नेपाली शब्दसमूह १० कर

Wiktionaryबाट

मुखपृष्ठ

कर१— ना॰ [सं॰ ] अरू शब्दको पछिल्तिर लागेर दिने, गर्ने आदि अर्थ बुझाई विशेषण एवं नाम बनाउने हाल नेपालीमा अनुसर्गात्मक प्रत्यय मानिने तर संस्कृत मूलको नियमानुसार समासको उत्तरपद ठहरिने एक रूप (दिवाकर, प्रभाकर, दिनकर, सुखकर इ॰) ।

कर२— ना॰ [सं॰ कृ] १. कसैलाई इच्छाका विरुद्ध दबाउमा पारी कुनै कुरा गर्न, गराउन वा हुन वाध्य तुल्याउने क्रिया–प्रक्रिया । २. त्यस प्रकारको वाध्यताका निम्ति दिइने जोड; करकाप । ३. प्रेरणा; जिद्दी ।

कर३— ना॰ [सं॰] १. राजस्वमा दाखिल हुने गरी नागरिकले सरकारी सरोकारवाला कार्यालयलाई अनिवार्य दातव्यका रूपमा दिनुपर्ने विभिन्न प्रकारको तिरो वा रकम (आयकर, मालपोत, बिक्रीकर, अन्तःशुल्क, आयातकर, निर्यातकर, बाटोकर (रोडसेस॰ इ॰) । २. प्राचीन कालमा एक राष्ट्रले आफूभन्दा बलियो अर्को राष्ट्रलाई बुझाउने दस्तुर; सिर्तो । ३. पहिलेपहिले रैतीले भेटीका रूपमा जिमीदार–तालुकदार आदिलाई दिने गरिएको विभिन्न प्रकारको रकम (ओलक, ठेकी, चारदाम, साउने फागु, कुत, बेठ इ॰) । ४. मान्छे, बाँदर आदिको हात । ५. हात्तीको हात अर्थात् सुँड । ६. प्रकाशको हात अर्थात् किरण । ~ अड्डा— ना॰ करकार्यालय । ~ अदालत— ना॰ करसम्बन्धी हेर्ने अदालत वा अदालती फाँट । ~ अधिकारी— ना॰ करअधिकृत । ~ अधिकृत— ना॰ करकार्यालयको कम्तीमा राजपत्राङ्कित तृतीय तहको हाकिम वा फाँटवाला ।

कर४— ना॰ [सं॰] हात, हत्केलो ।

करकर— क्रि॰ यो॰ [अ॰ मू॰ कर्+अ (बि॰)] कसैसँग झर्को लाग्ने किसिमले कराउने, केही माग्ने वा अनुरोध गर्ने गरी; कचकच; फतफत; क्याउँक्याउँ । > करकरे— वि॰ करकर गर्ने; करकरसँग सम्बन्धित; कचकचे; फतफते ।

करकाप— ना॰ [कर+काप] १. इच्छाका विरुद्ध कसैलाई केही हुन, गर्न वा गराउन वाध्य तुल्याउने क्रियाप्रक्रिया । २. बलप्रयोग; जबर्जस्ती; थिचोमिचो । कर कार्यालय— ना॰ [सं॰ ] सरकारी कर आदि असुलउपर गर्ने अर्थमन्त्रालयका मातहतका विभिन्न तह (जिल्ला, अञ्चल वा क्षेत्र॰–को कार्यालय; करअड्डा ।

करकोसिस— ना॰ [(बि॰) कोसिसे कोसिस वा सोसमानको कुनै कार्य; कोसिसका साथै सहायक कार्यका रूपमा गरिने समानधर्मी एवं समान लक्ष्य भएको अन्य कार्य; मरमिहिनेत ।

करक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कर् > करक्+क] १. एकै प्रयासमा भाँचिने गरी; काठ, लट्ठी, उखु आदि वस्तुलाई दोबारेर खण्डित गर्ने किसिमले; पटक्क । २. 'कर्' वा 'पट्'–को आवाज आउने गरी कुनै काठ, लठ्ठी आदि भाँचिने किसिमसँग । ३. उठ्दा, बस्दा वा अन्य कुनै कारणवश गम्भीर पीडा भई शरीरको कुनै अङ्ग दुखेर कर्किने गरी ।

करब— ना॰ [सं॰ करङ्क . हाडखोरे १. ढाडबाट आरम्भ भएर छातीको मध्य भागमा पुगी जोडिने र भियभ्याँस (मुटु, कलेजो, फोक्सो, फियो आदि॰–को रक्षा गर्न सघाउ पुथ्याउने हाडका पाताहरूबाट निर्मित पिँजडाका आकारको अस्थिप्रणाली । २. आकारमा दोब्रिएको तरबारझैँ देखिने उक्त प्रणालीको कुनै एक हाड । > करबे— ना॰ १. एक प्रकारको सानो र डोलो माछो । २. साधारण व्यवहारको लागि बनाइएको दलुवा डसना; लम्पट । वि॰ ३. करब छ्याङ्गै देखिने अर्थात् दुब्लो ।

करचेप— ना॰ [कर+च्याप] बलपूर्वकको आग्रह; जोडदार ढिपी ।

करछुली— ना॰ [सं॰ करछोदनी] हे॰ कर्छुली ।

करजोरी— ना॰ [सं॰ कर+जोरी] दुई हत्केलालाई जोडेर गरिने अभिवादनको एक प्रकार; बिन्ती; नमस्कार; प्रणाम; नमस्ते ।

(उदा॰— मेरो करजोरी बिन्तीले उनलाई कसो नरिझाउला ;) । ~ बिन्ती— ना॰ करजोरी ।

करण— ना॰ [सं॰ ] १. व्याकरणमा, तृतीया विभक्तिबारा प्रतिनिधित्व हुने कारक । २. क्रियापदमा निषेध, अभाव आदिका विरुद्ध विधि, भाव आदि बुझाउने प्रत्यय वा सो प्रत्ययसम्बन्धी प्रणाली ।

(उदा॰— म जान्नँ, तिमी नखाऊ आदिका विरुद्ध म जान्छु, तिमी खाऊ आदि) । ३. ज्योतिषशास्त्रमा बब, बालव, कौलब, तैतिल, गर, बणिज, विष्टि आदि उभयपक्ष (शुक्लपक्ष र कृष्णपक्ष॰–का सात र शकुनी चतुष्पाद तथा नाग गरी केवल कृष्णपक्षका तीन अनि कृष्णपक्षमा आरम्भ भएर शुक्लपक्षको प्रतिपदाको थालनीको भागलाई भेट्ने किस्तुघ्न गरी सङ्ख्यामा एघार पुग्ने एक ज्योतिषशास्त्रीय स्थापना जो पञ्चाङ्ग (पात्रो॰ का पाँच अङ्ग (तिथि, वार, नक्षत्र, योग, करण॰– मध्ये एक ठहरिन्छ र प्रत्येक तिथिमा दुई सङ्ख्याका दरले पर्दैर् तिथिक्रमका साथै अघि बढ्दै जान्छ । ४. लिच्छविकालीन अड्डाभित्र पर्ने कुनै एक फाँट वा विभाग ।

करणी१— ना॰ [सं॰ ] गणितमा वर्गमूल जनाउने चिह्न (रू वा द्दरू ) । — अङ्क— ना॰ गणितको वर्गमूलको हिसाबमा शेष नरहने अङ्क (जस्तै— ४, (, १६, २५ आदि ।) ।

करणी२— ना॰ मैथुन; सम्भोग; करनी ।

करणीय— वि॰ [सं॰ ] गर्न योग्य; गर्नुपर्ने; गर्न हुने; गर्न सकिने ।

करण्ड— ना॰ [सं॰ ] १. बाँस वा बाँस जातिका चोयाबाट तयार भएको झुन्ड्याएर हिँड्न मिल्ने ढक्कीविशेष; कणाली; उझिन्डोदार पेटारो वा टोकरी । २. माहुरीको चाको ।

करतल— ना॰ [सं॰ ] हातको हर्थुङ्गा र नबका माझको उत्तानो भाग; हत्केलो । ~ ध्वनि— ना॰ दुई हत्केला ठटाएर स्वागत, प्रशंसा, निन्दा, उपहास आदि जनाउन निकालिने ध्वनि; थपडी; ताली ।

करताल— ना॰ [सं॰ ] १. हे॰ करतल–ध्वनि । २. दुई काठका टुक्रा औँलाका कापले च्यापेर ध्वनि उत्पन्न हुने गरी प्रायः धार्मिक कार्यमा बजाइने एक बाजा; कठताल; करताली । >

करताली— ना॰ १ करताल । २. करतल–ध्वनि ।

करतुत— ना॰ [सं॰ कर्तव्ये हे॰ कर्तुत ।

करद— ना॰ [सं॰] कर तिर्ने; कर दिने (व्यक्ति, राष्ट्र आदि॰ ।

करदाता— ना॰ [सं॰] १. कर तिर्ने संस्था वा व्यक्ति । वि॰ २. करद । कर निर्धारण— ना॰ [सं॰] सरोकारवाला कार्यालय वा संस्थाले कर असुलसम्बन्धी नीति एवं नियमहरूको निर्धारण गर्ने वा सोअनुसार लाग्ने कर तोक्ने काम । करनी — ना॰ [सं॰ करणी] १. बलात्कारका साथमा गरिने गैरकानुनी सम्भोग । २. सम्भोग; मैथुन (प्रायः अविवाहितहरूका बीच) । ३. कुकर्तव्य; कर्तुत; षड्यन्त्र; खराब नियत ।

करन्यास— ना॰ [सं॰ ] जप अथवा पाठका क्रममा शरीरका अङ्गहरूलाई बीजमन्त्र (नमः, फट् आदि॰–का उच्चारणका साथमा छोएर गरिने क्रिया; अङ्गन्यास; पूर्णन्यास वा न्यासका शाखाको रूपमा हातलाई मात्र छोएर गरिने एक विधि, जसमा पहिले चोर औँलाले बूढी औँलालाई छोएर र त्यसपछि बूढी औँलाले अरू औँलालाई छोएर तत्तत् अङ्गमा इष्टदेवलाई आवाहन गरिन्छ ।

करपात्री— वि॰ [सं॰ ] १. भोजन वा जलपान आदि गर्दा, थाल, गिलास आदि भाँडाको साटो पसर वा अँजुली व्यवहार गर्ने (व्यक्ति॰ । ना॰ २. भारतीय साधुसन्तहरूको एक सम्प्रदाय वा त्यसको अनुयायी ।

करपाद— ना॰ [सं॰ ] वास्तुकला वा मूर्तिकलामा प्रचलन हुने छ मात्रा वा छ अङ्गुलबराबरको नाप ।

करबल— ना॰ [कर+बल] १. जबरजस्तीसहितको व्यवहार; इच्छाका विरुद्ध कसैलाई काममा लगाउने क्रिया वा प्रक्रिया; करकाप; बलजफती; जबरजस्ती । २. अन्याय; थिचोमिचो; अत्याचार ।

करबाल— ना॰ [सं॰ ] हातले हान्ने हतियार (खड्ग, तरबार वा खुकुरी॰ ।

करबिरे— ना॰ [सं॰ करवीर+ए] करौँते झारसँग मिल्दोजुल्दो एक झार ।

करभ— ना॰ [सं॰] १. हातको हत्केलाको उल्टो भाग; हत्केलाको पृष्ठभाग; डुँडुलो । २. हात्तीको सुँड वा बच्चो । ३. उँटको बच्च्ाो । कर भुक्तानी— ना॰ [सं॰ कर+ने॰ भुक्तानी] कर तिर्ने काम; करको तिरोभरो ।

करभोरु— वि॰ [सं॰ ] करभ (हात्तीको सँुडझैँ सलक्क परेको तिघ्रा॰ भएकी (स्त्री॰ ।

करम— ना॰ [सं॰ कलम्बी] १. गर्मी प्रदेशमा पोखरी वा तलाउमा उम्रने, सखरखण्डको जस्तो पात, खोक्रो डाँठ र सेतो फूल हुने एक साग; करमी । २. पहेँलो काठ हुने एक वृक्ष; कर्मा ।

करमपात्रो— ना॰ हे॰ कर्मपात्रो ।

करमाला— ना॰ [सं॰ ] जपमन्त्र आदिको सङ्ख्या गन्ने क्रममा स्फटिक, तुलसी वा रुद्राक्षका मालाको साटो औँलाका हत्केलातिरका जोर्नीका रेखालाई गन्ने कामको आधार मान्दा तिनका निम्ति प्रयुक्त हुने सामूहिक संज्ञा । > करमाली— १. वि॰ करमालाका आधारमा जप आदि गर्ने (व्यक्ति) । २. आ६ना किरणलाई स्वयं आफैँले मालाका रूपमा धारण गर्ने एक देवता; सूर्यनारायण । ३. सूर्य ।

करमी— ना॰हे॰ करम ।

करयुगल— ना॰ [सं॰] १. अभिन्न रूपमा दुई हातलाई जनाउने साझे संज्ञा । २. जम्लाहात; करजोरी । करयोग्य मूल्य— ना॰ [सं॰ ] कर–कार्यालयले मिनाहा गरेको करमुक्त मूल्यभन्दा बढी मूल्य; कर लाग्ने चाहिँ मूल्य (घर, जग्गा आदिको॰ ।

करवीर१— ना॰ [सं॰ ] १. सुइरे पात हुने, पहेँलो रबको फूल फुल्ने र हाडेबदामका जत्रा दानाभित्र झन्डै आरुका झैँ खबटा हुने फल लाग्ने ठिक्क आकारको वृक्ष वा त्यसको फूल । २. झन्डै वज्रदन्तीको जत्रो बोट हुने र त्यसरी नै झाँगिने सेतो अथवा रातो फूल फुल्ने एक वृक्ष वा त्यसको फूल ।

करवीर२— ना॰ [सं॰ करवीर . चिहान वा मसानघाटे नेपाली लौकिक अनुश्रुतिअनुसारको एक प्रसिद्ध मसान; काठमाडौँको विष्णुमती र भद्रमतीको दोभानमा रहेको प्रसिद्ध मसानघाट । कर शाखा— ना॰ [सं॰ ] अर्थ–मन्त्रालयको मातहत रहेको करको असुलउपर गर्ने मुख्य कार्यालयभन्दा तल्लो तहको शाखा कार्यालय (जिल्लास्तरीय वा अञ्चलस्तरीय॰ ।

करसम्पुट— ना॰ [सं॰ ] अभिवादनका समयमा नमस्कार आदिमा झैँ दुई हत्केलालाई पूरै नजोडी औँलाका टुप्पा र मणिबन्ध मात्र जोडेर बूढी औँलातिर खुला राख्ने एक विशेष मुद्रा (प्रायः धार्मिक॰; अञ्जलिमुद्रा ।

कराँत— ना॰ [सं॰ क्रान्ते १. समात्न वा पक्रन अनुकूल पर्ने स्थिति (कुस्ती खेल्दा, भारी बोक्ता आदि ॰ । (उदा॰— राम त बलियै हो, तर कराँत नपरेकाले कुस्तीमा उसको जित हुन सकेन) । २. बल; तागत; शक्ति । > कराँतिलो— वि॰ १. बोक्ता, समाउँदा वा अँगाल्दा प्रतिकूल नहुने । २. बलियो; शक्तिशाली; दह्रो; दर्बिलो । कराँते— ना॰ जापान र त्यसका छिमेकका देशहरूमा प्रचलित मर्मस्थलमा प्रहार गरेर आफूभन्दा निकै बलियो विपक्षीलाई समेत पराजित गर्ने केही प्रसिद्ध दाउ; कुम्फु, कराँते, जुडो आदिमध्ये एक (जसका आधुनिक प्रवर्तक ब्रुस–ली मानिन्छन् ।) ।

