नेपाली शब्दसमूह ०४ अल
अलक— ना॰ [सं॰] १. निधारका दायाँबायाँ लर्केको कपाल । २. छाँटकाँट गरी आँखीभौँसम्म निधारमा लर्काइएको कपाल । ३. पालेर लामो गरी तलासेको कपाल; जुल्फी; बङ्गाली ।
अलकतरा/अलकत्रा— ना॰ [अ॰.े बाटो पक्की तुल्याउँदा गिट्टी आदिसँग मलेर ओछ्याइने कालो लेदो; तारपिन आदिको तेल निकाल्दा आएको च्याटच्याटे लेदो ।
अलका— ना॰ [सं॰] १. यक्ष वा गन्धर्वका राजा कुबेरको राजधानी । २. घुँगुरिएको कपाल; अलक । ३. आठदेखि दस वर्षसम्मकी केटी ।
अलकाई— ना॰ [नेवा॰ अलःकै] गुदबारमा आउने एक किसिमको खटिरो; अर्श; हर्सा ।
अलकापुरी— ना॰ [सं॰] कुबेरको राजधानी; अलका; गन्धर्वपुरी ।
अलकावलि/अलकावली— ना॰ [सं॰] १. केशको समूह; केशराशि । २. जुल्फी । ३. घुँगुरा परेको कपाल; मुन्द्रे कपाल ।
अलक्षण— वि॰ [सं॰] १. खराब लक्षण भएको; कुलक्षणयुक्त; अलच्छिनी । ना॰ २. नराम्रो लक्षण; अपशकुन ।
अलक्षित— वि॰ [सं॰] १. नदेखिएको; लक्ष्य नगरिएको; अदृश्य । २. अज्ञात, नजानिएको; गुप्त ।
अलक्ष्मी— ना॰ [सं॰] १. पुराणकथाअनुसार लक्ष्मीसँगै समुद्रबाट निस्किएकी तर दुष्ट आचरणकी एक नारी; कश्यपपत्नी दिति । वि॰ २. अलच्छिनी ।
अलक्ष्य— वि॰ [सं॰] १. नदेखिएको; लक्ष्य नगरिएको वा गर्न नसकिने । २. अदृष्ट । ३. नजानिएको; अज्ञात । ४. ध्येय नभएको; उद्देश्यरहित ।
अलख— विा॰बो॰ [प्रा॰ अलख्य < सं॰ अलक्ष्ये १. जोगी– सन्न्यासीहरूले भिक्षा माग्दा उच्चारण गर्ने शब्द वा ईश्वरको नाम । २. अदृश्य ईश्वर । वि॰ नदेखिने; अदृश्य; अप्रत्यक्ष । — धारी— ना॰ १. गोरखपन्थीहरूको एक सम्प्रदाय र त्यसका अनुयायी । २. अलख जगाएर जीवन–निर्वाह गर्ने व्यक्ति । — नामी— ना॰ हे॰ अलखधारी । ~ बम्बम्— ना॰ १. अलक्ष्य ओम्–ओम् अर्थात् ब्रह्मा, विष्णु, शिवका रूपमा रहने ईश्वर । २. वि॰ बो॰ जोगी–सन्न्यासीहरूले भिक्षा माग्दा उच्चारण गर्ने सोही शब्द; अलख ।
अलखा— ना॰ [अ॰ अलफो कठालो नभएको ह्वार्लाङ्गे कुर्था; अलख जगाउनेले लगाउने खोलक; जोगी–सन्न्यासीले लगाउने एक प्रकारको ह्वार्लाङ्गे कपडा; भर्थरी ।
अलग— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ अलग्ग < सं॰ अलग्ने १. अलग्ग; छुट्टै; पृथक्; फरक । वि॰ भिन्न; छुट्टो ।
अलगर्जी— वि॰ [अ॰ अलगरजे १. कामको पर्बाह नगर्ने; काममा निष्क्रिय रहने; अल्छी; अलमस्त; फिक्री नभएको । २. अकर्मण्य; बिकामे; बेकामे ।
अलग्ग— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ < सं॰ अलग्ने छुट्टै; भिन्नै; बेग्लै; पृथक्; अलग । > अलग्गिनु— अ॰ क्रि॰ अलग्ग हुनु; छुट्टिनु । अलग्याइ— ना॰ अलग्गिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अलग्याइनु— क॰ क्रि॰ अलग्गिने पारिनु । अलग्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अलग्गिने पार्नु ।
अलग्याहट— ना॰ अलग्याइ ।
अलङ्करण— ना॰ [सं॰] १. गहना; आभूषण; शृङ्गारका सामग्री । २. सजावट; शृङ्गार । > अलङ्करणीय— वि॰ अलङ्कार्य ।
अलङ्कार— ना॰ [सं॰] १. गहना; आभूषण; शृङ्गारका सामग्री । २. शृङ्गार; सजावट । ३. अर्थगत वा शाब्दिक चमत्कारबारा साहित्यलाई सिँगार्ने तत्त्व भएको, साहित्यशास्त्रको एक अङ्ग; काव्यको चमत्कारपूर्ण वर्णनशैली । ~ प्राधान्यवाद— ना॰ अलङ्कारलाई नै काव्यको आत्मा मान्ने विचार वा सिद्धान्त । — वादी— वि॰ अलङ्कारलाई नै प्रमुखता दिने वा अलङ्कार– प्राधान्यवादको अनुयायी । ~ विधान— ना॰ काव्यमा अलङ्कारहरूको स्थापना वा संयोजन गर्ने क्रिया । — शास्त्र— ना॰ काव्यलाई रोचक र चमत्कारपूर्ण गराउने शैलीको विवेचना गरिएको शास्त्र । अलङ्कारका स्वरूपको वर्णन गरिएको शास्त्र । ~ सम्प्रदाय— ना॰ अलङ्कारलाई नै काव्यको आत्मा मान्ने आचार्यहरूको सम्प्रदाय । > अलङ्कार्य— वि॰ सिँगार्न वा सजाउन लायक; अलङ्करणीय ।
अलङ्कृत— वि॰ [सं॰] १. अलङ्कार वा अलङ्करणले पूर्ण; सिँगारिएको; सजाइएको । २. साहित्यिक अलङ्कारबारा युक्त ।
अलङ्घनीय/अलङ्घ्य— वि॰ [सं॰] उल्लङ्घन गर्न नसकिने वा नहुने; नाघ्न नसकिने वा नहुने ।
अलचिलो— वि॰ [अ+लचिलो] १. लचक नभएको; बेलचकदार । २. नरम नभएको; ठर्रो; कडा; साह्रो ।
अलच्छिन— ना॰ [सं॰ अलक्षणे खराब लक्षण; कुलक्षण; अमङ्गल; अपशकुन । > अलच्छिनाहा/अलच्छिनी— वि॰ खराब लक्षण भएको; कुलच्छिनको; पिराहा ।
