत्यय (बन्+आइ, चल्+उवा, हाँस्+एर इ॰ रू) । २. वस्तुवाचक शब्दको पछिल्तिर रही 'बनाउने' अर्थ बुझाउने विशेषणवाची शब्द (शास्त्रकृत्, भाष्यकृत् इ॰) ।
कृत— वि॰ [सं॰] १. गरिएको; बनाइएको वा रचिएको (कुनै कार्य वा कृति॰; रचित; सम्पादित (उदा॰— भानुभक्तकृत रामायणको नेपालमा ठूलो महिमा छ रू) । २. गरिसकिएको; पूरा भएको । ना॰ ३. चार युगमध्ये पहिलो युग; सत्ययुग ।
कृतक— वि॰ [सं॰] बनाइएको; बनावटी; नकली । ~ पुत्र— ना॰ बनाइएको छोरो; धर्मपुत्र ।
कृतकार्य— वि॰ [सं॰] कार्य पूरा भएको वा सिद्ध गरेको; मनोरथ पूर्ण भएको; कृतार्थ; कृतकृत्य ।
कृतकृत्य— वि॰ [सं॰] गर्नुपर्ने कुनै कार्य सम्पन्न गरेको; कृतकार्य; सफल; धन्य । (उदा॰— तपाईंले गर्नुभएको सहयोगका निम्ति म कृतकृत्य छु॰ ।
कृतघ्न— वि॰ [सं॰] १. गरेको उपकार नदेख्ने वा नमान्ने; बैगुनी । २. आफूलाई उपकार गर्ने व्यक्तिको अपकार गर्ने । (उदा॰— त्यो मानिसलाई मैले भाइजस्तै ठानेको थिएँ तर अहिले मैसँग शत्रुता गर्छ, कस्तो कृतघ्न रहेछ ;) । — ता— ना॰ कृतघ्न हुनाको भाव वा अवस्था; बैगुनीपन ।
कृतज्ञ— वि॰ [सं॰] गरेको उपकार देख्ने वा मान्ने; गुन मान्ने ।
(उदा॰— आफू भन्नेहरूप्रति कृतज्ञ रहनु मानिसको ठूलो गुण हो॰ ।
कृतज्ञता— ना॰ [सं॰] कृतज्ञ हुनाको काम, भाव वा अवस्था । —
ज्ञापन— ना॰ कुनै उपकारपूर्ण कार्यका निम्ति कसैको गुन मानेर त्यो कुरो जनाउने वा बताउने काम; आभारको हार्दिक अभिव्यक्ति ।
(उदा॰— प्रस्तुत ग्रन्थमा विबान्हरूबाट पाएको सहयोगका निम्ति म उहाँहरूप्रति कृतज्ञताज्ञापन गर्दछु॰ ।
कृतपूर्व— वि॰ [सं॰] १. आफूप्रति कर्तव्य–पालना गरिसकेको । २. गर्नुपर्ने काम पहिल्यै गरिसकिएको; पहिले बनाइएको ।
कृतप्रतिज्ञ— वि॰ [सं॰] कुनै कुराका निम्ति प्रतिज्ञा वा अठोट गरिसकेको; गर्ने वा नगर्ने कबुल गरिसकेको ।
कृतयुग— ना॰ [सं॰] चार युगमध्ये पहिलो युग; सत्ययुग ।
कृतविद्या— वि॰ राम्ररी विद्या प्राप्त गरेको; कुनै विद्याको पूर्ण विबान् ।
कृतवीर्य— वि॰ [सं॰] १. बलवान्; बलियो; वीर्यसम्पन्न । ना॰ २. सहस्रार्जुनका बाबुको नाम ।
कृतसङ्कल्प— वि॰ [सं॰] कुनै कार्यका निम्ति निश्चय वा अठोट गरिसकेको; सङ्कल्प गरिसकेको; गर्नै खोजेको वा पक्का गर्ने भएको ।
कृतहस्त— ना॰ [सं॰] हातले काम गर्नमा सिपालु; सिद्धहस्त; कुशल ।
कृतार्थ— वि॰ [सं॰] १. काम सिद्ध हुनाले खुसी र सन्तोष भएको; मनोरथ पूर्ण भएको । २. गर्नुपर्ने काम सिद्ध्याइसकेको; उद्देश्य पूरा गरिसकेको । ३. कृतकृत्य ।