कराँसो— ना॰ हे॰ करेँसो । — घराँसो— ना॰ घरघडेरी ।

कराइ— ना॰ [रू कराउ (+आइ ॰] कराउने काम वा प्रक्रिया । [ > ] कराइनु— अ॰ क्रि॰ ठूलो स्वरले बोलिनु; चिच्याइनु ।

कराउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ कलायने १. रुने, हप्काउने, विरोध जनाउने, बोलाउने आदि उद्देश्यले ठूलो स्वर गरी चिच्याउनु । २. नचाहिँदो किसिमले चर्को स्वर निकाली बोल्नु । (उदा॰— माली गाईले धान खायो, नकरा कान्छी कान खायो) । ३. झर्को लाग्ने गरी बोलेर केही सुनाउनु, माग्नु, प्रशंसा गर्नु वा निन्दा गर्नु; कचकचाउनु; करकराउनु; । ४. अन्याय र थिचोमिचोका विरुद्ध मर्कामा पर्नेले प्रायः मौखिक वा अलिखित रूपमा उजुर गर्नु; फिराद गर्नु ।

कराकर— ना॰ [तुल॰ गडगडाउनु, कडकडाउनु] १. ठूलो काम वा कार्जे (बिहे, बर्तमन, रोपाइँ, मेला, जात्रा, भोज इ॰)–मा हुने असाधारण व्यस्तता; चटारो; लछारो । २. त्यस्तै अवसरमा भेला हुने समुदाय; हूल; घुइँचो; ठेलमठेल; किचाघान ।

करामत— ना॰ [अ॰ करामाते १. असाधारण वा असामान्य काम; चमत्कार; कमाल; । २. पुरुषार्थ; बहादुरी ।

करायेँ— वि॰ सलामी परेको; अलिअलि ढल्केको; करालो; थालेभन्दा कम सम्म र भिरालोभन्दा कम ढल्किएको ।

करार— ना॰ [अ॰] १. कुनै कार्य लिखत रूपमा जिम्मा लिने काम वा त्यसरी जिम्मा लिएको दायित्व । २. त्यसरी जिम्मा लिन गरिने लिखित कबुल वा प्रतिज्ञा । — नामा— ना॰ एक पक्षले अर्को पक्षलाई कुनै सेवा, भारा, अभिभारा आदि सुम्पँदा र घर, पसल, गाडी आदि भाडामा दिँदा दुवै पक्षले करार गरी सही गरेको लिखत; कबुलनामा; कबुलियतनामा । ~ पत्र— ना॰ करारनामा । ~ सेवा— ना॰ तलब, कार्यावधि, सेवासर्त आदि तोकिएर नियुक्त हुने कर्मचारीको पद वा सेवा ।

करारोपण— ना॰ [सं॰] सरोकारवाला सरकारी निकायले संविधान वा ऐन–कानुनअनुसार नागरिकहरूलाई कर लगाउने कार्य ।

कराल— वि॰ [सं॰] डरलाग्दो; भयङ्कर; विकराल ।

करालो— ना॰ [सं॰ कराले भिरालो जग्गा; ओह्रालो । वि॰ अलि– अलि ढल्किएको; करायेँ ।

कराहट— ना॰ [कराउ+आहट] कराउने काम, चिच्च्याहट; करकराहट; कचकचाहट ।

कराही१— ना॰ [सं॰ कराहे दुईतिर कडा लागेको र मुख फराक हुने पकाउने भाँडो ।

कराही२— ना॰ [सं॰ कटभी] शिरीषको जस्तो बोट हुने र सेतो अपराजिताको झैँ फूल फुल्ने एक तराइली वृक्ष वा त्यसको टर्रो स्वादको फल ।

करिब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ करीबे १. नजिकमा; छेउमा; पासमा (उदा॰— म उसलाई सधैँ आ६नो करिब देख्न चाहन्छु रू) । २. प्रायः; झन्डै; झन्डैले; लगभग (उदा॰— तिम्रो अनुहार करिब रामसित मिल्छ रू) । — करिब— क्रि॰ वि॰ झन्डै–झन्डै; पुग– नपुग; लगभग ।

करिया— ना॰ अमलेख गर्नुभन्दा पहिले दासका रूपमा किनबेच हुने गरेका घरेलु नोकर; कमारो; बाँधा; दास । ~ अमलेख— सं॰ १९८१ मा श्री ३ चन्द्रको पालामा करियाहरूलाई प्रदान गरिएको मुक्ति; दासत्वमोचन । ~ प्रथा— ना॰ दासप्रथा ।

करीर— ना॰ [सं॰] खार वा गेगर जमिनमा हुने, पात नहुने, वसन्त ऋतुमा हरिया डाँठका टुप्पामा ससाना गोल राता फूल फुल्ने र फूल झरेपछि गोलकाँक्रीजस्ता बाटुला फल फल्ने एक प्रकारको बोट ।

करीष— ना॰ [सं॰] १. गाईभैँसी आदिको मल विभिन्न आकारमा सुकाई बाल्नका निम्ति बनाइएको विशेष प्रकारको गुइँठो ।

करु— ना॰ [तुल॰ सं॰ कुरी . अन्नविशेषे हिमाली भागको लेकतिर खेती गरिने, बोट र दाना जौका आकारको हुने एक प्रकारको अन्नविशेष । (यसको सत्तु बनाएर उपयोग गरिन्छ ॰ ।

करुण— ना॰ [सं॰] १.कसैप्रति उसको स्वभाव, अवस्था आदिले गर्दा उपकारका निमित्त दर्साइने दयाको भाव; करुणा; दया । २. साहित्यमा नवरसमध्येको एक रस ।

करुणा— ना॰ [सं॰] करुण; दया; माया । — निधान— वि॰ दुःखी, दरिद्री, रोगी आदिलाई दया गर्ने स्वभाव भएको; दयालु; मायालु । — निधि— वि॰ करुणा भएको; अरूलाई दयामाया गर्ने; दयालु । >

करुणार्द्र— वि॰ अर्काको दुःख देखेर मन पग्लने; अर्काको दुःखमा आफू पनि दुःखी हुने; करुणामय; दयामायाले ओतप्रोत ।

करुणावतार— ना॰ प्राणीहरूमा आइपरेको वा आइपर्ने दुःख हटाउन र आ६ना भक्तका उपर दया गर्नका निम्ति भगवान्ले लिएको अवतार; करुणामूर्ति; अति दयालु मानिने रूप ।

करुवा१— ना॰ [सं॰ कर्करिको पेट फुकी घाँटी सानो भएर मुखमा छाताजस्तो भई बिट फर्केको, पेटको माथिल्लो भागमा ठाडो टुटी लागेको पानीको भाँडो ।

करुवा२— ना॰ [सं॰ कटके १. फल्याकको जोर्नीमा ठोकिने फलामको दुईखुट्टे कीला । २. सँघारठेलोमा ढोकाको मास्तिर ठोकिने फलामको तीनखुट्टे कीला ।

करेउली— ना॰ [कडी+एउली] १. मनको भित्री इरादा (बिव्य॰) । २. करकाप ।

करेट्–नु— स॰ क्रि॰ १. अरूलाई धेरै मर्कामा पार्नु; करेटोमा अल्झाउनु । २. करौँतीले रेटेजस्तै गरी रेट्नु । > करेटाइ— ना॰ करेट्ने, करेटिने वा करेटाउने क्रिया–प्रक्रिया । करेटाइनु— क॰ क्रि॰ करेट्ने काम गराइनु; करेट्न लाइनु । करेटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ करेटोमा पार्नु; करेट्न लाउनु ।

करेत— ना॰ [सं॰ कर्कटी] निकै विषालु, चार फिटजति लामो, हल्का पहेँलो र कालो घेराले बनेको शरीर हुने आकर्षक सर्प (यो गोमन सर्पसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ, तर फँडा हुँदैन, यसले अरू ससाना सर्प खान्छ ।) ।

करेन्ट— ना॰ [अङ्॰] १. पानी, कोइला वा तेलबाट वैज्ञानिक प्रक्रियाबारा उत्पादित बिजुलीबत्ती बाल्ने र मेसिन आदि चलाउने काममा प्रयोग गरिने एक प्रकारको अदृश्य शक्ति; विद्युत्– प्रवाह; विद्युत्तरङ्ग । २. नदी आदिको पानीको प्रवाह; पानीको धारा ।

करेप्–नु— अ॰ क्रि॰ [करेप+नु] १. हलचल गर्न नसक्ने गरी समाउनु; अँठ्याउनु । २. अक्करमा वा पासोमा पार्नु; करमा पार्नु; करकाप गर्नु; थ्याखथ्याखती पार्नु ।

करेप— ना॰ १. हलचल गर्न नसकिने अँठ्याइ, समाइ, पासो आदिबाट भएको वा परेको बन्धन । २. कुनै काम नगरीनहुने वा टार्नै पर्ने कर; करकाप ।

करेपाइ— ना॰ [रू करेप् (+आइ॰] करेप्ने वा करेपिने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] करेपाइनु— क॰ क्रि॰ करेप्न लाइनु । करेपाउनु— प्रे॰ क्रि॰ करेपमा पार्नु वा पार्न लाउनु । करेपिनु— क॰ क्रि॰ करेप्ने काम गरिनु; अँठ्याइनु ।

करेली— ना॰ [प्रा॰ कडाली] १. काठी कसेको बखत घोडाका टाउकामा लाउने छालाको साज; मोहोडा । २. लगाम ।

करेलो— ना॰ [सं॰ कारवेल्ले वर्षायाममा तीनचोसे पात हुने लहरामा फल्ने, चोसैचोसा निस्कने र तीतो स्वादको हुने, तरकारी वा अचार बनाएर खाइने लाम्चो फल; तीते करेलो ।

करेसाबारी— ना॰ [करेसो+बारी] घरले चर्चेको तर घर र आँगनले ओगटेर बाँकी रहेको, घरका दायाँबायाँ र पछिल्तिरको तरकारी खेती गर्ने बारी; घरका वरिपरिको तरकारी खेती गर्ने जग्गा ।

करेसो— ना॰ [घर+एसो] < सं॰ गृहांशे घरले चर्चेको र आँगनले ओगटेर बाँकी रहेको जग्गा (दायाँ–बायाँका पटाङ्गिनी र पछाडिको बारीसमेत॰ ।

करोड— ना॰ [सं॰ कोटि] सय लाखको सङ्ख्या; कडोर । > करोडन्— वि॰ अनेक करोड । — पति— ना॰ करोडौँ रुपियाँको मालिक; कडोरपति । करोडौँ— वि॰ करोडन्; कडोरौँ ।

करौँजा/करौँजी— ना॰ [हि॰ कलौंँजी, सं॰ करञ्जे १. पिरो, तीतो स्वादको भईकन गरम र दीपनगुण हुने, तीन चोसा परेको सानासाना काला दाना हुने एक प्रकारको वनस्पति; कालो जीरा; मुग्रेलो; मुङ्रेलो । २. तीतो र अमिलो स्वाद हुने, रातो–सेतो रङ्को, आयुर्वेदमा रुचिकारक, कफपित्तवर्धक र तृष्णानाशक भनी बताइएको वनस्पति फलविशेष; करौँदा ।

करौँत— ना॰ [हि॰ करौत, सं॰ कर्तनी] काठ चिर्ने काम गरिने, चौकोसमा जडिएको, दाँती भएको, चेप्टो र लामो फलामको पाता; ठूलो आरा । करौँती— ना॰ रेटेर काठ आदि चिर्ने एकापट्टि मुठ जडिएको एक किसिमको दाँतीदार फलामे हतियार; सानो खालको आरा ।

करौँते— ना॰ [करौँती+ए] १. खस्रा र लामा पात हुने, सेतो फूल फुल्ने, भुईँमा वा पानीमा लहरा फैलने दूबोजातको एक प्रकारको झार; पानीदूबो । २. पात ज्यादै खस्रो हुने सानो खालको एक प्रकारको बाँस । वि॰ ३. करौँतीजस्तो रेट्ने वा अर्कालाई निर्दयी चालले दुःख दिने स्वभावको; करौँतीजस्तो । ~ झार— ना॰ पातका दुई छेउमा करौँतीका जस्ता मसिना काँढा हुने झार (घाँस॰ ।

करौँदा— ना॰ [सं॰ करमर्दे १. ससाना पात, सेतो फूल, साना गोल फल लाग्ने एक प्रकारको काँडे रूख । २. त्यसैको फल; करमर्द । ३. सेतो–रातो मिसिएको अमिलो फल; करञ्ज ।

कर्क–नु— अ॰ क्रि॰ [कर्के+नु] १. सोझो भएर ठडिनुपर्ने वस्तु (घरको गाथ्हो, लिङ्गो, बाँस, खामो आदि॰ बाङ्गिनु; टेढिनु; कर्के हुनु । २. कसैलाई देखेको नदेख्यै गरी अर्कातिर लाग्नु; बाटो छलेर हिँड्नु ।

कर्कट— ना॰ [सं॰] १. बाह्र राशिमध्ये चौथो राशि; कर्क राशि; कर्कट राशि । २. छिपछिपे पानी भईकन ढुङ्ग्यान ठाउँमा बस्ने छ खुट्टाजति भएको र अघिल्तिर केही मोटा, चिम्टे, धारिला, चेपुवाजस्ता दुई नङ्ग्रा हुने एक जलजन्तु; गँगटो । ३. मालसामान जोख्ने तराजुको तेर्सो डाँठको दुवैतिर घुमुर्किएको, पल्ला थाली झुन्ड्याइने टुप्पो । ~ राशि— ना॰ कर्कट ।

कर्कटपाता— ना॰ [अङ्॰ करुगेटेड+पातो घर छाउने काममा प्रयोग हुने, डिल र खोल्सी वा डाँडी र डोल्सीहरू परेको टिन वा जस्ताको पाता; जस्तापाता । कर्कट रेखा— ना॰ [सं॰] हे॰ कर्करेखा ।

कर्कटशृङ्गी— ना॰ [सं॰] लाम्चा पात, खैरा रबका लाम्चिला फल फल्ने, अर्को कुनै पनि वृक्षका साथ जोडिएर फस्टाउने एक प्रकारको परजीवी वृक्ष; हिक्का, वायु, अतिसार र रक्तदोषमा हित गर्ने गुण बताइएको त्यसैको फल ।

कर्कटिका— ना॰ [सं॰] मानिसको जन्मदेखि जीवनपर्यन्त शरीरका विभिन्न अङ्गमा रहने, कारणवश बढेर उग्र रूप लिएमा ज्यानै जाने सम्भावना पनि हुने मांसकोषको गिर्खा वा ग्रन्थि; अर्बुद ।

कर्करेखा— ना॰ [सं॰] भूगोलको विषुवत्रेखा वा भूमध्यरेखादेखि २३ब्॰ अंश उत्तरतिर भएको भूमध्यरेखाको समानान्तर रूपमा रहेको कल्पित भौगोलिक रेखा ।

कर्कली— ना॰ [कर्कलो+ई] कर्कलाको लघु रूप; कर्कलो । -खाऊँ त कर्कली पेट फर्कली, नखाऊँ कर्कली सासू झर्कली । — उखान रू_

कर्कलो— ना॰ [सं॰ कर्कालुके छाताजस्तै ठूलठूला नरम पात हुने, पहेँलो घोगाजस्तो फूल फुल्ने र धेरै सेला भएको कन्द हुने एक बोट; पिँडालुको बोट ।