अलत्र— क्रि॰ वि॰ [अलपत्रे १. लथालिङ्ग; जथाभावीसँग; अलपत्र । वि॰ २. अलपत्र परेको; यता न उता भएको ।
अलनाबिलना— ना॰ [सं॰ अलापन–विलापने १. आ६ना मनको भाव व्यक्त गर्ने र आफूमा भएको दुःख व्यक्त गर्ने क्रिया– प्रक्रिया । २. ईश्वर पुकारेर वा गुहारेर आ६नो दुःख प्रकट गर्ने क्रिया–प्रक्रिया । ३. कसैबाट कुनै कुरा वा वस्तु हात पार्न अनेक किसिमका दुःख–सुखका कुरा गर्ने काम; ललौरीबिलौरी ।
अलन्तर— वि॰ [सं॰ अनन्तरे १. बीचमा परेको; नराम्ररी चेपमा परेको । २. बिलखबन्द ।
अलप१— ना॰ [सं॰ अलोपे १. देख्तादेख्तै हराउने क्रिया; लोप; गायब; बेपत्ता; अन्तर्धान । २. लुप्त हुने क्रिया । वि॰ ३. लुप्त; पूरै हराएको वा बिलाएको ।
अलप२— ना॰ [सं॰ आलेपे टुटेफुटेको शिलालेख; शिलापत्रको भग्नावशेष; आलेप लागेको शिलाखण्डीय अभिलेख ।
अलपक्का— ना॰ [स्पे॰ एलपाको दक्षिण अमेरिकामा हुने उँटजस्तो जनावरको रौँ र रेसम वा सूत मिलाई बनाइएको एक जातको कपडा ।
अलपत्र— क्रि॰ वि॰ १. यता न उता; ठहर न ठेगान । वि॰ २. यता न उताको; ठहर न ठेगानको । > अलपत्रिनु— अ॰ क्रि॰ अलपत्र पर्नु; अलत्र पर्नु; बेथिति वा बेठेगानसँग रहनु । अलपत्रे— वि॰ काम सुरु गरेर लथालिङ्ग पारी बीचैमा छाड्ने; आवश्यक वस्तुहरूलाई प्रयोगमा नल्याई असुरक्षित रूपमा त्यसै राख्ने ।
अलपयभयाइ— ना॰ अलपत्रिने किसिम, क्रिया वा प्रक्रिया ।
अलपयभयाइनु— क॰ क्रि॰ अलपत्र पारिनु; अलपत्रिने तुल्याइनु ।
अलपयभयाउनु— प्रे॰ क्रि॰ अलपत्रसँग कुनै मालसामान राख्न लगाउनु; अलपत्र पार्नु । अलपयभयाहट— ना॰ अलपयभयाइ ।
अलफा— ना॰ [अ॰ अलफो जोगीहरूले लगाउने बाहुला नभएको कुर्था; विनाबाहुलाको खोलक; अलखा ।
अलबत्ता— ना॰ [अ॰] १. निःसन्देह; पक्का; निश्चय; अवश्य । वि॰ बो॰ २. अचम्म; उदेक । क्रि॰ वि॰ ३. अकस्मात्; अपर्झट ।
अलबम— ना॰ [फ्रा॰ एलबमे फोटो वा टिकटहरूलाई सुरक्षित ढङ्गले राखिने पुस्तिका ।
अलबल्ले— वि॰ [अन +बल] सँभाल्न नसकिने; ज्यादै ठूलो; अजबको (भेल, बाढी आदि॰; अस्मेल ।
अलभ्य— वि॰ [सं॰] १. पाउन नसकिने; अप्राप्य । २. अमूल्य अनमोल ।
अलमल— ना॰ [सं॰ अन्यमने १. काम गर्दा, हिँड्दा वा सोच्दा कुनै बाधा उत्पन्न हुन गई हुने भ्रम । २. त्यस्तो भ्रम पैदा हुने स्थिति । ३. भ्रान्ति; अन्यमनस्कता; दिग्भ्रम । ४. बाधा; व्यवधान । ५. झमेला; टन्टा । ६. जिल्लाराम । श्र अलमलाइ— ना॰ १. अलमल पैदा हुने क्रिया वा प्रक्रिया । २. अलमलिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अलमलिनु— अ॰ क्रि॰ १. अलमलमा पर्नु; अलमल्ल पर्नु । २. लरबरिनु; रुमलिनु । अलमल्याइ— ना॰ अलमलिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अलमल्याइनु— क॰ क्रि॰ अलमलिने पारिनु । अलमल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अलमलिने पार्नु; अलमलिन लाउनु । अलमल्ल— वि॰ अलमलमा परेको; जिल्ल ।
अलमस्त— वि॰ [फा॰] फिक्री नभएको; पर्वाह नगर्ने; मगनमस्त; मनमोजी । > अलमस्ती— ना॰ बेफिक्री; मग्नमस्ती; बेपर्वाह; मनमोजीपन ।
अलम्— वि॰ बो॰ [सं॰] १. पर्याप्त भयो वा पुग्यो भन्ने शब्द । ना॰ २. हरिताल । ३. बिच्छीको डसाइ वा चिलाइ ।
अलम्पट— वि॰ [सं॰] १. लम्पट नभएको; नलहसिएको; सच्चरित्र । ना॰ २. खोपी; अन्तपुर ।
अलल–हिसाब— ना॰ [अ॰] पछि हिसाब लिइने गरी दिइएको धन ।
अललिनु— अ॰ क्रि॰ १. रुँदारुँदै सास रोकिनु; अतालिनु । २. खूबसँग खोलामा भेल बढ्नु । ३. पानी अटाईनअटाई भएर खोला आदि बढ्नु; बाढी आउनु । > अलल्याइ— ना॰ अललिने क्रिया वा प्रक्रिया । अलल्याइनु— क॰ क्रि॰ अललिने पारिनु ।
अलल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अललिने पार्नु; अताल्याउनु ।
अलवान— ना॰ [अ॰] एक खालको ऊनीको ओढ्ने; ऊनीको खास्टो ।
अलस— वि॰ [सं॰] अल्छी; अल्छे; आलस्ययुक्त । — ता— ना॰ अल्छीपना; अल्छेपन; आलस्य । > अलसाइ— ना॰ अलसाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अलसाइनु— क॰ क्रि॰ अलसाउने पारिनु । अलसाइलो— वि॰ अलसाउने पार्ला जस्तो । अलसाउनु— अ॰ क्रि॰ १. अल्छी मान्नु । प्रे॰ क्रि॰ २. अल्छी पार्नु वा पार्न लगाउनु । अलसाहट— ना॰ अलसाउने क्रिया वा प्रक्रिया ।