कृति— ना॰ [सं॰] १. गरिएको कुनै असल वा ठूलो काम; पूरा गरेको कार्य । २. कुनै पुस्तक, चित्र आदिको रचना । ३. परोपकारका निम्ति बनाइएका सार्वजनिक उपभोगका वस्तु (पाटी, पौवा, मन्दिर आदि) । ४. एक पाउमा बीस अक्षर हुने छन्दका सबै भेद । — त्व— ना॰ कृतिमा हुने वा रहने गुण वा विशेषता । ~ सूची— ना॰ कृतिहरूको नामनामेसी, रचयिता, प्रकाशनमिति आदि लेखिएको विवरण; अनुक्रमणिका । — स्वाम्य— ना॰ कुनै पुस्तक, लेख, रचना आदि फेरि प्रकाशनमा ल्याउने– बेच्ने आदि अधिकार; स्वत्वाधिकार; कपीराइट ।
कृती— वि॰ [सं॰ कृतिन्] १. कुनै विशिष्ट वा असल र उम्दा काम गर्ने; कृति रच्ने वा बनाउने । २. कुशल; निपुण । ३. पुण्यात्मा । ४. साधु । ५. कृतकार्य । ६. कृतार्थ । ७. विबान् ।
कृत्ति— ना॰ [सं॰] १. हरिण, हात्ती आदिको छाला; मृगचर्म । २. छाला; चर्म ।
कृत्तिका— ना॰ [सं॰] १. सत्ताइस नक्षत्रमध्ये तेस्रो नक्षत्र । २. आकाशमा देखिने अग्निको शिखाजस्तो आकार भएको छवटा ताराको समूह; किरकिटी ।
कृत्तिवास— ना॰ [सं॰] १. हात्ती र मृगचर्म परिधान भएका शिव; महादेव । २. बङ्गला भाषामा रामायणका प्रणेता प्रसिद्ध व्यक्ति ।
कृत्परसर्ग— ना॰ [सं॰] शब्दका पछाडि गाँसिने प्रत्ययको एक भेद; कृदन्त प्रत्यय ।
कृत्य— ना॰ [सं॰] १. धामिर्क दृष्टि वा सदिच्छाले गरिने शास्त्रविहित आवश्यक कर्म । २. कुनै अधिकारीले आ६नो पदअनुसार गर्नुपर्ने काम । ३. कर्तव्य; कार्य; काम । वि॰ ४. गर्नुपर्ने; गर्न योग्य ।
कृत्या— ना॰ [सं॰] १. आ६नो कार्यसिद्धिका निम्ति वा अरूमाथि अनिष्ट कार्य गराउन उत्पन्न गरिने भागवत पुराणमा चर्चित एक राक्षसी । २. तन्त्रमन्त्रबाट उत्पादित शक्तिबारा गरिने घातक काम । ३. दुष्टा र कर्कशा स्त्री ।
कृत्याकृत्य— वि॰ [सं॰] गर्न हुने र नहुने वा उचित र अनुचित (काम॰; कर्तव्याकर्तव्य ।
कृत्रिम— वि॰ [सं॰] १. प्राकृतिक वा स्वाभाविक नभएको; बनावटी । २. नकली । ३. जाली; कीर्ते । ~ अभाव— ना॰ कुनै वस्तु वा माल हुँदाहुँदै पनि व्यापारी वर्गबारा सीमित स्वार्थका नम्ति नभएजस्तो पारी हराउने वा बिलाउने गरिने बनावटी स्थिति ।
(उदा॰— बजारमा व्यापारीहरूबारा सिर्जिएको कृत्रिम अभावले खाद्यान्न वस्तुमा जनतालाई निकै मर्का परेको छ) । ~ गर्भाधान— ना॰ पिचकारीजस्तो यन्त्रको मदतले गर्भाशयमा वीर्य पुथ्याएर पेट बोकाउने काम; कृत्रिम रूपमा गर्भधारण गराउने काम । ~
श्वास— ना॰ फोक्साले काम गर्न छोडेको अवस्थामा रोगीबिरामीलाई बचाउन नली वा पाइपबारा कृत्रिम रूपमा हालिने श्वास ।
कृदन्त— ना॰ [सं॰] धातुमा 'कृत्' प्रत्यय गाँसिएर बनेका वा व्युत्पन्न भएका नाम, विशेषण, अव्यय आदि शब्द (लेख्+आइ = लेखाइ, चल्+उवा = चलुवा, बस्+एर = बसेर इ॰) ।