कर्कश— वि॰ [सं॰] १. रूखो मिजास भएको; टर्रो स्वभावको । २. लोलोपोतो गर्न नजान्ने; खस्रो । — ता— ना॰ रूखो मिजास; कर्कश हुने भाव वा काम; करकरेपन ।

कर्काइ— ना॰ [रू कर्क (+आइ॰] कर्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कर्काइनु— क॰ क्रि॰ कर्कन लाइनु; टेढ्याइनु; बङ्ग्याइनु ।

कर्काउनु— प्रे॰ क्रि॰ १. टेढो पार्नु; बङ्ग्याउनु; मर्काउनु । २. आँखा सन्काउनु । ३. काँक्रो फल आदि करक्क चपाउनु ।

कर्काउली— ना॰ [सं॰ कर+छोदली] हर्पे, चौँठो आदिबाट घिउ, तेल आदि झिक्ने सानो डाडु; करछुली ।

कर्काटो— ना॰ [सं॰ कर्कटे चारैतिरबाट बाटुलो रेखा खिच्ने एक साधन; पकोल ।

कर्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [कर्के+इ+नु] कर्के होइनु; टेढिनु; बाङ्गिनु ।

कर्के— वि॰ [सं॰ करक+ए] १. करकापमा परेको; अठ्याबमा परेको; बिविधा अथवा सन्धिसर्पन आदिले गर्दा किंकर्तव्यविमूढ भएको । २. त्यस्तो प्रकारको स्थितिमा पार्ने (कर्के दाउ, कर्के चाल इ॰) । ना॰ ३. कुस्तीको एक विशेष दाउ (विपक्षीलाई उम्कन नदिने गरी अँठ्याउने चाहिँ) । ४. बाङ्गो, छड्के, टेढो ।

कर्कोटक— ना॰ [सं॰] पुराणप्रसिद्ध आठ नागमध्ये एक ।

कर्क्याइ— ना॰ [रू कर्कि (+आइ॰] कर्क्याउने काम वा प्रक्रिया । [ > ] कर्क्याहट— ना॰ कर्किने चाल वा भाव; सोझो स्थितिबाट झुक्ने वा ढल्न खोज्ने स्थिति ।

कर्क्यौली— ना॰ हे॰ कर्काउली ।

कर्खा— ना॰ १. वीरता तथा वीर पुरुषका प्रशंसा वा सम्झनामा गाइने साहस र वीरता सञ्चारित गर्ने गाथा । २. वीरताको बखान गरिने र त्यस्तै वा थेगो भएको एक प्रकारको नेपाली लोकगीत र लोकगाथा; नेपालका गन्धर्व जातिले कुनै वीर पुरुषका सम्झनामा गाउने प्रसिद्ध गीत वा गाथा । वाल— ना॰ कर्खा गाउने जाति; वीरपूजक; भाट ।

कर्चुलो— ना॰ एकातिर डाडु र अर्कातिर पन्यूँ भएको वा एकातिर पन्यूँ मात्र भएको, पकाएको वस्तु चलाउने भाँडो ।

कर्छुली— ना॰ [रू करछुली] हर्पे, ठेकी आदिमा राखिएको वस्तु (घिउतेल आदि॰ झिक्ने अर्थात् घिउतेल सुमर्ने सानो डाडु; कर्क्यौली ।

कर्जा— ना॰ [अ॰ कर्जे निश्चित अवधिमा ब्याजसहित वा विनाब्याज फर्काउने गरी अरूबाट लिइएको रकम; रिन; ऋण; सापट । ~ सुरक्षण— ना॰ कसैलाई दिइएको रिन वा सापट नडुबोस् भनी मिलाइने चाँजो; ऋणका रूपमा प्राप्त चल–अचल सम्पत्ति हिनामिना हुन नदिने प्रबन्ध । ~ सुरक्षण नियम— ना॰ ऋण वा धितोको सुरक्षाका लागि सम्बन्धित वित्तीय निकायबाट तर्जुमा गरिएको नियम ।

कर्ण— ना॰ [सं॰] १. कान । २. त्रिभुजका समकोणका सामुन्नेको रेखा । ३. पटला वा नाउको गतिलाई हावाबारा नियन्त्रित गराउने साधन; पतवार । ४. अविवाहित अवस्थामा कुन्तीबाट जन्मेका महाभारतप्रसिद्ध सूर्यपुत्र । वि॰ ५. महादानी; अति उदार । —

कटु— वि॰ कानले सुन्न पनि अप्ठेरोलाग्दो; सुन्दा अप्रिय लाग्ने; श्रुतिकटु । — गोचर— वि॰ थाहा पाइएको; कानले सुनिएको; जानकारी भएको । — धार— ना॰ १. नाउ वा डुङ्गा खियाएर जीविका गर्ने व्यक्ति; बोटे; माझी; मल्लाह । २. कुनै संस्था वा कार्यालयको मुख्य अधिकारी; प्रमुख शासक । वि॰ ३. पार लाउने -व्यक्ति_; सिपालु; पोख्त । ~ परम्परा— ना॰ १. एक कानबाट अर्को कान र त्यसबाट पनि अर्को कान हुँदै फैलिएर आएको कुृरा; मान्छे–मान्छे वा पुस्ता–पुस्ताबाट सुनिँदै आएको खबर; श्रुतिपरम्परा; हल्ला । २. गोप्य राख्न खोजिएको तर कानेखुसी हुँदै झन् फैलिएको कुरोकन्थो । ~ परीक्षण— ना॰ यन्त्रबारा गरिने, कानभित्र भएको रोगसम्बन्धी जाँच–पडताल; श्रवणशक्तिको मापन । — पिशाची— ना॰ तन्त्रशास्त्रका अनुसार अदृश्य रूपमा साधकसामु आई कानमा खुसुक्क परोक्ष ज्ञान दिने भनिएको एक देवयोनि । ~ पीडा— ना॰ कान दुख्ने रोग; कानको दुखाइ । —

फुल— ना॰ आइमाईले कानको कोपिलामा लगाउने ल्वाबजस्तै आकारको प्रायः सुनबाट बनेको गहना; कानमा पहिरिने फुली । — भूषण— ना॰ प्रायः नारी–जातिले शृङ्गारका लागि कानमा लगाउने गहना (ढुङ्ग्री, टप, मुन्द्री आदि) । — वेध— ना॰ गर्भाधानदेखि लिएर विवाहपर्यन्त गरिने षोडश संस्कारमध्ये कान छेड्ने वैदिक वा तान्त्रिक कर्म । — शूल— ना॰ १. कान दुख्ने रोग; कानको शूल; कर्णपीडा । २. कानको जरामा आउने एक किसिमको खटिरो; काने खटिरो ।

कर्णाली— ना॰ १. पश्चिम नेपालको प्रसिद्ध र ठूलो नदी; कर्नाली । २. सोही नदीका नाममा नामाकरण गरिएको अञ्चल; कर्णाली अञ्चल ।

कर्णिका— ना॰ [सं॰] १. कमलको बीचमा रहने ग्रन्थि वा गाँठो; कमलगट्टा । २. कर्णफूल । ३. माझी औँलो ।

कर्णिकार— ना॰ [सं॰] ल्वाबका आकारको बास्नादार फूल फुल्ने सानो रूख; कनकचम्पा; काँढे चाँप ।

कर्णेजप— वि॰ [सं॰] १. खोजी–खोजी अर्काको चुक्ली लाएर हिँड्ने; मन्त्र जपेजस्तै अरूले नसुन्ने गरी कसैको नराम्रो कुरा अर्काको कानमा सुटुक्क भन्ने; छुल्याहा । ना॰ २. चुक्ली लगाई हिँड्ने व्यक्ति ।

कर्णेल— ना॰ [अङ्॰ कोलोनले मेजरभन्दा माथिल्लो तहको पल्टनिया एक दर्जा; प्रमुख महासेनानी ।

कर्तन— ना॰ [सं॰] छुरी, चुलेँसी आदिले काट्ने वा खोल्स्याउने काम; तह मिलाएर केश, नीलकाँडा आदि छाँट्ने काम । >

कर्तनी— ना॰ चोर औँलो र बूढी औँलो प्वालभित्र पसालेर अँठ्याउँदा धातु आदिका दुई फग्ल्याँटाको धार जोडिई कपडा, केश आदि काट्न वा छाँट्न मिल्ने, बीचमा सानो चुकुल भएको हतियार; कैँची; कर्तनु । २. चक्कु; छुरा ।

कर्तरी— ना॰ [सं॰] हे॰ कर्तनी ।

कर्तव्य— ना॰ [सं॰] १. कुलपरम्परा, नीतिनियम तथा सामाजिक आवश्यकतानुसार गर्नुपर्ने वा अँगालिने काम; गर्न लायक राम्रो आचरण वा क्रियाकलाप । २. नैतिकताविरुद्ध हुने काम; नजाती आचरण; टुना, मोहनी, विषप्रयोग र प्रहार आदिबाट कुनै व्यक्तिको ज्यान लिने दुस्साहस; कालो कर्तुत । (उदा॰— काकालाई कर्तव्य गरी मारेको अभियोगमा समरबहादुर पक्राउमा परेको छ ।) ~ परायण— वि॰ कर्तव्यअनुकूल आचरण गर्ने; कर्तव्यनिष्ठ; धर्मपरायण । ~ पालन— ना॰ कर्तव्यअनुसारको व्यवहार; गर्न लायक आचरण वा उचित व्यवहारको पालना । — ले मरेको— वि॰ आ६नै कालगतिले मरेको नभई अरूकै बदमासी, प्रहार वा विषप्रयोग आदिबाट मरेको; कुनियतबाट ज्यान गएको । श्र कर्तव्याकर्तव्य— ना॰ सामाजिक–धार्मिक नीति–नियमबमोजिम गर्न हुने र गर्न नहुने काम; उचित र अनुचित आचरण ।

कर्ता— वि॰ [सं॰] १. गर्ने । २. बनाउने; रचना गर्ने । ना॰ ३. कर्ता, कर्म, करण, सम्प्रदान, अपादान र अधिकरण कारकमध्ये पहिलो कारक; क्रियाव्यापारको प्रमुख सञ्चालक; प्रायः प्रथमा विभक्तिबारा प्रतिनिधित्व गरिने कारक; कर्तृकारक । ४. ब्रह्मा । ५. ईश्वर । ६. मरेका जन्तुको पोलिएको छाला (प॰ ने॰) । — धर्ता— १. कुनै कामकुरामा बढी खट्ने वा प्रमुख रूपमा रहेको व्यक्ति; परिवार, संस्था, विशेष कार्य आदिको मूली व्यक्ति; सर्वेसर्वा । वि॰ २. कुनै कामकुरो गर्ने वा गर्न सक्ने अधिकार पाएको; हर्ताकर्ता ।

कर्तार— वि॰ [सं॰ कर्तृ] १. गर्ने; कर्ता । ना॰ २. ईश्वर ।

कर्तु— वि॰ [सं॰ कर्तृ] काम गर्ने । ना॰ २. कर्ता (ईश्वर, ब्रह्मा, शिव, विष्णु, भाग्य इ॰) । (उदा॰— उनी मानिसको सुखका निम्ति कार्य र कर्तु मिल्नुपर्छ भन्ने विश्वास राख्छन् ।)

कर्तुत— ना॰ [सं॰ कर्तृत्वे १. योजनाबद्ध तरिकाबाट गरिएको नराम्रो कार्य; षड्यन्त्र; कर्तव्य । (उदा॰— विनाकर्तुत श्याम मरेको होइन भनी डाक्टरहरूले पुलिससमक्ष विवरण पेस गरे ।) २. नराम्रो ढङ्गको काम, बसउठ, बोलीचाली, व्यवहार, चालामाला आदि । (उदा॰— उसको कर्तुत देखेर मलाई दिक्क लागिसक्यो ।)

कर्तृक— वि॰ [सं॰] कुनै नामको पछि समस्त रूपमा रहेर 'बनाएको' भन्ने अर्थ बुझाउने एक उत्तरपद (ईश्वरकर्तृक, भानुभक्तकर्तृक, स्वकर्तृक इ॰) ।

कर्तृत्व— ना॰ [सं॰] १. कुनै कार्य गर्ने वा गर्न सक्ने सामर्थ्य; कर्ताको भाव वा धर्म । २. व्याकरणअनुसार कर्ताकारक रहेको स्थिति ।

कर्तृवर्ग— ना॰ [सं॰] कार्यकर्ता वा कर्मचारीहरूको समूह ।

कर्तृवाचक— वि॰ [सं॰] व्याकरणमा कर्तालाई बुझाउने वा जनाउने (पद वा क्रिया॰ ।

कर्तृवाच्य— ना॰ [सं॰] व्याकरणको नियमअनुसार क्रियाव्यापारले प्रत्यक्ष रूपमा कर्तापदलाई सङ्केत गर्ने वाच्य । (जस्तो— 'राम पुस्तक पढ्छ' यो कर्तृवाच्य हो॰ ।

कर्द— ना॰ [सं॰ कर्तनी] चक्कुजस्तो नमोडिने सानो हतियार; चक्कुका आकारको सानो हतियार । -खुकुरीभन्दा कर्द लाग्ने, बाबुभन्दा छोरो जान्ने । — उखान रू_

कर्दम— ना॰ [सं॰] १. हिलो । २. मयल; कसर । ३. स्वयम्भू मन्वन्तरका एक प्रसिद्ध प्रजापति ।

कर्नाल— ना॰ [अ॰ करनामे नर्सिङ्गाझैँ नघुमेको तर आकारप्रकारमा उत्तिकै वा अझ धेरै ठूलो, फुक्ने ठाउँमा झीनो अनि बज्ने ठाउँमा लाउडस्पिकरको ढ्वाङ्झैँ फुकेको मुख हुने बीचमा भाँच्न मिल्ने एक धात्विक बाजा; भ्वाँकुरु ।

कर्नाली— ना॰ पश्चिम नेपालको प्रसिद्ध र ठूलो नदी; कर्णाली (भारतभूमिमा पुगेपछि यो घाघरा र सरयूको नामले प्रसिद्ध हुन्छ) । — अञ्चल— ना॰ यस नामको अञ्चल; कर्णाली अञ्चल ।

कर्नास— ना॰ फुसको वा जस्ताको छानो अड्याउन घरको माथिल्लो भागमा केही बाहिर झिकिएको काठको डन्डी; बतासी । >

कर्नासी— ना॰ कर्नास ।

कर्नी— ना॰ [करनी < सं॰ करणे १. हे॰ करणी; करनी । २. बाँस खुर्कने खुर्पो; पसनी ।

कर्पन— ना॰ न्यायालयमा तिरिने एक प्रकारको पुरानो दस्तुर ।

कर्पर— ना॰ [सं॰] घिउतेलमा रोटी पकाउन आगामा बसालिने ठूलो बाटा; कराही । २. खप्पर, कपाल । ३. दही राख्ने माटाको आरी; कहतारो ।

कर्पोरेसन— ना॰ [अङ्॰] कुनै उद्देश्यको पूर्तिका लागि साझेदारी वा अर्धसरकारी संस्थाका रूपमा सञ्चालित सङ्गठन; निगम; संस्थान ।

क६र्यु— ना॰ [अङ्॰ क६र्यू] सामूहिक रूपमा हिँड्न, जुलुस, नारा लगाउन र सभाबैठक आदि गर्न सरकारका तर्फबाट गरिने निषेधाज्ञा; जहाँ पुगिएको छ त्यहीँ टक्क रोकिई हिँड्न नपाइने स्थिति ।