अलाप्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ आलापने १. गानाको ताना छोड्नु; गानाको भाकामा गुनगुनाउनु । २. लेघ्रो तानेर कुनै कुरा भन्नु ।
अलाप— ना॰ [सं॰ आलापे आलाप; बिलौना । ~ विलाप— ना॰ हे॰ आलाप–विलाप । > अलापाइ— ना॰ अलाप्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अलापिनु— अ॰ क्रि॰ १. अलाप्ने होइनु । क॰ क्रि॰ २. मुखबाट अलाप छाड्नु ।
अलाभ— ना॰ [सं॰] १. लाभ नहुने स्थिति; घाटा; हानि; नोक्सानी; नोक्सान । — कर— वि॰ लाभ नहुने; हानिकारक ।
अलि— ना॰ [सं॰] १. भमरो; भँवरो; भ्रमर । २. कोइली । ३. कौवा; काग । ४. बिच्छी । ५. कुकुर । ६. मदिरा ।
अलि/अलिक— वि॰ [सं॰ अलीके १. थोरै; कम; अलिकति; अल्प; अलिक; अलिकता । क्रि॰ वि॰ २. अझ । > अलिकता/अलिकति— क्रि॰ वि॰ थोरै; थोरै मात्रामा ।
अलिखित— वि॰ [सं॰] नलेखिएको; लिपिबद्ध नभएको ।
अलिखेर— क्रि॰ वि॰ [अलि+खेरे एकछिन; अलिक बेर; अलिबार; थोरै बेर ।
अलिनु१— ना॰ [मै॰ अलनो लुगाफाटो आदि झुन्ड्याउन टाँगिएको डोरी वा काठ आदिको डन्डीदार वस्तु; सिँगौरी ।
अलिनु२— वि॰ [सं॰ अलवणे १. नुन नभएको; नुन नहालेको; बिलिनु । २. खल्लो; बेस्वादको ।
अलिनो— वि॰ [सं॰ अलवणे हे॰ अलिनु२ रू ~ भट्ट— वि॰ १. जन्मै नुन नखाई बस्ने । ना॰ २. नेपाली भट्ट ब्राह्मणको एक उपभेद (अलनापुरीबाट आएको अनुश्रुतिमा आधारित॰ ।
अलिप्त— वि॰ [सं॰] १. नलिपिएको; नपोतिएको । २. नटाँसिएको; निर्लिप्त ।
अलिफार्से/अलिफार्स्या— ना॰ [अ॰ अल्+फारिग] तोकिएका म्यादमा पैसा बुझाउन नसके कबुलअनुसार धितो फार्से हुने कागत वा व्यवहार ।
अलिबार/अलिबेर— क्रि॰ वि॰ [अलि+बेलो एक छिन; थोरै बेर; अल्प समय ।
अलिमाला— ना॰ [सं॰] भमराको ताँती वा पङ्क्ति ।
अलुवा१— ना॰ [आलो+उवो नउसिनीकनै सुकाएर कुटाएको धानको चामल; अरुवा ।
अलुवा२— ना॰ सखरखण्ड; सुठुनी ।
अलेख— वि॰ [सं॰ अलक्षे १. धनाढ्य; खूब धनी; सम्पत्तिशाली; सम्पन्न । २. ज्यादै; धेरै; प्रशस्त ।
अलेख्य— वि॰ [सं॰] १. लेख्न नसकिने; नलेखिने । २. अलेख ।
अलेरी— ना॰ [आली+एरी] १. खेतमा आली लगाउने मानिस; आली लगाउने खेतालो ।
अलैँची— ना॰ [सं॰ एलो १. बेसार, पानीसरो आदिका झैँ लामा– लामा ठूला पात हुने, फेदमा पहेँलो फूल फुली सुकुमेलको जस्तो, तर भटमासे रङ्को केही ठूलो कोसोभित्र मसिना गेडा लाग्ने, पानी भएको वा रसिलो ठाउँमा हुने एक खालको बोट । २. त्यसैको फल; एला । ~ कोठी— ना॰ राणाशासनका समयमा अङ्ग्रेज सरकारसँग नेपाल सरकारको सम्बन्ध रहँदा पटनामा रहेको, नेपालतर्फको वाणिज्य–कार्यालय ।
अलैङ्गिक— वि॰ [सं॰] लिङ्ग नछुट्टिएको; नपुंसक; अयौन ।
अलोक— वि॰ [सं॰] १. नदेखिने; अदृश्य । २. निर्जन; एकान्त । ना॰ ३. परलोक । ४. मिथ्या दोष; कलङ्क ।
अलोप— वि॰ [सं॰] लोप नभएको; अलुप्त । ~ समास— ना॰ विभक्ति एवं संयोजकको लोप नहुने समास । (उदा॰— भारतका लागि नेपाली राजदूत, सुनमा सुगन्ध, मानविकी र सामाजिक शास्त्र, कानुन तथा न्याय मन्त्रालय इ॰) ।
अलौकिक— वि॰ [सं॰] १. यस लोकमा नहुने वा नपाइने; लोकोत्तर । २. अनौठो; अद्भुत ।
अलौटो— वि॰ [आलो+औटो] १. दूध सुके पनि पूर्णतः नसुकेको; आलो; काँचो (मकै) । २. काँचोकचिलो; नसुकाएको (मकै) । ३. अपरिपक्व; आलोकाँचो ।
अलौपर्व— ना॰ [अलौ+पर्व] नेपालको एक प्रसिद्ध ऐतिहासिक घटना; जङ्गबहादुरका फौजले तत्कालीन राजा राजेन्द्रका फौजलाई पर्सा जिल्लाको अलौ भन्ने ठाउँमा हराई राजालाई पक्रेको इतिहासप्रसिद्ध घटना ।
अल्की— ना॰ [अ॰ अलफो भित्री भोटो; गोलगन्जी; बनियान ।
अल्खा— ना॰ [सं॰ अलके खण्डखण्ड पारी उठाएर बनाइएको कपाल ।
अल्गाइ— ना॰ [अल्गो+आइ] अल्गोपना; उचाइ; अग्लोपना ।
अल्गि–नु— अ॰ क्रि॰ [अल्गो+इ+नु] अल्गो हुनु; अरूको भन्दा बढी उचाइ हुनु; खास स्थान वा सतहभन्दा माथि रहनु ।
अल्गो— वि॰ [सं॰ अ+लग्न] विशेष पहुँच वा विस्तारभन्दा उँचो; माथि उठेको; खास ठाउँ वा सतहभन्दा माथितिर रहेको; अग्लो । श्र अल्ग्याइ— ना॰ अल्गिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अल्ग्याइनु— क॰ क्रि॰ अल्गो पारिनु; अल्गिने पारिनु । अल्ग्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अल्गो पार्नु; अल्गिने पार्नु ।