कृपण— वि॰ [सं॰] साह्रै छुच्चो; कन्जुस; किरन्टोकी; चुइयाँ । —
ता— ना॰ छुच्चोपन; कन्जुस्याइँ । > कृपणी— वि॰ १. कन्जुस; कृपण । २. दुःखी; दीन ।
कृपया— क्रि॰ यो॰ [सं॰] कृपापूर्वक; कृपा गरेर; मेहरबानी गरी ।
कृपा— ना॰ [सं॰] करुणापूर्वक कसैमाथि गरिने दयामाया; अनुग्रह; निगाह । — कर— वि॰ कृपा गर्ने; दयामाया गर्ने; कृपालु । —
काङ्क्षी— वि॰ नम्र स्वभावले कुनै आकाङ्क्षा गर्ने; कृपा चाहने । श्र कृपाङ्क— ना॰ परीक्षामा उत्तीर्णाङ्क योग पुगेर पनि एक वा दुई विषयसम्म थोरै अङ्कले अनुत्तीर्ण हुने विद्यार्थीलाई सम्बन्धित परीक्षानिकायले निर्णय गरेअनुसार थप्ने वा जोडिदिने अङ्क; थप प्राप्ताङ्क ।
कृपाण— ना॰ [सं॰] तरबार; खड्ग; कटार । > कृपाणिका— ना॰ सानो तरबार; सानो हतियार ।
कृपापात्र— वि॰ [सं॰] १. कृपा गर्न योग्य; दयामायाको अधिकारी । २. कृपा पाएको; ममता गरिएको ।
कृपालु— वि॰ [सं॰] कृपा गर्ने स्वभाव वा बानी भएको; दयामाया राख्ने; कृपायुक्त । — ता— ना॰ कृपालु हुनाको भाव वा अवस्था; दयालु वा मायालुपन ।
कृपावाद— ना॰ [सं॰] योग्यता नहेरी आ६नो चाकरी गर्नेलाई कृपा गर्ने अनुचित सिद्धान्त वा प्रवृत्ति ।
कृमि— ना॰ [सं॰] १. पेटभित्र पर्ने जुका आदि कीरा । २. ससाना कीरा; कीट । — कोश— ना॰ १. रेसमका कीराको गुँड; रेसमको कोयो । २. पुतलीहरू बन्ने कीराका लार्भा । ~ रोग— ना॰ आमाशय र पक्वाशयमा पर्ने जुका आदिको रोग । ~ विज्ञान— ना॰ कीराहरूको उत्पत्ति, विनाश, गुण, दोष आदिको विचार गरिने विद्या, कीटविज्ञान । — शैल— ना॰ धमिराको गोलो ।
कृश— वि॰ [सं॰] १. दुब्लो; पातलो; झीनो; ख्याउटे । २. कमजोर; निर्धो । — ता— ना॰ कृश हुनाको भाव वा अवस्था; दुब्लोपन; निर्धोपन । — काय— वि॰ दुब्लो शरीर भएको; क्षीण शरीर भएको । > कृशाङ्गी— वि॰ तन्वङ्गी; पातलो र चिटिक्क परेको शरीर भएकी; दुब्लो शरीर भएकी; तन्वङ्गी (स्त्री) । ~ कृशोदरी— वि॰ पातलो र झीनो कमर भएकी (स्त्री॰ ।
कृषक— ना॰ [सं॰] किसान; खेतीवाल । ~ अगुवा— ना॰ कृषि विभागले कृषिसम्बन्धी तालिम दिएर वैज्ञानिक तथा उन्नत रूपमा खेती गर्न कुशल बनाइएका किसान वा तिनको नाइके ।
कृषाण— ना॰ [सं॰] १. कृषक; किसान; खेतीवाल । २. हलो जोत्ने व्यक्ति; हली ।
कृषि— ना॰ [सं॰] खनजोत गर्नुपर्ने तथा बालीनाली लगाउनुपर्ने र तत्सम्बन्धी सबै काम; खेती; किसानी । ~ अर्थशास्त्र— ना॰ कृषिबारा राज्यको अर्थशक्ति बढाउन गर्नुपर्ने काम तथा कृषिव्यवसायलाई उन्नत र उपलब्धिमूलक तुल्याउन आवश्यक सीप वा दक्षताको विकास गर्न सघाउ पुथ्याउने शास्त्र । ~ अर्थशास्त्री— ना॰ कृषिअर्थशास्त्रका ज्ञाता वा विशिष्ट विबान् । — ऋण— ना॰ खेतीपातीको काममा खर्च गर्न तथा गोरु, भैँसी, बङ्गुर, कुखुरा, फलफूल आदिको व्यवसाय गर्न किसानहरूलाई सरल ब्याजमा दिइने ऋण; कृषिकार्यका निम्ति सहयोगस्वरूप दिइने कर्जा । ~