कर्म— ना॰ [सं॰] १. काम; कार्य । २. भाग्य; तकदिर; प्रारब्ध । ३. वैदिक वा लौकिक संस्कार; व्रतबन्ध, विवाह आदि संस्कार । ४. व्याकरणमा कर्ता, कर्म, करण, सम्प्रदान, अपादान र अधिकरणमध्ये दोस्रो कारक; प्रायः बितीया विभक्तिबारा प्रतिनिधित्व गरिने कारक; कर्मकारक । ५. अङ्गुल वा मात्राको छ गुनाबराबरको नापो; करपाद, अङ्ग वा रसबराबरको परिमाण; छ अङ्गुल । — कर— ना॰ १. नोकर; दास; कमारो; टहलुवा । २. मजदुर; श्रमजीवी । — कार— ना॰ १. फलाम, सुन, आदिको काम गर्ने कालिगढ । २. दास, करिया । — काण्ड— ना॰ १. गृहस्थीले गर्नुपर्ने नित्य–नैमित्तिक र वैदिक तथा लौकिक कर्मसमूह । २. षोडशसंस्कारको विधिविधान उल्लेख भएको हिन्दू शास्त्र; विवाह–व्रतबन्ध । ३. जन्ममृत्यु आदि कर्मको विवेचन गरिएको वेदको एक खण्ड वा भाग । — काण्डी— वि॰ कर्मकाण्ड गर्ने वा गराउने (व्यक्ति) । ~ क्षेत्र— ना॰ १. काम गर्ने ठाउँ; कार्यक्षेत्र; कर्मभूमि । २. संसार । — चण्डाल— वि॰ १. चण्डालको जस्तो नीच आचरण गर्ने; कर्मबारा चण्डालजस्तो भएको । ना॰ २. खराब काम गर्ने व्यक्ति, माथिल्लो जात वा संस्कारमा जन्मेर पनि शूद्रवत् आचरण गर्ने नीच व्यक्ति । — चाण्डाल— ना॰ कर्मचण्डाल ।

कर्मचारी— वि॰ [सं॰] १. अह्राएखटाएको काम गर्ने -व्यक्ति_; कर्मिष्ठ । ना॰ २. सरकारी ओहदामा रहेको व्यक्ति; तलब खाएर काम गर्ने व्यक्ति; कामदार; कारिन्दा । ~ तन्त्र— ना॰ कर्मचारीहरूबाट सञ्चालित शासनप्रणाली; नोकरशाही तन्त्र । ~ प्रशासन— ना॰ आ६ना मातहतका कर्मचारीहरूको सरुवाबढुवा र निवृत्ति आदिका व्यवस्थाको रेखदेखका साथै त्यस्तो काम गर्ने प्रणाली । — प्रशासन शाखा— ना॰ कर्मचारीको नियुक्ति वा कार्यसम्बन्धी व्यवस्था, विवरण आदि राख्ने, हेर्ने सरकारी वा गैरसरकारी निकाय । — वृन्द— ना॰ कर्मचारीहरूको समूह ।

कर्मठ— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि काम दत्तचित्त भएर गर्ने; सधैँभरि ज्यान दिएर काममा लागिरहने; सक्रिय । २. खट्न, काम गर्नमा सिपालु वा पोख्त; कार्यकुशल ।

कर्मणा— क्रि॰ वि॰ [सं॰] कामअनुसार; कामले । (उदा॰— मनसा, वाचा, कर्मणा सबैको हित चिताउनु हाम्रो कर्तव्य हो ।)

कर्मण्य— वि॰ [सं॰] राम्रो र असल काममा दिलोज्यान दिएर खट्ने; कर्मनिष्ठ । — ता— कर्मण्य हुनाको भाव; कार्यतत्परता ।

कर्मधारय— ना॰ [सं॰] विशेषण र विशेष्यको समास भई प्रायः उत्तरपदको अर्थ प्रधान हुने एक समास -भलादमी, लालमोहर आदि ।) ।

कर्मनिष्ठ— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि काममा आत्मविश्वासका साथ लगनशील भई लाग्ने वा खट्ने; कर्मठ । २. नियमबमोजिम धार्मिक अनुष्ठान गर्ने; कर्मकाण्डी ।

कर्मपात्र— ना॰ [सं॰] पूजाआजा, यज्ञ, होम आदि धार्मिक कार्यमा सङ्कल्प, विनियोग आदिका लागि मन्त्रपूर्वक कुश, जौ, तिल, अक्षता, जल, फूल आदि मिलाएर राखिएको भाँडो (तमौरा, अर्घ, दुना, कचौरा आदि ।); तिलानी ।

कर्मप्रधान— वि॰ [सं॰] व्याकरणअनुसार क्रियाबारा कर्मवत् भई क्रियाको लिङ्ग, वचन पनि कर्मकै अनुसार रहने (प्रक्रिया, वाक्य इ॰) ।

कर्मफल— ना॰ [सं॰] सनातन धर्म वा धारणाअनुसार पूर्वजन्ममा गरिएको मानिने कर्महरूको फल वा जन्मजन्मान्तरको संस्कारबाट वर्तमान जुनीसम्म आएको शुभ वा अशुभ भोगभाग्य वा प्रारब्धको परिणाम ।

कर्मभूमि— ना॰ [सं॰] धार्मिक मान्यताअनुसार यज्ञ, तप, अनुष्ठान आदि धार्मिक कर्म गर्नाका निम्तिको उचित भूमि; आर्यावर्त । (पुराणहरूले भारतवर्षलाई कर्मभूमि भनेका छन्॰ । २. काम गर्ने स्थान; कर्मक्षेत्र । ३. संस्ाार ।

कर्मभोग— ना॰ [सं॰] जन्मजन्मान्तरको शुभाशुभ कर्मको भोग; कर्मफलअनुसार पाइने सुखदुःख ।

कर्ममार्ग— ना॰ [सं॰] १. वैदिक कर्मकाण्डका माध्यमबाट ईश्वरका सान्निध्यसम्म पुग्ने बाटो; यज्ञ, पूजा आदि धार्मिक अनुष्ठान । (ज्ञानमार्गभन्दा कर्ममार्गबाट सजिलै ईश्वरछेउ पुग्न सकिन्छ भनिन्छ ।) २. भौतिक शरीरलाई धर्मको साधन सम्झेर रातदिन धार्मिक अनुष्ठान गरी परलोक सुधार्ने पद्धति; कर्मयोग ।

कर्मयोग— ना॰ [सं॰] १. चित्तशुद्धि गर्ने शास्त्रविहित कर्म । २. सफलता र विफलताको वास्ता नराखी समान भावले गरिने शुभ कार्य; कुलपरम्परा र शास्त्रीय विधिविधानअनुसार कर्तव्य सम्झी गरिने आचरण । (गीतामा ज्ञानयोग, कर्मयोग र भक्तियोगको राम्रो वर्णन छ ।) > कर्मयोगी— वि॰ १. कर्मयोगमा विश्वास राख्ने; परिणामनिरपेक्ष भएर कर्तव्यमा सरिक हुने । २. निष्ठापूर्वक काममा लाग्ने ।

कर्मरेखा— ना॰ [सं॰] पूर्वजन्मको शुभअशुभ कर्मअनुसार बनेको वा भाग्यसूचक मानिने शरीरका अङ्ग ( हात, पैताला आदि॰– मा कोरिएका रेखा वा धर्का; हस्तरेखा ।

कर्मवाच्य— ना॰ [सं॰] १. व्याकरणअनुसार तीन वाच्य कर्तृ, कर्म र भावमध्ये एक; वाक्यको बनोटमा क्रियाबारा प्रत्यक्षतः कर्म सम्बन्धित हुने पदयोजना । २. कर्म मुख्य भई कर्मअनुसार क्रियापद हुने समासविशेष ।

कर्मवाद— ना॰ [सं॰] दर्शनशास्त्रअनुसार शुभ वा अशुभ कर्मको फल अवश्य भोग्नुपर्छ भन्ने सिद्धान्त; कर्ममा विश्वास गर्ने वाद । > कर्मवादी— वि॰ कर्मवादमा विश्वास राख्ने; कर्मवादको अनुयायी ।

कर्मविपाक— ना॰ [सं॰] १. पूर्वजन्ममा गरिएका शुभ र अशुभ कर्मअनुसार भएको मानिने असल वा खराब फल । २. जन्म– जन्मान्तरका संस्कारको भोगाइ ।

कर्मवीर— वि॰ [सं॰] १. साहसिलो वा उल्लेखनीय काम गर्नाले वीर कहलाएको; काममा साह्रै खट्ने । २. कुनै विघ्नवाधाको परवाह नगरी कर्तव्यपालनमा अटल रहने । ३. परोपकारको भावनाले निःस्वार्थ काम गर्ने ।

कर्महीन— वि॰ [सं॰] १. लोकव्यवहार र परम्पराअनुसार गर्नुपर्ने नित्यनैमित्तिक कर्मबाट च्युत भएको । २. काम नगर्ने, अकर्मण्य । ३. भाग्य नभएको; अभागी । — ता— ना॰ कर्तव्य तथा कर्मबाट पछि हट्ने बानी ।

कर्मा— ना॰ १. बाटुलो आकारको पात र पहेँलो काठ हुने एक वृक्ष; करम । २. कर्माचार्यको छोटो रूप । कर्माश्रित कामकला— ना॰ [सं॰] कामशास्त्रमा उल्लिखित चारप्रकारका कामकलामध्ये नृत्य, सङ्गीत, वाद्य आदिमा आश्रित कामकला ।

कर्मिष्ठ— वि॰ [सं॰] १. हिन्दूशास्त्रका अनुसार कर्मकाण्डी; वैदिक– तान्त्रिक अनुष्ठानमा लागिपर्ने । २. काममा लगन भएको; कर्मठ ।

कर्मी— वि॰ [सं॰] १. काठ, इँट, ढुङ्गा आदि वस्तुबारा कुनै चीजको निर्माण गर्ने । २. दत्तचित्त भएर काममा खट्ने; कर्मठ । ना॰ ३. काठ, ढुङ्गा, वज्र आदिको काम गर्ने व्यक्ति; कालिगड ।

कर्मु— ना॰ [गुरुबे गुरुबजातिमा महिलाले फिला छोप्ने गरी लर्काएर कम्मरमा बाँध्ने कपडा; ताम्लो ।

कर्मेन्द्रिय— ना॰ [सं॰] बाह्य क्षेत्रमा काम गर्ने मुख्य इन्द्रिय; मुख, हात, गोडा, गुदबार र उपस्थ— यी पाँच इन्द्रिय ।

कथ्याँसो— ना॰ हे॰ करेँसो ।

कथ्याककुरुक— ना॰ [अ॰ मू॰ कथ्याक्+अ (बि॰)] १. कुनै दह्रो, झुरिएको वा सुकेको काठ आदि भाँचिँदा आउने वा सुनिने आवाज; मथ्याकमुरुक । २. यताउति फैलिएको झुरो वस्तुलाई एकै ठाउँमा समेटी पोको पार्दा निस्कने शब्द । क्रि॰ वि॰ ३. सुकेको वा झुरिएको काठ आदि भाँचिँदा आवाज सुनिने किसिमले ।

कथ्याक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कथ्याक्+क] दह्रो काठ आदि एकै चोटि भाँच्दा वा भाँचिँदा आवाज सुनिने गरी; करक्क; मथ्याक्क ।

कथ्याबकुरुब— ना॰ [सं॰ कुरङ्करे हाँसको जस्तो टाउको र ठुँडो भई बाँकी शरीर कुखुराको जस्तो हुने, घाँटी सेतो र अरू भाग कालो हुने तथा जलाशयमा रहने एक जातको चरो; क्रौञ्च पक्षी ।

कथ्याप्प— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कथ्याप्+प] १. दह्रो काठ आदि भाँचिँदा आवाज आउने किसिमले; कथ्याक्क । २. उम्कन नपाउने गरी समाउने ढङ्गमा; चाल नपाउने गरी एक्कासि पक्रने किसिमसँग; च्याप्प ।

कथ्यामकुरुम— ना॰ [अ॰ मू॰ कथ्याम्+अ (बि॰)] १. झुरिएको वस्तु समाउँदा वा चपाउँदा भाँचिएर आउने आवाज । क्रि॰ वि॰ २. झुरिएको खाद्य वस्तु चपाउँदा आवाज निस्कने गरी; कुनै खाद्य पदार्थ चपाएर खाइसक्ने चालमा ।

कथ्याम्म— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कथ्याम्+म] १. दह्रो वस्तु भाँचिने वा भाँचिँदा आवाज आउने चालमा; कथ्याक्क । २. साह्रो वस्तु चपाउने ढङ्गले; मथ्याक्क ।

कर्रो— वि॰ १. नरम वा गिलो नभएको; कडा; साह्रो खालको; रूखो । (उदा॰— कान्छीको लोग्ने कर्रो रहेछ, यसैले उनले घर खान सकिनन्॰ ।

कर्ष— ना॰ [सं॰] १. तान्ने काम; घिच्च्याइ । २. जोत्ने वा खन्ने काम । ३. सोह्र मासाबराबरको तौल । ४. भूमिव्यवस्थामा रोपनीको चार खण्डको एक खण्ड । ५. प्राचीन मुद्राको एक प्रकार । > कर्षक— वि॰ १. तान्ने; घिच्च्याउने । ना॰ २. खनजोत गर्ने व्यक्ति; खेतीवाल; किसान; कृषक । कर्षण— ना॰ १. तान्ने काम; घिच्च्याइ । २. खनजोत गरी बाली लगाउने काम । ३. ताछ्ने वा खुर्कने काम ।

कल१— ना॰ [सं॰ कलो धेरै पुर्जा जोडेर बनाइएको विभिन्न कामका लागि प्रयोग गरिने साधन; यन्त्र; मेसिन (धान कु्ट्ने कल, तेल पिँध्ने कल, लुगा सिउने कल, गन्जी बुन्ने कल इ॰) ।

कल२— ना॰ [सं॰ कलहे कलह; बाझाबाझ ।

कल३— ना॰ [अङ्॰] टेलिफोनबाट हुने वा गरिने कुराकानीका निम्तिको बोलावट वा खबर ।

कल४— ना॰ [सं॰] १. मानसिक सन्तुष्टि; आन्तरिक शान्ति । २. मन; इच्छा । वि॰ ३. अर्थ नबुझिए पनि सुनिरहूँजस्तो मीठो र सुरिलो (कलरव, कलस्वर, कलध्वनि इ॰ रू) । — कण्ठ— वि॰ १. मीठो स्वर भएको; सुरिलो स्वरको । (उदा॰— सुनिन्छ मीठो कलकण्ठ गौरव । — लेखनाथ) । २. कोइली; कोकिल । ३. हाँस ४. परेवा ।

कलककलक— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कलक्+अ (बि॰)] चर्को तिर्खा मेट्न भाँडाबाट धारा छुटाई घाँटी उँभो लाएर पानी खाँदा आवाज निस्कने किसिमले; कलकली ।