अल्छाइ— ना॰ [रू अल्छाउ -+आइ_] अल्छाउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अल्छाइनु— अ॰ क्रि॰ अल्छाउने होइनु ।
अल्छाउनु— अ॰ क्रि॰ [अल्छी+आउ+नु] अल्छी हुनु; जाँगर मर्नु ।
अल्छी/अल्छे— वि॰ [सं॰ आलसी] अल्सी; जाँगरमरुवा; कामकारोबारमा निष्क्रिय बन्ने । > अल्छ्या्यँ— ना॰ अल्छीपना; अल्छेपन; जाँगरमरुवा चाल ।
अल्झ–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ उज्झलिअ+नु] १. फस्नु; अल्झिनु । २. रोकिनु; अड्कनु । ३. अलमलिनु; अल्झोमा पर्नु । > अल्झाइ— ना॰ अल्झने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अल्झाइनु— क॰ क्रि॰ अल्झन लगाइनु; अड्कने पारिनु । अल्झाउनु— प्रे॰ क्रि॰ अल्झने वा अड्कने पार्नु; फस्न लगाउनु; अल्झोमा पार्नु ।
अल्झाउने— वि॰ [अल्झाउ+न] ] अल्झने पार्ने; अल्झोमा राख्ने । — बिल्झाउने— वि॰ घरव्यवहारका जन्जालमा फसाउने (केटा– केटी आदि जस्तै— दिदीका त अल्झाउनेबिल्झाउने कोही छैनन्॰ ।
अल्झिनु— अ॰ क्रि॰ [अल्झो+इ+नु ] अल्झने होइनु; अल्झनु ।
अल्झो— ना॰ [प्रा॰ उज्झलिओ ] १. अड्काउ; बाधा । २. अलमल; झमेला; रुमलो । ३. झन्झट; झ्याउलो । — बिल्झो— ना॰ अल्झाउने र बल्झाउने काम; छेकाबार । > अल्झ्याइ— ना॰ अल्झिने क्रिया वा प्रक्रिया । अल्झ्याइनु— क॰ क्रि॰ अल्झिने पारिनु । अल्झ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अल्झिने पार्नु; अल्झाउनु ।
अल्टिमेटम— ना॰ [अङ्॰] अन्तिमेत्थम् ।
अल्तालिनु— अ॰ क्रि॰ [अतालिनु ] अतालिनु ।
अल्प–नु— अ॰ क्रि॰ [अलप+नु ] १. नदेखिने हुनु; अलप हुनु; अन्तर्धान हुनु । २. छिप्नु; लुक्नु । ३. बिलाउनु; हराउनु ।
अल्प— वि॰ [सं॰] १. थोरै; अलिकति; कम्ती रू २. सानो; छोटो । — कालिक— वि॰ थोरै दिनको; थोरै समयको; केही दिनको; छोटो अवधिको; अल्पकालीन । — कालीन— वि॰ अल्पकालिक ।
अल्पक्का— ना॰ [स्पे॰ एलपाको हे॰ अलपक्का ।
अल्पजीवी— वि॰ [सं॰] १. थोरै आयु भएको; अल्पायु; थोरै दिनसम्म मात्र बाँच्ने ।
अल्पज्ञ— वि॰ [सं॰] १. थोरै ज्ञान भएको; थोरै जान्ने; कम जान्ने । २. सानो बुद्धिको; छोटो बुद्धि भएको । ३. नासमझ । — ता— ना॰ थोरै ज्ञान भएको अवस्था वा गुण; नासमझपना ।
अल्पता— ना॰ [सं॰] अल्प हुनाको भाव वा स्थिति; न्यूनता; कमी ।
अल्पप्राण— ना॰ [सं॰] फोक्साबाट कम मात्रामा सास प्रवाहित हुँदा उत्पत्ति हुने ध्वनि; नेपाली व्यञ्जनका प्रत्येक वर्गको प्रथम— (क, च, ट, त, प॰, तृतीय— (ग, ज, ड, द, ब॰, पञ्चम— (ब, न, म॰,
तथा— य, र, ल, व वर्ण । > अल्पप्राणीभवन— ना॰ शब्दमा रहेको महाप्राणध्वनि अल्पप्राणध्वनिमा परिवर्तित हुने प्रक्रिया । (जस्तै— 'बाघचाल' > 'बागचाल' हुँदा 'घ'–को 'ग' भएको छ ।) । अल्पभोग योजना— ना॰ [सं॰] १. आवश्यक वस्तुको कम प्रयोग गर्ने र कष्ट भोगेर पनि थोरै पदार्थबाट नै काम चलाउन जोड दिने योजना; मितोपभोग योजना ।
अल्पमत— ना॰ [सं॰] १. थोरै मत । २. थोरै राय । ३. चाहिनेभन्दा कम वा आवश्यक पर्नेभन्दा कम मत । ४. विजयीले पाएको भन्दा घटी मत । वि॰ ५. अल्पसङ्ख्यक ।
अल्परक्त— ना॰ [सं॰] १. शरीरमा रगतको मात्रा आवश्यकताभन्दा कम भएको अवस्था ।
अल्पवयस्क— वि॰ [सं॰] १. सानो उमेरको; केटाकेटी । २. नाबालिग ।
अल्पवादी— वि॰ [सं॰] १. थोरै बोल्ने; कम बोल्ने । २. सभा वा समूहमा आ६नो कम अनुभव र अरू कारणबाट कम बोल्ने (सदस्य वा व्यक्ति॰ ।
अल्पविकसित— वि॰ [सं॰] १. थोरै मात्र विकसित भएको; कम मात्रामा विकास भएको । २. थोरै बढेको; राम्ररी नसप्रेको; जिलीगान्टे; ग्याँचे, बामपुड्के ।
अल्पविराम— ना॰ [सं॰] शब्द, शब्दसमूह र वाक्यांशका पछिल्तिर लाग्ने एक प्रकारको विरामचिह्न; पादविराम (कमा) । ~ चिह्न— ना॰ अल्पविरामको चिनु ( , ॰ ।
अल्पसङ्ख्यक— वि॰ [सं॰] थोरै सङ्ख्या भएको; गन्दा थोरै हुने ।
अल्पांश— ना॰ [सं॰] अल्प अंश; थोरै भाग ।
अल्पाइ— ना॰ [रू अल्प (+ आइ॰] अल्पने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अल्पाइनु— क॰ क्रि॰ अल्पने पारिनु । अल्पाउनु— प्रे॰ क्रि॰ अल्पने पार्नु वा पार्न लाउनु ।
अल्पायु— वि॰ [सं॰] १. थोरै आयु भएको; थोरै दिन बाँच्ने; कम आयुको । ना॰ २. थोरै वा छोटो आयु ।