उपज— ना॰ खेतीकिसानीबाट उत्पादन हुने अन्नपात, पशुपक्षी, दूधघिउ, फलफूल आदि वस्तु । ~ उत्पादन— ना॰ १. कृषिव्यवसायबारा उत्पन्न हुने खाद्यान्न, फलफूल, सागपात, पशुपक्षी, बस्तुभाउ, दूधघिउ आदि । २. बालीनाली, बस्तुभाउ, फलफूल आदि बढाउने, हुर्काउने र फैलाउने काम । ~ ऐन— ना॰ कृषिव्यवसायसम्बन्धी कानुन; जग्गाधनी, मोही र सरकारका बीच सुसम्बन्ध कायम गर्न तथा कृषिउद्योगको विकास गर्नका निम्ति तर्जुमा गरिएको नीति । ~ कर्म— ना॰ खेतीपातीको काम; खनजोत गर्ने काम; खेती । ~ गृह— ना॰ खेतीपातीको रेखदेखका निम्ति बनेको घर; कामत । ~ चून— ना॰ जमिनको अम्लपन हटाई खेतीयोग्य बनाउन तथा उत्पादनवृद्धि गर्नका निम्ति उपयोग गरिने चून । — जीवी— वि॰ खेती गरेर निर्वाह गर्ने वा जीविका चलाउने । — प्रधान— वि॰ खेती नै मुख्य पेसा वा आधार भएको ।
(उदा॰— नेपाल कृषिप्रधान देश हो) । ~ मौसम आयोग— ना॰ कृषिका निम्ति उपयुक्त मौसमको विचार गर्ने र आवश्यक तथ्याङ्क, विवरण, माप आदि निकाल्ने काम गर्ने राज्यको अङ्गविशेष । ~ यन्त्र— ना॰ इन्जन जोरिएको, खेत जोत्ने, बाली काट्ने, दाउनेजस्ता खेतीसम्बन्धी काम गर्ने मसिन । ~ वर्ष— ना॰ १. इ॰ १९७७ मा संयुक्त राष्ट्रसङ्घको आह्वानअनुसार अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा मनाइएको कृषिसम्बन्धी अभियान वा पर्वको विशेष वर्ष । २. नेपालको पुरानो चलनचल्तीअनुसार मोही पजनी, बाली वा रिन लिनेदिने आदि कृषिसम्बन्धी काम वा हरहिसाब गर्दा प्रयोग गरिने, अघिल्लो वर्षको श्रीपञ्चमीदेखि अर्को वर्षको श्रीपञ्चमीभित्रको अवधि । ~ विकास बैङ्क— ना॰ कृषि–विकासका निम्ति आवश्यक सरसहयोग जुटाउन, तत्सम्बन्धी आधार तथा उद्योग स्थापित गर्न र भएका आधार तथा उद्योगको सुदृढीकरण गर्न सहायता गर्ने ब्याङ्क । ~ विज्ञान— ना॰ कृषिसम्बन्धी विषयमा वैज्ञानिक रूपले विचार गरिएको अनुसन्धान तथा अनुभवपूर्ण ज्ञान वा त्यसै विषयको ग्रन्थ । ~ विभाग— ना॰ कृषिसम्बन्धी कार्यव्यवस्था तथा नीतिनियमको सञ्चालन गर्ने र आवश्यक सरसाधनको प्रबन्ध मिलाई तत्सम्बन्धी कार्यको अवलोकनसमेत गर्ने केन्द्रीय अड्डा । ~ व्यवसाय— ना॰ खेतीपातीसम्बन्धी उद्योगधन्दा वा पेसा । ~ समिति— ना॰ खेतीपातीको उद्योगधन्दा वा पेसालाई वैज्ञानिकीकरण गर्ने र सुधार ल्याउने कामका निम्ति सरकारी–गैरसरकारी प्रतिनिधिहरू सामेल गरी बनाइने संस्था वा सङ्गठन । ~ साधन— ना॰ खेतीपातीका निम्ति आवश्यक पर्ने हलो–कोदालो, मल–बीउ आदि सामग्री र सिँचाइकुलो आदि साधन ।