कलकल— ना॰ [अ॰ मू॰ कल्+अ॰ (बि॰)] १. कुलो, सोतो आदिको पानी बग्दा आउने मधुर शब्द । २. चराचुरुङ्गीको मधुर आवाज । ३. धेरै मानिस एकै चोटि बोल्दा सुनिने अस्पष्ट ध्वनि । ४. हे॰ कलककलक । > कलकलाइ— ना॰ १. कलकल गर्ने किसिम (पानीको आवाज, चराको बोली आदि) । २. कलिलोपन; पालुवा लागेको अवस्था । कलकलाइनु— अ॰ क्रि॰ १. कलकल शब्द गर्दै बगिनु । २. कलिलो होइनु । कलकलाउँदो/कलकलाउँदी— वि॰ १.कलकल शब्द निकाल्ने (नदी, झरना आदि॰ (कलकलाउँदी, दूरमा नदी— देवकोटा) । २. भर्खर मुना पलाएको वा पालुवा चढेको; कमलो (रूखपात, लहरा इ॰) । ३. भर्खर बैँस चढ्न लागेको; लर्के (केटो, उमेर इ॰) । कलकलाउनु— अ॰ क्रि॰ १. कलकल शब्द गर्दै पानी बग्नु । २. कलिलो, हलक्क बढेको र हेर्दा राम्रो देखिने हुनु । कलकलाहट— ना॰ कलकल हुने किसिम वा अवस्था । कलकलिनु— क॰ क्रि॰ कलकलाउने होइनु । कलकली— ना॰ १. अम्खोरा, करुवा आदिबाट ठाडो घाँटी लगाएर पानी खाँदा आउने शब्द । क्रि॰ वि॰ २. केही खाऊँ वा पिऊँजस्तै भई भोक वा तिर्खा लाग्ने किसिमसँग । ३. उँभो घाँटी लाएर पानी खाँदा शब्द आउने चालमा; कलककलक । कलकले— ना॰ सेतो घाँटी हुने खालको एक जातको चरो ।

कलघट्ट— ना॰ [कल+घट्ट] पीठो आदि पिँध्ने घट्ट ।

कलघर— ना॰ [कल+घर ] १. कलपुर्जाहरू सँभालेर राखिने घर, यन्त्रशाला । २. धान कुट्ने, तेल पेल्ने, पीठो पिँध्ने यन्त्र आदि राखिएको घर वा कोठा ।

कलङ्क— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुमा नसुहाउने किसिमले रहेको दाग वा टाटो । २. कुनै नराम्रो कामबाट लाग्ने दोष; कसुर । ३. दुष्कीर्ति; लाञ्छना; अपवाद; अपजस । > कलङ्कित— वि॰ कलङ्क लागेको; दागी । कलङ्की— वि॰ १. कलङ्क भएको; दाग देखिएको; खोट लागेको; खोटी । २. चन्द्रमा ।

कलचौँडो— वि॰ [कालो+हि॰ चमडो कालो रोगन भएको; कालो वर्णको ।

कलजिभ्रे— वि॰ [कालो+जिभ्रे] १. कालो जिभ्रो भएको । २. बोक्सो (व्यक्ति॰ । ना॰ ३. दुर्वचन बोल्ने मानिस; कटु वाक्य प्रयोग गर्ने व्यक्ति । कल झगडा— ना॰ १. आफुसमा बाझ्नेजुध्ने काम; दुई विपक्षीका बीचको आरोप–प्रत्यारोप; गालीगलौजले भरिएको भनाभन । २. परस्पर देखिने वैमनस्य ।

कलत्र— ना॰ [सं॰] १. स्वास्नी; पत्नी; गृहिणी । २. नितम्ब; कटिभन्दा पछाडिको भाग; पुट्ठा ।

कलधारा— ना॰ [कल+धारा ] मुहानबाट पाइपबारा ल्याइएको पानी खोल्न र बन्द गर्न हुने प्रायः धातुको टुटी जडिएको पानीको धारा ।

कलन— ना॰ [सं॰] १. छरिएको वस्तु वा विषयलाई समेटेर एक ठाउँ भेला पार्ने काम; जम्मा । २. साजसज्जा; शृङ्गार; सजावट । ३. लाउने काम; धारण ।

कलना— ना॰ [सं॰] १. ज्ञान; विवेक । २. निर्माण; संरचना । ३. कल्पना । ४. स्वरसंयोजन । ५. विचार; आशय; अनुभूति ।

कलनाद— वि॰ [सं॰] १. सुरिलो र मीठो स्वर भएको । ना॰ २. सुनिरहूँजस्तो सुरिलो आवाज; श्रुतिमधुर ध्वनि ।

कलनासो— ना॰ भित्र तालुनजिकै झुन्डिएको मासुको टुक्रो; नासिक्य ध्वनि निकाल्न मद्दत गर्ने उच्चारणअवयव ।

कलप— ना॰ [सं॰ कल्पे १. फुलेका केश र जुँगा आदि कालो पार्ने औषधी, खिजाब; केशकल्प । २. कपडा दह्रो पार्नका लागि लगाइने माड । ३. गजुर, औँठी र अन्य धातुमा माथिबाट चढाइने जलप; पाइन । कल पर्नु— अ॰ क्रि॰/टु॰ मन पर्नु; चाखलाग्दो हुनु ।

कलबिख— ना॰ [कालो+बिख] १. कर्कलाका आकारको लाम्चो पात हुने, नीलो फूल फुल्ने र कालो फल लाग्ने बिखालु एक वनस्पति । वि॰ २. खानै नसकिने खालको तीतो; ज्यादै तीतो ।

कलभ— ना॰ [सं॰] १. हात्तीको बच्च्ाो; छावा । २. उँटको बच्चो; उल्लू ।

कलभर्ट— ना॰ [अब्र्॰] खोल्साखाल्सीमा ह्युम पाइप जडी वा ढलान गरी बनाइएको पानी जाने ढल; सानो खालको पुल; पुलेसो ।

कलम१— ना॰ [अङ्॰ कालमे १. स्याहा–स्रेस्तामा जनाइएका रकमहरूको कित्ता वा खण्ड । २. पत्रपत्रिका वा पुस्तकका पानाका हरफहरूको ठाडो लहर; स्तम्भ । कलम२–ना॰ [अ॰] १. जमिनमा वा अर्को रूखमा सार्नका लागि कुनै रूखको हाँगो काट्ने काम; हाँगालाई बिरुवाका रूपमा परिणत गर्ने विधि; बिरुवा, हाँगा आदिबाट सर्ने बिरुवा निकाल्ने वा छाँट्ने काम ।

कलम३— ना॰ [सं॰] १. बाँस, निगालो वा धातुबाट बनेको लेख्ने साधन; लेखनी । २. धानको नलजस्तो भित्र प्वाल परेको डाँठ हुने सानो बाँस; एक जातको निगालो, सर । ३. असारमा रोपेर मङ्सिरमा पाक्ने एक जातको धान । ४. तस्वीर बनाउने हाते कूची; चित्र लेख्ने साधन । — जीवी— वि॰ १. कलमकै भरमा परिश्रम गरेर जीविका चलाउने; लेखनवृत्तिका आडमा बाँच्ने; लेखक । — दान/दानी— ना॰ कलमको सुरक्षाका लागि टुप्पोपट्टिबाट घुसार्ने ढुङ्ग्रोको आकारको भाँडो; कलमदाप । — दाप— ना॰ कलमदान/कलमदानी । — नाम— ना॰ सामान्य व्यवहारमा चल्ती गरिनेभन्दा भिन्न नाम; लेखरचनामा कहिलेकाहीँ प्रयोग गरिने छद्मनाम; फुल नाम; उपनाम; । — बाज— वि॰ १. लेख्ने पेसा अँगालेको; कलमजीवी । २. वादी– प्रतिवादी लेख्न र स्याहास्रेस्ता मिलाउनमा पोख्त । ~ हडताल— ना॰ सम्बन्धित उच्च निकायका सामु आ६ना मागहरू राखी कर्मचारीहरूले कार्यालयमा हाजिर भएर पनि तोकिएको काम नगर्ने एक प्रकारको हडताल; हाजिर भएर पनि लेखपढको काम नगर्ने जिद्दी ।

कलमी— वि॰ [कलम+ई] १. कलम काटेर सारेको; कलम बनाइएको । २. कलम सारेको बोटमा फलेको । ३. हाँगा काटेर वा छाँटेर सारिएको (फलफूल आदि) । ४. लेख्न जान्ने; कलमजीवी । ~ सोडा— ना॰ सुँगुरको मूतबाट बन्ने एक प्रकारको सोडा; विस्फोटक पदार्थ बनाउन सकिने र औषधीमा पनि प्रयोग गरिने सोडा ।

कलमुखा— वि॰ [कालो+मुख] १. कालो अनुहार भएको; अँध्यारमुखे; घोसे । २. मुखाले; दुर्मुखा ।

कलर— ना॰ [अङ्॰] १. कोट, कमिज आदिको घाँटीमा फर्काइने कठालो । २. कुकुरको घाँटीमा बाँध्ने छाला आदिको पेटी ।

कलरव— ना॰ [सं॰] १. मीठो र सुरिलो आवाज; कोमल र मधुर ध्वनि । २. परेवाहरूको सामूहिक आवाज ।

कलल— ना॰ [सं॰] गर्भाशयभित्र प्रविष्ट शुक्र र रजको सम्मिश्रण हुने थलथले अवस्थाको गर्भ वा भ्रूण; पहिलो रातको गर्भ ।

कलवार— ना॰ [प्रा॰ कल्लवाल < सं॰ कल्यपाले १. नेपालको तराई भागमा रहने एक जाति । २. रक्सी पार्ने र बेच्ने मानिस; भट्टीवाल । स्त्री॰ कलवार्नी ।

कलश— ना॰ [सं॰] १. बिहानबेलुका पानी भरेर राखिने जलपात्र; गाग्रो; घैँटो । २. पूजाआजामा वरुण, नवग्रह आदि देवताको आवाहन गर्न स्थापना गरिने जलपूर्ण घडा; तामाको जलपात्र । ३. मन्दिरको गजुर । ४. विवाहमा सगुनका निम्ति अघि लाएर हिँडाइने, विशेष सजिसजाउ पारिएको, मन्दिरका आकारको मङ्गलपात्र ।

कलसाउँदो/कलसौँदो— वि॰ [रू कलचौँडो] अनुहारमा अलि–अलि कालो रोगन भएको; कालो अनुहारको; कालोकालो वर्णको जीउ भएको ।

कलस्यौली— ना॰ [कलश+यौली] विवाह आदि मङ्गलकार्यमा सगुनका रूपमा विशेष किसिमले सजाइएको कलश बोकेर जन्तीमा बेहुला– बेहुलीका अगाडि हिँड्ने कन्या वा सधवा स्त्री ।

कलहंस— ना॰ [सं॰] १. मानसरोवर आदि तलाउमा मधुर आवाज निकाल्दै खेल्ने हाँस; रजहाँस; राजहंश । २. हाँस ।

कलह— ना॰ [सं॰] पक्ष–विपक्षका बीच कुनै कुरा वा विषयमा हुने भनाभन; परस्परको भनावैरी; बाझाबाझ । — प्रिय— वि॰ झगडा गर्ने स्वभावको; झगडालु । > कलहान्तरिता— ना॰ पहिले कलहबारा पतिको अवहेलना गरेर पछि पछुताउने नायिका; नायिकाका दस भेदमध्ये एक । कलही— वि॰ झगडा गर्ने स्वभावको; बाझ्ने; कलहप्रिय ।

कलाँट— ना॰ [अङ्॰ क्ल्यारिनेटे प्रायः विवाह आदि मङ्गलकार्यमा बजाइने सनईजस्तो एक बाजा ।

कला— ना॰ [सं॰] १. कुनै पनि काम राम्रोसित गर्ने सीप, कौशल आदि व्यवहारोपयोगी चौसट्ठी कला । [जस्तै— गायन, वादन, नर्तन, नाट्य, चित्रकारी, विशेषकच्छेद्य (टीकाटाला गर्नु॰, तण्डुलकुसुमावलि (चामलका दानाले फूलबुट्टा बनाउनु॰, पुष्पास्तरण (फूलैफूलको शृङ्गार रच्नु॰, अङ्गराग (बुकुवा, पाउडर आदि लगाउनु॰, मणिभूमिका–कर्म (घर सजाउनु॰, शयनरचना (बिछ्याउना सजाउनु॰, उदकवाद्य (जलतरङ्ग बजाउनु॰, उदकाघात (पचका हान्नु॰, चित्रायोग (उमेर वा अवस्था–परिवर्तन॰, माल्यग्रन्थन (माला गाँस्नु॰, केशशेखरापीड (कपालमा फूल सजाउनु॰, नेपथ्ययोग (पोसाक फेर्नु॰, कर्णपत्रभङ्ग (ढुङ्ग्री, काँटा आदि लगाउनु॰, गन्धयुक्ति (अत्तर आदि लगाउनु॰, अलङ्कार–योग (गहना पहिरनु॰, ऐन्द्रजाल (चटक गर्नु॰, कौचुमार–योग (रूपरचना॰, हस्तलाघव (हल्का हातले चाँडो काम गर्नु॰, सूपकर्म (खाना पकाउने काम॰, पानकादि भोजन (सर्बत आदि बनाउनु॰, सूचिकर्म (सिलाइको काम॰, सूत्रक्रिया (धागो, बत्ती आदि कात्नु॰, वीणा–डमरुवाद्य (सितार, तबला आदि बजाउनु॰, प्रहेलिका (जान्ने–गाउँखाने कविता, कथा रच्नु॰, प्रतिमाला (अन्त्याक्षरी मिलाएर श्लोक भन्नु॰, दुर्वाचक–योग (कठिन पदहरूको अर्थ गर्नु॰, पुस्तक– वाचन (राम्रोसित पुस्तक पढ्नु॰, नाट्यकला (हाउभाउ झिकेर नाटकहरू खेल्नुखेलाउनु॰, समस्यापूर्ति (एक पाउमा अरू पाउ थपेर श्लोक पूरा गर्नु॰, पट्टिकाबाण–विकल्प (मेच, कुर्सी आदि बनाउनु॰, तक्षकर्म (काठको मरमती काम॰, तक्षण (सिकर्मी काम॰, वास्तुकर्म (घर आदि बनाउने काम॰, रूप्यरत्न–परीक्षा (सुन–चाँदीको काम॰, धातुकर्म, मणिराग–ज्ञान (जुहारती काम॰, आकरज्ञान (खनिजविद्या॰, वृक्षायुर्वेद–योग (बगैँचा बनाउने काम॰, सजीवद्यूत (चरा, भेडा आदि लडाउने काम॰, शुकसारिका– प्रलापन (सुगा–मैना पालेर पढाउनु॰, उत्सादन (तेल मालिस गर्ने काम॰, अक्षरमुष्टिका कथन (साङ्केतिक शब्द वा अक्षरबाट कुरा गर्नु॰, म्लेच्छितविकल्प (विदेशी भाषाहरू जान्नु॰, देशभाषा– ज्ञान (देशका विभिन्न भाषा जान्नु॰, पुष्पशकटिका निमित्तज्ञान (प्राकृतिक लक्षणबारा शुभाशुभ कुरा जान्नु॰, यन्त्रमातृका (जन्तरमन्तर गर्नु॰, धारणमातृका (रक्षाबुटी बाँध्ने काम॰, सम्पाठ्य (अर्काले पढेको सुनेर त्यस्तै पढ्नु॰, मानसी–काव्यक्रिया (कविता, काव्य आदि रच्दै सुनाउनु॰, अभिधानकोश–छन्दोज्ञान (शब्दकोश र छन्दका लयहरू जान्नु॰, क्रियाविकल्प (क्रियाको प्रभाव बदल्नु॰ छलितयोग (ठगी वा ऐयारी गर्नु॰, वस्त्रगोपन (लत्ताकपडाको हिफाजत॰, द्यूतक्रीडा (जुवा॰, आकर्षकक्रीडा (पासा, बुद्धिचाल आदि खेल॰, बालक्रीडन (केटाकेटीको खेल॰, वैनायिकी (नम्रता, शिष्टाचार॰, वैतालिकी (हात्ती–घोडा आदि सधाउनु॰, वैजयिकी (लडाइँ, कुस्ती, कसरत आदि॰] । २. वास्तु, मूर्ति, चित्र, सङ्गीत, साहित्य आदि ललित कला वा विद्या । ३. कुनै काम प्रशंसित तथा आकर्षक रूपमा गर्ने ढङ्ग; जुक्ति । ४. तेज; प्रभाव । ५. शोभा । ६. इन्द्रजाली वा चटकीको काम । ७. खेलबाड । ८. चन्द्रकलाको सोह्रौँ भाग । (. सूर्यका प्रकाशको बाह्रौँ भाग । १०. अग्निमण्डलको दसौँ भाग । ११. छल । १२. राशिको तीसौँ भागको साठीयौँ भागको पनि साठीयौँ भाग । १३. अनुभव तथा ज्ञानका आधारमा सम्बद्ध सिद्धान्तलाई ध्यानमा राख्तै कुनै काम नियमित रूपमा गर्ने वा कृति प्रस्तुत गर्ने कौशल । १४. मानिसको जीवननिर्वाह तथा उच्च कोटिको ज्ञानप्राप्तिका निम्ति योग्य बनाउने अध्ययन तथा अनुशीलनको एक अङ्ग वा महत्त्वपूर्ण क्षेत्र (तुल॰ अङ्॰ आर्टस्) । १५. वास्तु वा मूर्तिकलामा दुई मात्राबराबरको नाप; दुई अङ्गुलबराबरको परिमाण ।