अल्पार्थक— वि॰ [सं॰] थोरै अर्थ बुझाउने; सङ्क्षिप्त अर्थवाचक (शब्द॰ ।
अल्पावकाश— ना॰ [सं॰] विद्यालय, कार्यालय आदिमा वा खेल आदिका समयको बीचमा जलपान वा विश्रामका निम्ति पाइने थोरै छुट्टी; छोटो अवकाश वा फुर्सद; टिफिन ।
अल्पावधि— ना॰ [सं॰] छोटो समय; थोरै समय । ~ ऋण— ना॰ थोरै समयका लागि मात्र लिइएको वा दिइएको ऋण; थोरै अवधिमा बुझाउनुपर्ने ऋण ।
अल्पिनु— अ॰ क्रि॰ [अल्प+इ+नु] १. अल्पने होइनु । २. अल्पनु ।
अल्पीकरण— ना॰ [सं॰] अधिकार, प्रतिष्ठा, महत्त्व, शक्ति आदिलाई भइरहेको अवस्थाबाट कम गराउने क्रिया ।
अल्फी— ना॰ [अ॰ अलफी] एक किसिमको खुकुलो बाँकटे घाँगर ।
अल्याबटल्याब/अल्याबमल्याब— क्रि॰ वि॰ [अ॰ मू॰ अल्याब (बि॰)] अलमल; आलटाल ।
अल्लड/अल्लढ— वि॰ [अ+लहड] १. कुनै काम पनि एकाग्र भएर नगर्ने; अस्थिरचित्त; विचार पुथ्याएर काम नगर्ने; मनमा जो आयो सो गर्ने; मनमोजी । २. अल्लारे; अलमस्त । ३. बेइलमी; निरुद्योग ।
अल्ला— ना॰ [अ॰ अल्लाहे मुसलमानहरूले मान्ने ईश्वर ।
अल्लारि–नु— अ॰ क्रि॰ [अल्लारे+इ+नु] १. अल्लारे बन्नु; बेकाममा यताउति हिँड्नु; बरालिनु; भौँतारिनु । २. बेइलमी हुनु; काम नपाउनु ।
अल्लारे— वि॰ [अल्लढे १. बेकाममा यताउति हिँडिरहने; जताततै भौँतारिइरहने; अल्लढ । २. पूर्ण यौवनावस्थाको; मस्त जवान । ३. आलोकाँचो अवस्थाको । — पना— ना॰ अल्लारे चाल; आलोकाँचोपना ।
अल्लाथ्या्यँ— ना॰ [रू अल्लारि (+ आ्यँ॰] अल्लारिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अल्लाथ्याइनु— क॰ क्रि॰ अल्लारिने पारिनु वा गराइनु । अल्लाथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अल्लारिने पार्नु वा गराउनु; अल्लारिन लगाउनु ।
अल्लि— वि॰ [सं॰ अल्पे १. अलि (जोड दिँदा॰ । क्रि॰ वि॰ २. अझ; अरू ।
अल्लेपाट— ना॰ [अल्ले+पाट] नेपाली कागत बनाउन तथा धोक्रा, लुकुनी आदि बनाउनका निम्ति प्रयोग गरिने सिस्नुजस्तै एक प्रकारको बुटो (अल्लो॰–को पाट ।
अल्लो— ना॰ [आरो] पाटको धागो बनाएर धोक्रा र अन्य लगाउने साधन बनाइने एक जातको ठूलो खालको सिस्नु; लेकाली सिस्नु ।
अल्वान— ना॰ [अ॰ अलवाने ऊनीको ओढ्ने; सल ।
अल्सेसियन— ना॰ [अङ्॰ एल्सेइशने ब्वाँसो र कुकुर्नीका सम्पर्कबाट जन्मिएको कुकुरको एक जात ।
अवंश— वि॰ [सं॰] १. निर्वंश; वंशहीन; अपूतो । ना॰ २. नराम्रो वंश; कुवंश ।
अव— उप॰ [सं॰] शब्दका अगिल्तिर लागेर निश्चय, अनादर, न्यूनता आदि अर्थ बुझाउने उपसर्ग (अवधारणा, अवरोध, अवज्ञा इ॰) । — करण— ना॰ दुई वा दुईभन्दा बढी रासायनिक पदार्थ मिलेर बनेको वस्तु वा यौगिकबाट कुनै एक तत्त्वलाई हटाउने वा अलग गर्ने क्रिया (जस्तै— पानीबाट अक्सिजन, गिन्नीबाट तामा इ॰) । — कर्षण— ना॰ १. तलतिर घिस्स्याउने क्रिया । २. तान्ने वा खिच्ने क्रिया । — कलन— ना॰ १. जम्मा गर्ने वा सङ्कलन गर्ने क्रियाप्रक्रिया; मिलाउने वा समेट्ने क्रिया । २. हेर्ने वा विचार गर्ने क्रिया । ३. ग्रहण गर्ने वा लिने क्रिया । ४. जान्ने वा ज्ञान गर्ने क्रिया ।
अवकाश— ना॰ [सं॰] १. विशेष काम नभएको समय; फुर्सद । २. बिदा; छुट्टी । ३. अवसर; मौका; याम । ४. खाली ठाउँ; शून्य स्थल । ~ ग्रहण— ना॰ कुनै काम वा पदबाट फुर्सद लिने क्रिया । ~ प्राप्त— वि॰ १. अवसर वा मौका पाएको । २. छुट्टी पाएको वा बिदा लिएको । ३. कुनै काम वा पदबाट छुटकारा पाएको । ४. सरकारी सेवा, सार्वजनिक जीवन आदिबाट विश्राम लिने वा हुने ।
अवकीर्ण— वि॰ [सं॰] चारैतिर छरिएको; चौतर्फ फिँजिएको वा फैलिएको ।
अवकुण्ठन— ना॰ [सं॰] १. ढाकछोप गर्ने वा छेकथुन गर्ने काम । २. आकृष्ट गर्ने काम वा प्रक्रिया ।
अवकुण्ठित— वि॰ [सं॰] अवकुण्ठन भएको; ढाकिएको; छेकिएको वा रोकिएको ।
अवक्तव्य— वि॰ [सं॰] १. भन्न नहुने; बोल्न नहुने । २. अश्लील; फोहोर । ना॰ ३. नराम्रो वक्तव्य; नराम्रो भाषण ।
अवखण्डन— ना॰ [सं॰] काट्ने, खुँड्ने, टुक्र्याउने वा खण्डहरूमा विभाजित गर्ने काम; विखण्डन; खुँडाइ; टुक्र्याइ ।
अवगत— वि॰ [सं॰] १. जानेको वा बुझेको; विदित; ज्ञात । २. तल झरेको; खसेको । > अवगतार्थ— वि॰ १. अवगत वा ज्ञात गर्न उपयोगी; सिक्न एवं बुझ्न लायक । क्रि॰ वि॰ २. ज्ञानका निम्ति; अवगत गर्नाका लागि; बोधार्थ । ना॰ ३. अवगत भएको अर्थ । अवगति— ना॰ १. अवगत हुनाको भाव वा अवस्था; जानकारी; ज्ञान । २. खराब गति; दुर्गति ।