कृष्ट— वि॰ [सं॰] १. खनजोत गरिएको । २. तानिएको; घिच्याइएको । ~ भूमि— ना॰ खनजोत गरिएको तथा बालीनाली रोपिएको जमिन । > कृष्टि— ना॰ १. खन्नेजोत्ने काम । २. तान्ने काम वा अवस्था । ३. विबान् व्यक्ति ।
कृष्ण— ना॰ [सं॰] १. विष्णुका दस अवतारमध्ये आठौँ अवतार लिएर वसुदेव र देवकीका पुत्र भई गोकुलमा जन्मेका बापरयुगका प्रसिद्ध महापुरुष वा नेता । २. व्यास र अर्जुनको उपनाम । ३. केशव, गोविन्द, जनार्दन, माधव, मुरलीधर, मुरारि, वासुदेव, श्याम इ॰ । वि॰ ४. कालो वर्णको; कालो; साँवलो ।
कृष्णक— ना॰ [सं॰] १. कालो मृगको छाला; कालो मृगचर्म । २. कालो रबको सर्स्यूँ ।
कृष्णकली— ना॰ [कृष्ण+कली] एउटै आँख्लामा दुईतिरै हाँगा हाल्ने, खोर्सानीका जस्ता पात हुने र बाहिरपट्टि गुलाफी चारवटा पटल तथा भित्रपट्टि बैजनी रबका दल हुने फूलको बोट वा त्यसैको फूल ।
कृष्णचरित्र— ना॰ [सं॰] कृष्णको जीवनी, व्यक्तित्व र कृतित्वको वर्णन भएको कथा वा उनैको चरित्रमा आधारित काव्यकृति ।
कृष्णजिरा— ना॰ [सं॰ कृष्णजीरके १. केही बास्ना आउने कालो रबको जीरा; कालोजीरा । २. मसिना गेडा हुने असल खालको धान वा त्यसैको चामल ।
कृष्णबैपायन— ना॰ [सं॰] वेदव्यास ।
कृष्णपक्ष— ना॰ [सं॰] पूर्णिमापछि प्रतिपदादेखि अमावस्यासम्मका पन्ध्र दिन वा तिथिको समूह; चान्द्रमासको अँध्यारो पक्ष; औँसी पच्छे । कृष्ण प्रणामी— ना॰ [सं॰] आडम्बरी चलन नमान्ने र माछामासु पनि नखाने वैष्णवसम्प्रदायको एक शाखा ।
कृष्णभोग— ना॰ [सं॰] १. बास्ना आउने कालो, मसिनु एक जातको धान वा त्यसैको चामल । २. एक जातको असल आँप । कृष्ण यजुर्वेद— ना॰ [सं॰] यजुर्वेदका दुई प्रमुख शाखा कृष्णयजुर्वेद र शुक्लयजुर्वेदमध्ये एक । कृष्ण लवण— ना॰ [सं॰] बिरेनुन ।
कृष्णलोह— ना॰ [सं॰] चुम्बक ।
कृष्णशालि— ना॰ [सं॰] कृष्णभोग धान ।
कृष्णसार— ना॰ [सं॰] कालो पिठइँू, सेतो पेट र लामा बटारिएका सिब हुने एक जातको मृग; कालो हरिण ।
कृष्णा— ना॰ [सं॰] १. काला पात भएको तुलसी । २. द्रौपदीको एक नाम । ३. दक्षिण भारतको एक प्रसिद्ध नदी । ४. कालीगण्डकी ।
कृष्णागरु— ना॰ [सं॰] लेपमा प्रयोग गरिने एक प्रकारको बुटी ।
कृष्णाजिन— ना॰ [सं॰] कृष्णसार मृगको छाला; कालो मृगको छाला; कृष्णक ।
कृष्णाभिसारिका— ना॰ [सं॰] अँधेरी रातमा काला लुगा लाएर नायकले दिएको सङ्केतस्थलमा जाने नायिका ।
कृष्णाष्टमी— ना॰ [सं॰] कृष्ण जन्मेको तिथि; कृष्णजयन्ती; भाद्र कृष्ण अष्टमी ।
कृष्य— वि॰ [सं॰] खेती गर्न योग्य; आबाद गर्न लायक (जमिन॰ ।