कलाकार— वि॰ [सं॰] १. कुनै कलाको ज्ञाता; वास्तु, मूर्ति, चित्र, सङ्गीत आदि कुनै कलाकृतिको निर्माण गर्ने; कलापूर्ण काम गर्ने । ना॰ २. कुनै पनि कलापूर्ण काम गर्ने वा कलात्मक सीप देखाउने व्यक्ति ( साहित्यकार, सङ्गीतकार, मूर्तिकार, शिल्पकार, नृत्यकार, अभिनेता इ॰) । > कलाकारिता— ना॰ कलापूर्ण ढङ्गले सजाउने काम; रङ्गरोगन भरेर सिँगारपटार गर्ने प्रविधि ।

(उदा॰— पाटनको कृष्णमन्दिरमा मल्लकालीन कलाकरिताको राम्रो नमुना देखिन्छ॰ ।

कलाकुशल— वि॰ [सं॰] कलाका विषयमा पोख्त; कलामा निपुण ।

कलाकृति— ना॰ [सं॰] कलाकारबारा निर्मित रचना, कालिगडीको शिल्प, कलाकारका चित्र ।

कलाकौशल— ना॰ [सं॰] १. कलाक्षेत्रमा प्राप्त गरेको सीप; कलामा निपुणता । २. कालिगडी; सीप; शिल्प ।

कलाजीवी— वि॰ [सं॰] कलाको क्षेत्रमा काम गरेर जीविका चलाउने; आ६नै सीपबाट आर्जेको सम्पत्तिले जीवननिर्वाह गर्ने ।

कलात्मक— वि॰ [सं॰] कलापूर्ण ढङ्गले सजाइएको; कालिगडी भरिएको; आकर्षक । — ता— ना॰ कलात्मक हुनाको भाव, गुण वा अवस्था ।

कलाधर— ना॰ [सं॰] १. चन्द्रमा । २. महादेव; शिव । ३. कलाविशेषज्ञ, कलाविद् ।

कलानिधि— ना॰ [सं॰] चन्द्रमा ।

कलाप— ना॰ [सं॰] १. धेरै परिमाण; रास; समूह; थुप्रो । २. मुजुरको पुच्छर । ३. बिटो; मुठो । ४. धनु । ५. कात्यायनबारा प्रणीत व्याकरणको नाम । > कलापिनी— ना॰ रात; रात्रि । कलापी— ना॰ १. मुजुर । २. कोइली । वि॰ ३. कालप–व्याकरण पढ्ने । ४. बथानमा बस्ने ।

कलाबत्तु— ना॰ [तु॰ कलाबतूने रेसमका डोरामा बेरिएको सुनौला र रूपौला झीनो तार ।

कलामर्मज्ञ— वि॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुको सौन्दर्यबारे राम्रो पारख गर्ने; कलाको भित्री मर्म चिन्ने । २. कलाकार ।

कलावन्त— वि॰ [सं॰ कलावान्] कला जान्ने; कलाकार ।

कलावान्/कलाविद्— वि॰ [सं॰] कलाको ज्ञाता; कलाकार ।

कलास्नातक— ना॰ [सं॰] साहित्य, सङ्गीत आदि ललित कलाको स्नातक; तत्सम्बन्धी तह, डिग्री वा उपाधि (बी॰ ए॰) । श्र कलास्नातकोत्तर— ना॰ कलास्नातकभन्दा उपल्लो तह, डिग्री वा उपाधि (एम्॰ ए॰) ।

कलि— ना॰ [सं॰] १. सत्य, त्रेता, बापर र कलि चार युगमध्ये पछिल्लो युग; वर्तमान युग; । २. आपसको बेषपूर्ण भनाभन; झगडा; कलह । ३. पाप । ४. दुःख, क्लेश । ५. युद्ध, सङ्ग्राम । ६. फक्रनुभन्दा पहिलो अवस्थाको फूल; कोपिला । — कर्म— ना॰ १. परस्परमा कलह पार्ने वा बझाउने काम । २. लडाइँ; झगडा, युद्ध ।

कलिका— ना॰ [सं॰] नफक्रेको फूल; कोपिला ।

कलिकाल— ना॰ [सं॰] कलियुग; कलियुगको समय ।

कलिङ्ग— ना॰ [सं॰] १. फुस्रो रङ्गको लामो गर्धन र रातो टाउको हुने एक प्रकारको चरो । २. तरबुजो । ३. भारतको उडिसा प्रदेशको प्राचीन नाम ।

कलिजुग— ना॰ [सं॰ कलियुगे हे॰ कलियुग ।

कलिन्द— ना॰ [सं॰] १. यमुना नदी निस्केको पर्वत । २. सूर्य । ३. बर्रो । > कलिन्दजा— ना॰ कलिन्द प्रदेशबाट निस्कने वा निस्केको नदी; यमुना नदी, कालिन्दी ।

कलियुग— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार चार युग सत्य, त्रेता, बापर र कलिमध्ये पछिल्लो युग > कलियुगी— वि॰ कलियुगमा हुने वा कलियुगसित सम्बन्धित (विशेषता, गुण, धर्म इ॰) ।

कलियो— ना॰ [सं॰ कल्ये १. केटीपक्षले वा केटापक्षले 'मसँग विवाह गर' भनी कुरो उठाउने पहिलो बोली वा कुराकानी । २. विवाहको काम निश्चित गर्न वर वा वधूपक्षबाट दिइने उपहार; कोसेली । ३. सन्देश ।

कलिलो— वि॰ [सं॰ कलि+प्रा॰ इल्ले १. बाल उमेरको; भरखरको । २. नरम; कमलो; कोमल । ३. नछिप्पिएको; कलकलाउँदो । स्त्री॰ कलिली ।

कली— ना॰ [सं॰] १. नफक्रेको फूल; कोपिलो; कुड्मल; कलिका । २. प्रेमी; मायालु ।

कलुष— ना॰ [सं॰] १. अधर्म; पाप । २. क्रोध, रिस । ३. मयल; दाग । ४. खराब भाव, दूषित विचार । वि॰ ५. फोहर; मैलो । ६. खराब; निन्दनीय । > कलुषित— वि॰ १. अपवित्र; दूषित । २. रुष्ट; क्षुब्ध । ३. दुष्ट; कलङ्कित । कलुषी— वि॰ कलुषित ।

कलेज— ना॰ [अङ्॰] उच्च शिक्षाको अध्यापन गराउने शैक्षिक संस्था; महाविद्यालय; हालको क्याम्पस ।

कलेजी— वि॰ [कलेजो+ई] १. कलेजाको जस्तो रब भएको; रातो– कालो मिसिएको रब भएको । ना॰ २. कलेजाको रङ्ग; रातोमा केही कालो मिसिएको रब । ३. कलेजो ।

कलेजो— ना॰ शरीरमा पाकस्थलीदेखि दाहिनेतर्फ, फोक्सोको मुन्तिर रहने रछाहा रबको र कमलो भित्री अवयव; यकृत् ।

कलेटी— ना॰ १. भोक, रोग वा कुपोषणले मुख सुकी नीरस ओठमा देखिने पाप्रा । २. भोक वा तिर्खाले ओठ सुकेको स्थिति ।

कलेरा— ना॰ [अङ्॰] हैजा; छेराउटी ।

कलेवर— ना॰ [सं॰] १. प्राणीको बाह्य रूप; शरीर; देह । २. देवताको प्रतिमा वा तस्बिर । ३. बाहिरी आवरण; खोल ।

कलेवा— ना॰ [सं॰ कल्यवर्ते बिहानीपखको वा बिहान भोजन गर्नुभन्दा पहिलेको चमेना ।

कल्क— ना॰ [सं॰] १. तोरी पेलेर तेल बनिसकेपछि बाँकी रहेको खोस्टा; तेलको थिग्रो; पिना । २. बुकुवा । ३. धूलो; चूर्ण रू४. मयल; दाग; कलङ्क । ५. अधर्म; दूषित आचरण; पाप ।

कल्कि— ना॰ [सं॰] पुराणअनुसार विष्णुका दस अवतारमध्ये पछिल्लो एक; विष्णु । ~ अवतार— ना॰ विष्णुको एक अवतार ।

कल्की— ना॰ [तु॰ कलगी] १. राजा–महाराजाका शिरपेचमा घुसारिने हुमाउँ–चराको प्वाँख । २. एक प्रकारको चरोविशेष । ३. चराको टाउकाको सिउर । ~ फुल— ना॰ सुरिलो आकारका हाँगामा लाम्चा, मसिना, खस्रा पात र टुप्पामा सिउरका आकारको रातो फुल फुल्ने, भेट्नामा हरिया गेडा फल्ने एक जातको रूख वा त्यसैको फुल ।

कल्चौँडी— वि॰ [कल्चौँडो+ई] १. हेयार्थमा प्रयुक्त हुने, कालो जीउ र ठूलठूला स्तन भएकी; भालुथुने (स्त्री॰) । २. भद्दा जीउ भएकी र कालो वर्णकी (स्त्री॰ ।

कल्चौँडे— ना॰ [कल्चौँडो+ए] १. पहरामा गुँड बनाउने, चिबेजस्तो कालो रबको एक जातको चरो । वि॰ २. ठूलठूला कल्चौँडो भएकी; कालो जीउकी; कल्चौँडी ।

कल्चौँडो— ना॰ [सं॰ कलचुण्डे १. स्तनपायीहरूको दूध रहने फाँचो; थुन झुन्डिने दूधको फाँचो; कचौँडो । वि॰ २. केही कालो वर्णको; भद्दा जीउ भएको र कालो ।

कल्छे— ना॰ १. प्रायः नदीका किनारमा देखिने, टाउकामा सिउर हुने एक प्रकारको चरो । २. एक जातको तरुल; कल्छे–तरुल । — तरुल— ना॰ प्याजी रबको लामो गिठा र गुलाफी रबको लामो कन्द हुने एक जातको तरुल ।

कल्छो— ना॰ [सं॰ कृष्णले १. अनुहारको कालो पोतो; केही कालो वर्ण । वि॰ २. त्यस्तो रोगन वा वर्ण भएको ।

कल्प–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ कल्पन+नु] १. कुनै वस्तु देखेर पाउने वा लिने चाहना हुनु; तिर्सना बढ्नु; मन लोभिनु । २. थक्कथक्क पर्नु; चुकचुकाउनु; पछुताउनु ।

कल्प१— ना॰ [सं॰] १. माङ्गलिक तथा शुभ कार्यका शास्त्रीय विधिविधान । २. वेदका छ अङ्ग— शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द र ज्योतिषमध्ये बलिदान, यज्ञ आदिसित सम्बन्धित विधि बताउने एक अङ्ग । ३. हिन्दू पञ्चाङ्गअनुसार चौध मन्वन्तर वा एक हजार महायुग अर्थात् चार अरब, बत्तीस करोड मानव वर्ष बताइएको कालका समयको साह्रै ठूलो विभाग । ४. पुराणअनुसार ब्रह्माको एक दिन मानिने प्रत्येक कल्प (श्वेत–वाराह, नीललोहित, वामदेव, रथन्तर, रौरव, प्राण, वृहत्कल्प, कन्दर्प, सत्य, ईशान, व्यान, सारस्वत, उदान, गारुड, कौर्म, नारसिंह, समान, आग्नेय, सोम, मानव, पुमान, वैकुण्ठ, लक्ष्मी, सावित्री, घोर, वाराह, वैराज, गौरी, माहेश्वर र पितृ) । ५. आधुनिक पुराशास्त्र तथा भूशास्त्रका अनुसार कतिपय युगमा बाँडिएको र पृथ्वीको केही स्वतन्त्र विकासात्मक अवस्था हुने विशिष्ट कालविभाग (आदिकल्प, उत्तरकल्प, मध्यकल्प, नवकल्प इ॰) । ६. प्रलय । ७. आयुर्वेद मतानुसार शरीरको कुनै अङ्गलाई पुनः नयाँ र स्वस्थ बनाउने युक्ति; वैद्यशास्त्रीय चिकित्सा विधान (केशकल्प, नेत्रकल्प, कायाकल्प इ॰) । ८.पूर्ण वा वास्तविक नभए पनि समान वा बराबरी हुने; समान; तुल्य (देवकल्प, ऋषिकल्प इ॰) ।

कल्प२— ना॰ [सं॰ कल्पनो सानो, मिहीँ कल्पना । (उदा॰— झीना कल्पहरू बोल्थे । — देवकोटा) । — क— वि॰ कल्पना गर्ने; रचना गर्ने । — कल्पान्तर— ना॰ १. युगौँयुगसम्मको अवधि; ज्यादै लामो समय । २. बितेका वा आउने युगौँयुग; धेरै पहिलेदेखि धेरै पछिसम्मको समय । — कार— ना॰ वैदिक विधिविधानको वर्णन गर्ने तथा तत्सम्बन्धी शास्त्र बनाउने व्यक्ति; कल्पशास्त्र तथा गृह्य श्रौतसूत्रका रचयिता । — क्षय— ना॰ कार्यरूप पृथ्वी, जल आदि तत्त्व आ६नो कारणमा लीन हुँदै प्रकृतिपर्यन्त अव्यक्त अवस्थामा रहेको स्थिति; संसारको नाश; प्रलय । — तरु/द्रुम— ना॰ हे॰ कल्पवृक्ष ।

कल्पना— ना॰ [सं॰] १. स्मृतिपटमा अनौठा नयाँ कुरा वा वस्तुको प्रतिमा तथा रूपरेखा बनाएर काव्य, चित्र, प्रतिमा आदिका रूपमा उतार्ने वा मूर्त रूप दिने क्रियात्मक मानसिक शक्ति । २. त्यसरी नदेखेको वा नसुनेको कुनै नयाँ र अनौठो कुरा मनले अजमाउने वा प्रस्तुत गर्ने काम । ३. अनुमान; अन्जाम; तर्कना । ४. सुन्दर रचना; कृति । ५. सजावट, सिँगारपटार । ६. मनगढन्त कुरो; मनचिन्ते बोली । ७. कुनै एउटा कुरालाई अर्को मानेर त्यसबाट भावसौन्दर्य प्राप्त गर्ने काव्यगत गुण । ~ तत्त्व— ना॰ संवेदनशील कवि र कलाकारले आ६ना कृतिका लागि निर्माण गर्ने आधारसामग्री; कल्पनाको आधारतत्त्व । >