अवगुण— ना॰ [सं॰] खराब वा नराम्रो गुण; दुर्गुण; खोट; दोष ।
अवगुण्ठन— ना॰ [सं॰] १. ढाक्ने वा छोप्ने क्रिया । २. घुम्टो; पर्दा ।
अवगुण्ठित— वि॰ [सं॰] १. ढाकेको वा छोपेको । २. घुम्टो हालेको । ३. पर्दा लगाएको ।
अवगुम्फन— ना॰ [सं॰] १. उन्ने वा गाँस्ने काम । २. तुन्ने वा सिउने क्रिया ।
अवगुम्फित— वि॰ [सं॰] १. उनिएको वा गाँसिएको । २. तुनिएको वा सिइएको ।
अवचेतन— वि॰ [सं॰] पूरा होस नभएको; पूर्ण चैतन्य नभएको; अन्तश्चेतनाको; बाह्य चेतनासँग सम्बन्धित नरहेको ।
अवच्छिन्न— वि॰ [सं॰] १. चुँडालिएको; छिनालिएको । २. छुट्ट्याइएको; टुक्र्याइएको । ३. बीचबीचमा खण्डित रहेको वा बाधाबिघ्न आइपर्नाले रोकिन गएको (अवस्थिति॰ ।
अवच्छेद— ना॰ [सं॰] १. छुट्ट्याउने वा अलग तुल्याउने क्रिया । २. टुङ्गो; हद; सीमा । ३. अवधारण; निश्चय । ४. भाग; खण्ड । ५. परिच्छेदका विभिन्न अङ्ग; कुनै लेख आदिमा उपशीर्षकबारा छुट्टिएको अंश; उपपरिच्छेद ।
अवज्ञा— ना॰ [सं॰] १. अरूको उपेक्षा गर्ने वा आज्ञा नटेर्ने काम; हेला; तिरस्कार; निन्दा । २. कुनै आज्ञा वा नियमकानुनको उल्लङ्घन । — वाद— ना॰ कुनै प्रचलित वा परम्परागत विषयको अवहेलना गर्ने सिद्धान्त । > अवज्ञात— वि॰ अवज्ञा गरिएको; हेला गरिएको; तिरस्कृत; निन्दित ।
अवतरण— ना॰ [सं॰] १. तल झर्ने वा ओर्लने क्रिया; यान आदि जमिनमा उत्रने काम । २. पार लाग्ने वा पार हुने काम । ३. अवतार ग्रहण गर्ने, जन्मने वा प्रादुर्भाव हुने क्रिया । ४. सिँढी; घाट । ५. उद्धृत अंश; उद्धरण । ६. प्रतिकृति वा प्रतिमूर्ति । ~ चिह्न— ना॰ अवतरण जनाउने चिह्न; हे॰ उद्धरण–चिह्न । ~ पथ— ना॰ हवाईजहाज आदि उड्न वा उत्रनका लागि कुद्न हुने लामो बाटो । ~ भूमि— ना॰ हवाईजहाज उत्रने फराकिलो जमिन । > अवतरणिका— ना॰ कुनै ग्रन्थको मुख्य विषयसँग सम्बन्ध राख्ने भूमिका; उपोद्घात ।
अवतरित— वि॰ [सं॰] १. तल झरेको वा उत्रेको; ओर्लिएको । २. उद्धरण गरिएको; उद्धृत । ३. अवतार लिएको ।
अवतार— ना॰ [सं॰] १. जन्म लिने वा शरीर धारण गर्ने क्रिया । २. देवताहरूले मनुष्य वा अरू प्राणीहरूको शरीरमा जन्म लिने क्रिया; पुराणअनुसार विष्णु भगवान्का चौबीस अवतार (ब्रह्मा, वराह, नारद, नरनारायण, कपिल, दत्तात्रेय, यज्ञ, ऋषभ, पृथु, मत्स्य, कूर्म, धन्वन्तरि, मोहिनी, नृसिंह, वामन, परशुराम, वेदव्यास, राम, बलराम, कृष्ण, बुद्ध, कल्कि, हंस र हयग्रीव) । ३. तल झर्ने, ओर्लने एवं उँधो लाग्ने क्रिया । > अवतारण— ना॰ १. तल ओराल्ने वा झार्ने क्रिया । २. देखासिकी वा नक्कल ।
अवतारी— वि॰ १. प्राणीहरूका शरीरमा जन्म लिएको; अवतार लिएको । २. अनौठो स्वभावको; अपूर्वको; बेढब । ३. अनौठो काम गर्ने; चमत्कारी । ४. ओर्लने, तल झर्ने वा उँधो लाग्ने । ५. औतारी । अवतारे— वि॰ अवतारी; औतारी ।
अवतीर्ण— वि॰ [सं॰] १. तल ओर्लेको वा झरेको । २. अवतार लिएको; अवतारी; औतारी ।
अवदान— ना॰ [सं॰] १. पहिले भएको वीरता, शौर्य, त्याग आदि महत्त्वपूर्ण कार्य; पूर्ववृत्त । २. शुद्ध आचरण; पवित्र व्यवहार । ३. छुट्ट्याउने वा टुक्र्याउने काम; खण्डन ।
अवध— ना॰ [सं॰] अयोध्या प्रान्त; कोशलदेश ।
अवधान— ना॰ [सं॰] कुनै विषयमा भएको मनको एकाग्रता; चित्त स्थिर गराउने काम; मनोयोग; ध्यान ।
अवधारण/अवधारणा— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषयप्रति विचारपूर्वक गरिने निश्चय । २. कुनै कुरालाई किटेरै देखाउने वा भन्ने काम । ३. सीमा; हद; पराकाष्ठा । > अवधारणार्थक— वि॰ व्याकरणअनुसार वाक्य वा शब्दका प्रयोगमा सम्बन्धित वाक्य वा शब्दलाई निश्चित गर्न वा तिनमा निश्चितताको अर्थ दिन आउने (नै, ऐ आदि निपातका भेद॰ ।
अवधारित— वि॰ [सं॰] निश्चय गरिएको; निधो गरिएको । २. किटिएको ।
अवधि— ना॰ [सं॰] १. सीमा; हद । २. निर्धारित समय; म्याद । ३. अन्तिम समय; अन्तिम काल ।
अवधूत— ना॰ [सं॰] १. नाथपन्थी सिद्ध योगी; साधु; सन्न्यासी । वि॰ २. भनेको नमान्ने; अटेरी; जिराहा । ३. अनौठो; अद्भुत शक्ति भएको ।
अवध्य— वि॰ [सं॰] १. मार्न वा हिंसा गर्न नहुने; प्राणदण्ड दिन नहुने । २. मार्न वा हत्या गर्न नसकिने ।
अवनत— वि॰ [सं॰] १. निहुरेको; नुहेको; झुकेको; विनम्र । २. गिरेको; खसेको; पतित । ३. अवनति भएको; उन्नति हुन नसकेको । विप॰ उन्नत । > अवनति— ना॰ १. अधोगति; हीन अवस्था; दुर्गति; पतन । २. नम्रता; विनम्रता । ३. न्यूनता; कमी ।
अवनि/अवनी— ना॰ [सं॰] पृथ्वी; पृथिवी । > अवनीश्वर— ना॰ राजा; भूपति ।
अवन्ति/अवन्ती— ना॰ [सं॰] हिन्दूहरूका सात मोक्षपुरीमध्ये एक; उज्जैन ।
अवपात— ना॰ [सं॰] १. भौगोलिक दक्षिणोत्तर रेखा र चुम्बकीय दक्षिणोत्तर रेखाको परस्पर मिलन भएका स्थानको कोण । २. तल झर्ने वा खस्ने क्रिया ।
अवबोध— ना॰ [सं॰] १. जान्ने, बुझ्ने वा सम्झने काम; बुझाइ; ज्ञान । २. जागा हुने क्रिया; ब्यूँझाइ । ३. विवेचना; व्याख्या ।
अवबोधन— ना॰ [सं॰] बुझ्ने वा बुझाउने कार्य । ~ कक्षा— ना॰ ससाना समूहका विद्यार्थीहरूको खास विषयको सिकाइमा पुनरभ्यास वा अझ अभ्यास गराउन सहयोग हुने दृष्टिले शिक्षकबाट सञ्चालन हुने कक्षा ।
अवमान— ना॰ [सं॰] अपमान; तिरस्कार; हेलाँ ।
अवमूल्यन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुको मूल्य घट्ने वा महत्त्व कम हुने क्रिया । २. सरकारले अरू देशका मुद्राका तुलनामा आ६नो देशका मुद्राको मूल्य घटाउने काम ।
अवयव— ना॰ [सं॰] १. कुनै सिङ्गो वस्तुको एक खण्ड वा अंश; भाग; हिस्सा । २. शरीरको कुनै भाग; अङ्ग । > अवयवी— वि॰ १. पूर्ण अङ्ग भएको; सिङ्गो; सग्लो । २. धेरै अवयव भएको । ३. अवयवधारी; अङ्गी ।
अवयस्क— वि॰ [सं॰] उमेर नपुगेको; कम उमेरको; अल्पवयस्क ।
अवर१— वि॰ [सं॰ अपरे अर्को; अपर ।
अवर२— वि॰ [सं॰] १. कमसल; नजाती २. तल्लो तहको । — प्रवालयुग— ना॰ प्रवालयुगभन्दा पहिलेको युग; मुगा पाइएका समयको युग; आजभन्दा पचास सय करोड वर्षपहिले प्रारम्भ भएको युग ।
अवरुद्ध— वि॰ [सं॰] १. रोक लागेको; रोकिएको । २. बन्द गरिएको; थुनिएको । ३. लुकाएको; छिपाएको ।
अवरोध— ना॰ [सं॰] रोकावट; बाधा; अड्काउ । > अवरोधक— वि॰ १. रोकावट गर्ने; छेक्ने; थुन्ने । २. घेर्ने; छेकारो मार्ने ।
अवरोधन— ना॰ रोक; अड्काउ; छेको; घेरो । अवरोधित— वि॰ रोकिएको; छेकिएको; थुनिएको । अवरोधी— वि॰ रोक्ने; छेक्ने; अवरोधक ।
अवरोपण— ना॰ [सं॰] १. रोपेको वस्तु उखेल्ने काम; उन्मूलन । २. आरोप हटाउने क्रिया ।
अवरोपित— वि॰ [सं॰] १. अवरोपण गरिएको । २. लागेको आरोप हटाइएको वा फिर्ता लिइएको ।
अवरोह— ना॰ [सं॰] १. तल झर्ने वा ओर्लने क्रिया । २. सङ्गीतमा स्वरहरूलाई क्रमैले निषाददेखि षड्जतिर फर्काउने काम । ३. बोल्दा वा पढ्दा हुने स्वरको ओर्लाइ । > अवरोहण— ना॰ माथिबाट तल झर्ने वा ओर्लने क्रियाप्रक्रिया; ओर्लाइ । अवरोही— वि॰ ओर्लने; ओर्लिरहेको ।
अवर्ग— वि॰ [सं॰] १. वर्गमा नपरेको; वर्गबाहिरको; फुट्टा; छुट्टा । ना॰ २. नराम्रो वर्ग; कुवर्ग । ३. स्वरवर्ण ।
अवर्ण— वि॰ [सं॰] १. वर्ण वा रोगन नमिल्ने । २. वर्ण वा गोत्रबाहिरको । ना॰ ३. नराम्रो रङ्ग वा वर्ण । ४. अकार अक्षर; अ ।
अवर्णनीय— वि॰ [सं॰] वर्णन गर्न नसकिने वा नहुने; वर्णन नै गर्नु नपर्ने ।
अवर्ण्य— वि॰ [सं॰] हे॰ अवर्णनीय ।
अवलङ्घन— ना॰ [सं॰] नाघ्ने वा फड्कने काम; उल्लङ्घन ।
अवलम्ब— ना॰ [सं॰] १. टिक्ने वा अड्ने ठाउँ; आश्रय; आधार; आलम्बन । वि॰ २. कुनै वस्तु वा कुरामा अडेको; झुन्डिएको; तुर्लुङ्गिएको । > अवलम्बन— ना॰ १. कुनै आधारमा टिक्ने– अड्ने भाव वा स्थिति; आश्रय; टेवा । २. ग्रहण वा धारण गर्ने काम; अङ्गीकार । ३. अनुकरण; अनुसरण । अवलम्बनीय— वि॰ आधार लिन योग्य; अवलम्बन गर्न लायक । अवलम्बित— वि॰ १. सहारा लिएको; आधारित; आश्रित । २. झुन्डिएको; उझिन्डिएको । अवलम्बी— वि॰ १. आधार लिने; अडिने; आश्रयी । २. झुन्डिने; उझिन्डिने ।
अवलुञ्चन— ना॰ [सं॰] १. लुछ्ने वा चुँड्ने क्रिया । २. तान्ने वा लुँड्याउने क्रिया । ३. उखेल्ने क्रिया ।
अवलुञ्चित— वि॰ [सं॰] १. लुछिएको; चुँडिएको; उखेलिएको । ना॰ २. दिगम्बर सम्प्रदायका जैन श्रमण (भिक्षु, सन्न्यासी॰ ।
अवलुण्ठन— ना॰ [सं॰] १. लडीबडी गर्ने वा गुल्टी खेल्ने क्रिया । २. लुट्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