कल्पनातीत— वि॰ १. कल्पनादेखि बाहिरको; कल्पना गर्न नसकिने । २. जान्नबुझ्न वा सोचविचार पुथ्याउन नसकिने; अज्ञेय । — प्रधान— वि॰ कल्पना बेसी भएको; कल्पनामा गाँसिएको; कल्पनैकल्पनाले सजिएको (काव्य, रचना इ॰) । ~ शक्ति— ना॰ कल्पना गर्न सक्ने शक्ति; सोचविचार गर्ने क्षमता । > कल्पनाश्रित— वि॰ कल्पनामा आधारित; कल्पनामा अडेको । कल्पनीय— वि॰ १. कल्पना गर्न सकिने; कल्पना गर्न उचित । २. विचार पुथ्याउन सम्भव हुने । ३. मायालाग्दो; दयनीय ।

कल्पलता— ना॰ [सं॰] १. स्पर्श वा छाया लाग्नासाथ मनको इच्छा पूर्ण हुन्छ भनी कल्पना गरिएको स्वर्गको एक लहरो । २. हठयोगमा उन्मनी मुद्रा अर्थात् मनलाई परमात्मामा लगाउने अवस्था ।

कल्पवास— ना॰ [सं॰] एक कल्पभरि तीर्थवास गरेको पुण्य कमाउनको लागि संयम र निष्ठापूर्वक माघ महिनाभर गङ्गा, यमुना आदि नदीका तटमा गरिने निवास ।

कल्पवृक्ष— ना॰ [सं॰] आफूले चिताएको कुरा दिने भनी अलौकिक रूपमा प्रसिद्ध स्वर्गको एक रूख; कल्पतरु ।

कल्पाइ— ना॰ [रू कल्प (+आइ॰] कल्पने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कल्पाइनु— क॰ क्रि॰ कल्पन लाइनु; तिर्सना जगाइनु; लोभ्याइनु । कल्पाउनु— प्रे॰ क्रि॰ कल्पन लाउनु; औधी तिर्सना जगाउनु; लोभ्याउनु; ललचाउनु ।

कल्पान्त— ना॰ [सं॰] सबै सृष्टि दबिने वा नासिने आखिरी समय; प्राकृतिक प्रलय ।

कल्पित— वि॰ [सं॰] १. कल्पना गरिएको । २. मनमा गढेको; मनगढन्त । ३. नक्कली; बनावटी ।

कल्पिनु— अ॰ क्रि॰ [कल्प+इ+नु] १. कल्पने होइनु । २. कल्पनु ।

कल्मष— ना॰ [सं॰] १. पाप; कुकर्म । २. मयल; कस; दाग ।

कल्य— ना॰ [सं॰] प्रातःकाल; उषाकाल; बिहानीपख ।

कल्याबकुलुब/कल्याबमल्याब— ना॰ [अ॰ मू॰ कल्याङ्+अ (बि॰)] १. धेरै मानिस एकै पल्ट बोलेको आवाज; कल्याबबल्याब । क्रि॰ वि॰ २. त्यसरी बोल्ने वा कराउने चालमा ।

कल्याण— ना॰ [सं॰] १. सबै किसिमले हुने भलो तथा बढिबढाउ; असल; भलाइ; हित । २. शुभकर्म । ३. सङ्गीतमा रातको पहिलो पहरमा गाइने एक प्रसिद्ध राग । — कारी— वि॰ कल्याण गर्ने; भलाइ गर्ने; मङ्गलकारी । — कारी राज्य— ना॰ समाजका सबै वर्गको क्रमशः उन्नति गराउँदै लैजाने राज्यव्यवस्था । ~ धन— ना॰ १. गाडिराखेको बेवारिसी धन; गडुवा धन । २. बेवारिस मानिस मर्दा सरकार लागेको धन; ~ कोष— ना॰ १. कुनै कल्याणकार्यका निम्ति स्थापित वा सङ्कलित कोष । २. सामाजिक–शैक्षिक संस्था–सङ्गठन वा तिनका कर्मचारीहरूको हितसंरक्षणका निम्ति राखिएको कोष । ~ मित्र— ना॰ कुनै स्वार्थको भाव नराखी कल्याण गर्ने मित्र; हितैषी साथी । श्र कल्याणी— वि॰ १. कल्याण गर्ने (स्त्री॰; कल्याणमयी । २. सुखी; भाग्यशालिनी । ३. रूपवती; सुन्दरी ।

कल्यान— ना॰ १. तह–तह परेका खेतका पाटा । २. खेतमा पानी अड्याउन लगाइएको आली ।

कल्याहा— वि॰ [कलह+याहो १. झगडा गर्ने; कलह गर्ने; झगडालु; बझुवा; बाझ्ने । २. रुन्चे; रोथ्याहा ।

कल्ल— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कल्+ल] पानी खाँदा वा पानी बग्दा शब्द निस्कने किसिमले ।

कल्लार— ना॰ [कल+दार] मुगलकालको पुरानो असर्फी ।

कल्लिया— ना॰ [कलियो+यो विवाह गर्नका लागि केटाको घरतर्फबाट केटी माग्न जाने व्यक्ति; लमी ।

कल्ली१— ना॰ [सं॰ कटके स्त्रीजातिले गोडामा लाउने सुन वा चाँदीको गोलाकार बुट्टे वा सादा गहना ।

कल्ली२— ना॰ [सं॰ कलापे १. ससाना पाँच–सात मुठा जम्मा पारी बाँधेको पराल आदिको ठूलो मुठो । २. घाँसको मुठो; चाकी ।

कल्ली३— ना॰ [सं॰ कलिको लबेदाको फेरमा गाँसिने कपडाको तीनकुने टुक्रा ।

कल्लोल— ना॰ [सं॰] १. नदी, समुद्र आदिका पानीको सतहमा उठ्ने छाल; पानीको ठूलो तरङ्ग । २. युवकयुवतीका बीचको प्रेमप्रसङ्ग; रतिक्रीडा । ३. आमोदप्रमोद; खेलबाड । — मालिनी— ना॰ ठूलठूला तरङ्ग वा छाल उठ्ने नदी । > कल्लोलिनी— ना॰ छाल उठ्ने वा तरङ्गयुक्त नदी ।

कल्साउँदो/कल्सौँदो— वि॰ हे॰ कलसाउँदो/कलसौँदो ।

कवच१— ना॰ [अ॰ कब्ज–उल–वसूले पहिले–पहिले मुलुकीखानामा रकम बुझाएपछि अड्डाबाट दिइने गरेको रसिद; कबच ।

कवच२— ना॰ [सं॰] योद्धाहरूले लडाइँमा शस्त्रको प्रहारबाट बच्न शरीरमा लगाउने धातुको भोटो; जङ्गी पोसाक । २. आवरण । ३. छाला, बोक्रा । ४. तन्त्रशास्त्रअनुसार शरीरका अङ्ग– प्रत्यङ्गको रक्षा र दिशा–विदिशाबाट पनि सुरक्षा प्राप्त गर्नका लागि पाठ गरिने स्तोत्र; देवी–देवताको प्रार्थना गरी रचिएको तान्त्रिक मन्त्र (दुर्गाकवच आदि) । — धारी— वि॰ कवच धारण गर्ने; कवच लगाएको (योद्धा॰; कवची । > कवची— वि॰ कवचधारी ।

कवयित्री— ना॰ [सं॰] कविता रच्ने स्त्री; स्त्री कवि ।

कवरी— ना॰ [सं॰] आइमाईहरूको सजाइएको केशपाश; चुल्ठो; वेणी ।

कवर्ग— ना॰ [सं॰] देवनागरी लिपिको वर्णव्यवस्थामा व्यञ्जनवर्णका पाँच वर्ग (कवर्ग, चवर्ग, टवर्ग, तवर्ग, पवर्ग॰ मध्ये पहिलो वर्ग; क, ख, ग, घ, ब— यी पाँच अक्षर ।

कवल— ना॰ [नेवा॰] दलान, पसल, आदिका दुई थामका बीचको स्थान; दुकानको लब वा भागलाई बीचबीचका खम्बा वा बारले छुट्याइएको सानो खण्ड । कवाइ टाँक— ना॰ [अङ्॰ काउब्बाई+टाँक] प्रायः तामो, पित्तल आदि धातुबाट बनाइएको, पाइन्ट, जाकेट आदिमा लगाइने बुट्टेदार वा सादा टाँक (ली–बटम॰ ।

कवाज— ना॰ [अ॰ कवायदे सैनिकहरूलाई सामूहिक रूपमा दिइने विभिन्न प्रकार एवं कक्षाको शारीरिक प्रशिक्षण; फौजी रफत; सैनिक तालिम ।

कवायद— ना॰ [अ॰] हे॰ कवाज ।

कवास— ना॰ [कपास < सं॰ कर्पासे हे॰ कपास । > कवासी— वि॰ कपासजस्तै सेतो (गाई॰ । कवासे— वि॰ कवास हुने; कवासजस्तो ।

कवि— ना॰ [सं॰] १. कविता वा काव्यको रचना गर्ने व्यक्ति । २. शुक्राचार्य; दैत्यगुरु । ३. वाल्मीकि । ४. क्रान्तदर्शी; ईश्वर । —

कर्म— ना॰ कविको काम; कविता वा काव्य रचना गर्ने काम । — केशरी— ना॰ १. नेपाली कविहरूलाई प्रदान गरिने नेपालको एक पदवी । २. कविहरूमध्येमा सिंह; श्रेष्ठ कवि ।

कविता— ना॰ [सं॰] १. कविबारा आ६ना संवेद्य अनुभूति वा स्फूर्त भावनालाई छन्द वा लयमा उनेर प्रस्तुत गरिएको पद्यात्मक वा गद्यात्मक साहित्यिक कृति वा रचना; काव्य; कविको भाव वा कविकर्म । २. व्यापक अर्थमा सबै प्रकारका पद्यात्मक वा गद्यात्मक रचना र सामान्यतः छन्द, गीत वा मुक्तकका विभिन्न प्रकारमा रचिएका कुनै एक विषय वा भावनाका फुटकर पद्यात्मक वा गद्यात्मक लययुक्त रचना ।

कवित्व— ना॰ [सं॰] १. कविता वा काव्यरचनाको क्रिया, गुण, भाव वा विशिष्ट रूप । २. कवि वा कवितामा निहित गुण, विशेषता वा शक्ति ।

कविराज— ना॰ [सं॰] १. आयुर्वेदीय औषधी–प्रणालीमा शिक्षित वा विशिष्ट वैद्यको एक उपाधि । २. कविहरूमा श्रेष्ठ; श्रेष्ठ कवि ।

कविवर— वि॰ [सं॰] कविमा वरण गरिन योग्य; कविहरूमा श्रेष्ठतर ।

कविशिरोमणि— ना॰ [सं॰] १. कविहरूमध्ये श्रेष्ठ वा शीर्षस्थ कवि । २. त्यस्ता कविलाई दिइने नेपालको एक राष्ट्रिय पदवी । [ यो पदवी नेपाली भाषाका प्रसिद्ध कवि लेखनाथ पौड्याल (वि॰सं॰ १९४१–२०२२०–लाई प्रदान गरिएको थियो रू]

कविसमय— ना॰ [सं॰] प्रकृतिमा नहुने वा देश, काल आदिका कुरालाई पनि कविहरूले आ६नो परम्परामा प्रयोग गर्दै आएका केही विशिष्ट परिपाटी वा मान्यता । (उदा॰— युवतीका पादस्पर्शले अशोक फुल्छ; चातकले बादलबाट बर्सेको पानी चुच्चोमा थापेर खान्छ; इ॰) । कवि सम्मेलन— ना॰ [सं॰] कवितापाठको कार्यक्रम सञ्चालित हुने कविहरूको सभा वा गोष्ठी; कुनै उत्सव, समारोह आदिमा भएको प्रतियोगी वा अप्रतियोगी कविजमातको जमघट ।

कवीन्द्र— ना॰ [सं॰] कविहरूमध्येमा श्रेष्ठ कवि; महाकवि । (कान्तिपुरका मल्लराजा प्रतापमल्लले स्वयम् यो पदवी धारण गरेका थिए ।) — पुर— ना॰ १. उत्कृष्ट कविहरूले निवास गरेको ठाउँ । २. प्रताप मल्लले बनाएको कान्तिपुरको मरुसत्तलअगाडिको भवन ।

कवै१— क्रि॰ वि॰ [सं॰ कदापि] कहिल्यै पनि, कदापि ।

कवै२— ना॰ [सं॰ काकमाचे अलि कालो र फुस्रो गरी दुई प्रकारको हुने, गोल आकारका गेडा लाग्ने, सागले निद्रा लगाउने, पश्चिम नेपालमा 'कुर्साने' नामले चिनिने एक प्रकारको वनस्पति ।

कव्य— ना॰ [सं॰] पितृदेवताहरूका निम्ति दिइने वा होमिने वस्तु (अन्न॰ ।

कशा— ना॰ [सं॰] १. कोर्रा; चाबुक । २. डोरी ।

कशेरु— ना॰ [सं॰] १. कसुर (एक प्रकारको सुपारी) । २. मेरुदण्डको हाड ।

कश्चित्— सर्व॰ [सं॰] कोही; कुनै ।

कश्मल— ना॰ [सं॰] १. पाप । २. मोह । ३. मूर्च्छा; बेहोसी ।

कश्मीर— ना॰ [सं॰] भारतको पश्चिमोत्तर भागमा रहको, पर्वतीय प्राकृतिक सौन्दर्यले युक्त तथा भारतीय सङ्घअन्तर्गतको प्रसिद्ध प्रान्तीय राज्य ।

कश्मीरी— वि॰ हे॰ कस्मिरी । ~ मुद्रा— ना॰ हे॰ कस्मिरी मुद्रा । ~ केशर— ना॰ हे॰ कस्मिरी केशर ।

कश्यप— ना॰ [सं॰] १. ब्रह्माका पौत्र तथा मरीचिका मानस पुत्र एक विख्यात प्रजापति; देवता तथा दानवहरूका जनक; मन्त्रद्रष्टा तथा गोत्रप्रवर्तक एक ऋषि; काश्यप (यिनका दिति, अदिति, दनु, विनता, खसा, कद्रू, मुनि, क्रोधा, अरिष्टा, इरा, ताम्रा, इला र प्रधा गरी तेह्र स्त्रीहरू थिए भनिन्छ । यिनैबाट कश्यप र काश्यप गोत्रको परम्परा चलेको हो रू) । २. सप्तर्षिमण्डलका एक ताराको नाम ।

कषाय— वि॰ [सं॰] १. टर्रो स्वादको (काँचो सुपारी, अमला, फटकिरी आदिको स्वादजस्तो) । २. सुगन्धित । ३. रँगाइएको विशेषतः गेरु रबको (जस्तो— कषाय वस्त्र॰ ।

कष्ट— ना॰ [सं॰] १. कुनै अभाव वा न्यूनताका कारणले हुने नरमाइलो तथा दुःखको अनुभव; दुःख; पीडा । २. आपद्; सङ्कट । — कर— वि॰ कष्ट दिने; कष्ट पुथ्याउने; कष्ट हुने । ~ कल्पना— ना॰ प्रयोगमा ल्याउन कठिन हुने कल्पना वा सोचाइ । — कारक— वि॰ कष्टकर । — साध्य— वि॰ मुस्किलले मात्र सफल पार्न सकिने, साह्रै मेहनतले मात्र सिद्ध हुने ।

कस्–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ कस्सणे १. कुनै वस्तुलाई डोरीले मस्काउनु; बेस्करी बाँध्नु; टुर्थ्याउनु । २. पेच, ढिम्री आदि घुमाएर टम्म पार्नु । ३. किनमेल गर्दा सकेसम्म मोल घटाउने प्रयास गर्नु; कसाकस गर्नु; घटाघट गर्नु । ४. किफायत गर्नु; खर्च घटाउनु । ५. करकापमा पारेर लिनु; पैसा–पैसाको हिसाब गर्नु । ६. स्रेस्तामा आम्दानी–खर्च बाँध्नु ।

कस१— ना॰ [सं॰ कषे १. धातुका भाँडाकुँडामा लाग्ने खिया; काई; खई । २. उगाल; थिग्रो । ३. धूवाँ आदिको कसर । ४. दाग; कपट ।

कस२— सर्व॰ [प्रा॰ कस्स < सं॰ कस्ये विभक्ति लाग्दा बन्ने 'को' शब्दको तिर्यक् रूप (कसको, कसलाई, कसबाट, कसले इ॰) ।

कसकास— ना॰ [कस्+(बि॰)] कस्ने वा मस्काउने चाल वा क्रिया ।

कसकुट— ना॰ [काँस+कुट < सं॰ कांस्यकृते तामा र जस्ता मिसाइएको, काँसोजस्तो तर नफुट्ने खालको अलि उज्जर धातु । > कसकुटे— वि॰ कसकुटको; कसकुटसम्बन्धी (भाँडाकुँडा॰ ।

कसक्क— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ कसक्+क] अँगालाले बेरेर, डोरीले बाँधेर कस्ने किसिमले वा कस्ने चालमा ।

कसनतमन— ना॰ [काँस+तामो काँस, तामा आदि धातुका भाँडावर्तन; ढलौटे भाँडाकुँडा ।

कसम— ना॰ [अ॰] हे॰ किरिया; शपथ ।

कसमी— ना॰ [अ॰ कसवी] वेश्या; व्याभिचारिणी स्त्री; पातर ।

कसर— ना॰ [अ॰] १. कुनै वस्तुमा मिसिएको काम नलाग्ने र फाल्ने वस्तु, कसिङ्गर । २. थिग्रो; थिग्रेनी । ४. कपट; पाप । ४. सुक्दा वा फोहर वस्तु छुट्टयाउँदा कुनै वस्तुमा हुने नोक्सानी; जर्ती । ५. गुठीको जग्गामा लाग्ने मालपोत वा तिरो; छ्वायबाली ।

कसरत— ना॰ [अ॰ ] १. शरीर निरोगी र हृष्टपुष्ट पार्नलाई गरिने दण्डबैठक आदि अभ्यास; व्यायाम । २. मिहिनेत, परिश्रम; खप्याइँ (प॰ ने॰) । > कसरती— वि॰ कसरत गर्ने; व्यायाम गर्ने ।

कसरमसर— ना॰ [कसर (बि॰)] १. रहेपहेको वस्तु; थिगर । २. त्रुटि; अशुद्धि । ३. दोष; दाग ।

कसरी— क्रि॰ वि॰ [कसो+गरी] कसो गरी; के गरी; कुन किसिमले; कुन तरहले ।

कसला— ना॰ पीर; तकलिफ । (उदा॰— लिएथेँ त्यो शिक्षा तब अनि घट्यो कष्ट कसला । — लेखनाथ, 'तरुण तपसी'॰ ।

कसाइ— ना॰ [रू कस् (+आइ॰] कस्ने काम वा प्रक्रिया । [ > ] कसाइनु— क॰ क्रि॰ कस्न लाइनु; मस्काउन लाइनु ।

कसाई— ना॰ [अ॰] १. प्रायः मासु र फलफूलको व्यापार गर्ने नेवारको एक जाति; खड्गी । वि॰ २. वधिक; घाती । ३. निर्दयी; निष्ठुर ।

कसाउनु— प्रे॰ क्रि॰ [कस्+आउ+नु] कस्न लाउनु; मस्काउन लाउनु ।

कसाकस— ना॰ [कस्+आ+कस्] १. भाउ घटाउने काम, घटाघट । २. धमाधम कस्ने काम । ३. परस्परको कसाइ ।

कसार— ना॰ विवाह, व्रतबन्ध आदि शुभ कार्यमा खट्टेको पीठो र खुदो मुछी मुठीले बटारेर बनाइएको लड्डु । (पश्चिम नेपालमा खाजा खानका लागि पनि कसार बनाउने गरिन्छ ।) ।

कसाहा— वि॰ [कस्+आहो कस्ने स्वभावको; किरन्टोकी ।

कसिकसाउ— ना॰ [कसि+कसाउ] सजिसजाउ, तम्तयार ।

कसिबर/कसिङ्गर— ना॰ [कसर+इबर/इङ्गरे १. धूलोमूलो; घसरपसर; पातपतिङ्गर; घुरान । २. फालिने वा बढारिएको फोहर वस्तु; रद्दी पदार्थ । ३. मन नपरेको मानिस; अप्रिय व्यक्ति

(जस्तो— आँखाको कसिङ्गर॰ ।

कसिदा— ना॰ [फा॰ कशीदे कपडामा सियो–धागोले बेलबुट्टा आदि काढ्ने काम ।

कसिनु— क॰ क्रि॰ [कस्+इ+नु] १. बाँधिनु; टुर्रिनु । २. तम्सिनु; आँट्नु । ३. ठाँट पार्नु; कसिकसाउ हुनु ।

कसिलो— वि॰ [कस्+इलो] १. कसिएको; गठिलो; साह्रो । २. कस्ने; दुःख दिने । ३. कस लाग्ने; नराम्रो पार्ने ।

कसी— ना॰ [सं॰ निकषे १. सुन, चाँदी आदि धातुलाई असल— कमसल छुट्ट्याउनका निम्ति घोटेर हेर्ने कालो चिप्लो ढुङ्गो; कसौटी । २. वस्तुस्तरको निर्धारण गर्ने साधन; मापदण्ड । —

घोटाइ— ना॰ पूरै पारख; विवेक ।

कसुणी— ना॰ भात पकाउने ढलोटको भाँडो; कसौँडी ।

कसुर१— ना॰ [सं॰ कसेरुके १. लामा–लामा पात, कोदाको बालाजस्तो खैरो फूल र रौँजस्ता जरा भएको कन्दफल फल्ने एक बोट । २. त्यसैको फल; कसेरुक ।

कसुर२— ना॰ [अ॰ कुसूरे १. दोष; अपराध; खाइबिराम; । २. विशेषतः अज्ञात रूपमा हुने त्रुटि । ३. प्रचलित कानुनले निषेध गरेका कामकुरा गरेमा सजायभागी बन्नुपर्ने कार्य; बात । — दार— वि॰ १. कसुर वा बिराम गर्ने; दोषी; बापती । ना॰ २. भनी बिराउने वा गरी बिराउने व्यक्ति । — बन्द— ना॰ कसुर वा अपराध गर्ने वा त्यसमा साबित भएको; दोषी । — वार— वि॰ कसुरदार ।

कसै— कि॰ यो॰ [कसो+ऐ] १. कुनै तरहले पनि; केही गरे पनि । सर्व॰ २. कोही; कुनै (विभक्ति लाग्ने रूपमा॰ ।

कसैलो— वि॰ [सं॰ कषाये टर्रो ।

कसो— वि॰ बो॰ [कस+ओ] १. प्रश्न, शङ्का आदि बुझाउने शब्द; क्याहो । सर्व॰ २. कस्तो ।

कसौँडी— ना॰ [कसुणी < सं॰ कांस्यवर्तनी] मुख केही सानो भएको र पेट फुकेको, दालभात आदि पकाइने, काँसको वा कुनै धातुको भाँडो; कसुणी ।

कसौटी— ना॰ [कसी+औटी] १. वस्तुको समुचित मूल्य वा महत्त्व आँकिने कुनै मानक आधार । २. हे॰ कसी ।

कस्केली— वि॰ [कास्की+एली] कास्की जिल्लाको; कास्कीमा रहने (बासिन्दा॰; कास्की जिल्लामा भएको वा बनाइएको (वस्तु॰ ।

कस्तरी— क्रि॰ वि॰ [कस्तो+गरी] कस्तो गरी; कसरी ।

कस्तूरी— ना॰ [सं॰] १. नेपालमा प्रायः हिमप्रदेशमा हुने, हिउँबाट बगेर आएको पानी र हिउँ पग्लेपछि ढुङ्गाका लेउ खाने, छोटो, पुच्छर, झीना खुट्टा र नरको नाभिनेर सुगन्धी बिना भएको, मृगका जातको झन्डै स्यालजत्रो प्रसिद्ध जन्तु; नेपालमा पाइने बदामी रबगको, कामरूप देश (पश्चिम आसाम॰–मा पाइने कालो रबगको र कश्मीरमा पाइने पिङ्गल वर्णको गरी तीन जात मानिएका र मध्य एसियाका घना जङ्गलमा पनि ठन्डा ठाउँमा पाइने सोही जन्तु । २. त्यसै जन्तुको नाभिनेर हुने र अनेक सुगन्धित वस्तु तथा औषधि बनाउनमा प्रयोग गरिने सुगन्धी द्रव्यको गोलो थैली; बिना । ~ मल्लिका/वल्लिका— ना॰ बियाँमा कस्तूरीको बास्ना आउने एक प्रकारको लता; लताकस्तूरी ।

कस्तै— क्रि॰ यो॰ [कस्तो+ऐ] १. कस्तो नै; जस्तोसुकै । वि॰ २. कुनजस्तो ।

कस्तो— वि॰ [के+जस्तो] १. केजस्तो, कुन किसिमको । २. आश्चर्य, रिस, झर्को, उदेक आदिमा प्रयोग गरिने शब्द (उदा॰— कस्तो नजाती काम हुन गएछ; कस्तो मूर्ख मान्छे १ इ॰) ।

कस्मिरा/कस्मेरा— ना॰ [सं॰ कश्मीर, तुल . अङ्॰ कैश्मीअरे १. विशेष किसिमको ऊनबाट बनेको कोट आदि सिइने असल कपडा । २. कश्मीरमा बनेर नेपाल आएको त्यस्तो लुगा ।

कस्मिरी— वि॰ [कश्मीर+ई] कश्मीरको; कश्मीरसित सम्बन्धित वा कश्मीरमा बनेको । ~ मुद्रा— ना॰ गोरखपन्थी साधुहरूले कानमा लाउने, पहिले कश्मीरमा बन्ने गरेको स्फटिकको कुण्डल । ~

केशर— ना॰ कश्मीरको पाम्पोर नाम गरेको स्थानमा विशेष मात्रामा पैदा हुने एक जातको फूलको केशर; काश्मीरी–केशर ।

कस्य— विभ॰ [सं॰] पुरानो स्रेस्ता वा चिठीपत्र आदिमा प्रचलित 'स्य' प्रत्यययुक्त षष्ठी विभक्तिको रूप; को (सुब्बाकस्य पत्रम्; मुखियाकस्य पत्रमिदम्; इत बलभद्रकस्य कोटिकोटि कुर्णेस इ॰) ।

कस्यान— ना॰ [काँस+यान] काँसैकाँस भएको वन वा जग्गा; काँसघारी ।

कहतारो— ना॰ [सं॰ कर्परे आरीका छाँटको दही आदि जमाइने माटाको भाँडो ।

कह–नु— स॰ क्रि॰ [प्रा॰ कहइ < कथन+नु] बताउनु; भन्नु (कुरो, सम्चार, कथा आदि॰ ।

कहर— ना॰ [अ॰ कहे १. विपत्ति; आपत्; सङ्कट । २. दुःख; हैरानी । ~ काट्नु— टु॰ दुःख खेप्नु । (उदा॰— यस पल्ट त कहर काटेर पनि माल निखन्नै पथ्यो॰ ।

कहराउनु— अ॰ क्रि॰ [कहर+आउ+नु] कुनै कुराले च्याँठिनु; झर्किनु ।

कहलाइ— ना॰ [रू कहलाउ (+आइ॰] कहलाउने भाव क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कहलाइनु— अ॰ क्रि॰ प्रसिद्ध होइनु; राम्रो वा नराम्रो नाम चलेको होइनु ।

कहलाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [कह+लाउ+नु] नाउँ चल्नु; नामी हुनु; प्रसिद्ध हुनु; कहलिनु ।

कहलिनु— अ॰ क्रि॰ [कहलाउ+इ+नु] प्रसिद्ध हुनु; नाउँ चल्नु । >

कहल्याइ— ना॰ कहलिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

कहल्याइनु— क॰ क्रि॰ [कहल्याउ+इ+नु ] साबित गराइनु; कायल पारिनु ।

कहल्याउ–नु— स॰ क्रि॰ [कहालि+याउ+नु] १. कायल पार्नु; साबित पार्नु । २. हप्काउनु; तर्साउनु ।

कहाँ— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ कहि < सं॰ कुत्र ] १. कुन ठाउँमा; कता । अव्य॰ २. कहाँ हो कहाँ; समता वा तुलनामा अति भिन्नता बुझाउने शब्द । (उदा॰— कहाँ राजा भोज, कहाँ गङ्गू तेली । — उखान ।)

कहाइ— ना॰ [रू कह (+आइ॰] कहने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] कहाइनु— क॰ क्रि॰ भनाइनु; कहन लाइनु । कहाउनु— प्रे॰ क्रि॰ भनाउनु; कहन लाउनु ।

कहानी— ना॰ [मरा॰ कहाणी < प्रा॰ कहाणिआ < सं॰ कथनिको मौखिक वा लिखित र वास्तविक वा कल्पित तथा गद्यमा लेखिएको, विशेषतः मनोरञ्जन गराउने वा शिक्षा दिने उद्देश्यले कथासूत्रमा उनिएको भावप्रधान वा विषयप्रधान घटना भएको रचना; कथा; किस्सा; आख्यायिका ।

कहार— ना॰ परम्परागत रूपमा भारी, डोली, पानी आदि बोकेर जीविका चलाउने एक जाति । स्त्री॰ कहार्नी; कहारिन ।

कहालिनु— अ॰ क्रि॰ [कहाली+नु] डर वा अत्यासले रिँगटा लाग्नु; कहाली लाग्नु; डराउनु; तर्सनु; आत्तिनु ।

कहाली— ना॰ १. कुन्नै अग्लो ठाउँबाट तलतिर हेर्दा लाग्ने डर वा रिँगटा । २. डरलाग्दो वस्तु देख्ता हुने अत्यास ।

कहावत— ना॰ [हि॰ कहा (कह॰+बात (वत॰] कुनै तथ्य वा अनुभूत सत्य भएको लोकप्रचलित कथन; लोकोक्ति; उखान ।

कहिनु— क॰ क्रि॰ [कह॰+इ+नु ] भनिनु; बताइनु ।

कहिरन— ना॰ [कह+इरन] थाहा दिने उद्देश्यले कहिएको वा भनिएको कुरा; बयान; विवरण; हुलिया ।

कहिले— क्रि॰ वि॰ [को+हिले] कुन समयमा, कुन बखतमा; कुन बेला । ~ कहीँ/काहीँ— क्रि॰ वि॰ कुनै–कुनै समयमा; बेलाबखत; आकलझुक्कल । > कहिल्यै— क्रि॰ वि॰ कहिले पनि ।

कहीँ— क्रि॰ वि॰ [कहाँ+ई] १. कुनै ठाउँमा; कतै । २. कुनै बेला; कुनै समयमा; कोही बखतमा ।