अवलुण्ठित— वि॰ [सं॰] १. लडेको; ढलेको । २. लुटिएको; खोसिएको । ३. गुल्टी खेलेको; लडीबडी गरेको । ४. मिल्किएको ।
अवलेखन— ना॰ [सं॰] १. ताछ्ने वा खुर्कने काम । २. रेखा तान्ने वा धर्को कोर्ने क्रिया । ३. कपालको कोराइ वा तलासाइ । ४. अभिलेख लेख्ने काम, कप्ने क्रिया । > अवलेखनी— ना॰ १. खरी; पेन्सिल । २. का्यँयो; काङ्गियो । ३. बुरुस; कूची । ४. छिनु ।
अवलेपन— ना॰ [सं॰] १. लिप्ने वा पोत्ने क्रिया । २. शरीरमा घस्ने तेल, पाउडर, बुकुवा आदि पदार्थ । ३. एकता; मेल । ४. अभिमान; सेखी; घमन्ड ।
अवलेह/अवलेहन— ना॰ [सं॰] १. चाट्ने क्रिया । २. चाटेर खाइने पदार्थ ।
अवलोकन— ना॰ [सं॰] १. सूक्ष्म रूपमा हेर्ने वा तथ्य पत्ता लगाउन अध्ययन गर्ने काम; निरीक्षण । २. आँखा; नयन; नेत्र । ~ विधि— ना॰ १. विद्यार्थीहरूका उच्चारण, पद, वाक्यगठन, विषयवस्तु, अभिव्यक्तिसामर्थ्य, शिल्पविधान आदिको निरीक्षण गर्ने पाठ्यविधि वा कला; निरीक्षणविधिबारा पढाइने एक तरिका । २. कुनै ग्रन्थभित्रका मुख्यमुख्य बुँदाहरू सरसरती हेरेर मोटामोटी अध्ययन गरिने पद्धति । > अवलोकनीय— वि॰ १. अवलोकन गर्न योग्य । २. अत्यन्त सुन्दर; दर्शनीय ।
अवलोकित— वि॰ [सं॰] १. अवलोकन गरिएको; तथ्यातथ्य पत्ता लगाउने किसिमले हेरिएको वा निरीक्षण गरिएको । २. कुनै विषयवस्तुको निरूपणका निम्ति सूक्ष्म रूपमा अध्ययन गरिने (दृष्टि वा विचार॰ । > अवलोकितेश्वर— ना॰ १. ईश्वरलाई देखेको व्यक्ति । २. बोधिसत्त्व । ३. मत्स्येन्द्रनाथ; मछिन्द्रनाथ ।
अवश— वि॰ [सं॰] कसैको वश वा अधीनमा नभएको; आफूखुसी गर्न पाइने; स्वाधीन; फुक्का । — ता— ना॰ अर्काका वशमा नरहेको स्थिति वा भाव; पराधीनताको अभाव; स्वतन्त्रता ।
अवशिष्ट— वि॰ [सं॰] १. अवशेष रहेको; कुनै वस्तु कुनै काममा लगाएर बाँकी रहेको; बचेको; शेष रहेको । २. खाएर बाँकी रहेको; पेट भरिएर बचेको । ना॰ ३. पुरा । ~ शक्ति— ना॰ संविधान वा ऐनकानुन आदिमा स्पष्टसँग नतोकिएको भए पनि प्रसङ्गले प्रयोग गर्न सकिने शक्ति वा अधिकार । ~ पर्वत— ना॰ अनावृत्तीकरणबारा नरम भाग खिइएर बाँकी रहेको पहाडी भाग; पेखर ।
अवशेष— ना॰ [सं॰] १. उपयोग वा उपभोगमा आएर बचेखुचेको वस्तु; शेष; पुरा । वि॰ २. अवशिष्ट ।
अवश्य— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. नगरी नहुने; गर्नै पर्ने । २. निश्चय नै; जरुर; पक्का । > अवश्यमेव— क्रि॰ वि॰ निश्चय नै; पक्कापक्की ।
अवश्यम्भावी— वि॰ अवश्य भइछाड्ने; भविष्यमा कुनै घटना घट्ने निश्चय भएको; पक्कै हुने ।
अवसन्न— वि॰ [सं॰] १. आपत्विपत्मा परेको; दुःख पाएको; विपन्न । २. खेदमा परेको; खिन्न ।
अवसर— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामकुरो गर्न मिल्दोजुल्दो स्थिति; अनुकूलता; मौका; समय । २. अवकाश; फुर्सद । ~ ग्रहण— ना॰ समय पाएको अवस्था; फुर्सद लिएको स्थिति । — वाद— ना॰ मौकाछोपाइबाट लाभ उठाउने वा स्वार्थपूर्ति गर्ने सिद्धान्त; ताकछोपुवा मत; ताकछोपाइको सिद्धान्त । — वादिता— ना॰ अवसर हेरेर लाभ उठाउने काम; मौकाछोपाइ; ताकछोपुवापन । — वादी— वि॰ १. अवसरवादको अनुयायी वा समर्थक । २. आ६नो फाइदाको निम्ति मौका छोप्न सिपालु; आ६नो मात्र चाँजोपाँजो मिलाउने (व्यक्ति॰ ।
अवसाद— ना॰ [सं॰] १. मनमा पर्ने पछुताउ; खेद । २. उत्साह, आशा, शक्ति आदिको अभाव । ३. थकाइ; ग्लानि । ४. कमजोरी । श्र अवसादन— ना॰ हेला, बिछोड आदिबाट हुने मानसिक तथा सांवेगिक प्रतिकूलताको स्थिति ।
अवसान— ना॰ [सं॰] १. कुनै कामकुराको टुङ्ग्याउनी; समाप्ति; टुङ्गो; अन्त । २. पुछार; किनारा; सीमा; छेउ । ३. साँझ; बेलुकी; सायङ्काल । ४. बिसाइ; विराम; विश्राम । ५. मृत्यु; मरण; नाश । — कर— वि॰ नाश गराउने; मृत्युकर ।
अवसिञ्चन— ना॰ [सं॰] १. जल छर्कने काम । २. बालीनालीमा पानी पटाउने काम ।
अवसिञ्चित— वि॰ [सं॰] १. सिञ्चन गरिएको वा छर्किएको । २. बालीनाली आदिमा पानी पटाइएको ।
अवसेचन— ना॰ [सं॰] १. जल सिञ्चन गर्ने वा छर्कने काम । २. रोगीका शरीरबाट पसिना वा विकृत रगत झिक्ने कार्य वा प्रक्रिया ।
अवस्थल— ना॰ [सं॰] पितापुर्खादेखि बसोबास गरिआएको ठाउँ; थात; थलो ।
अवस्था— ना॰ [सं॰] १. कुनै घटना वा कार्यको स्थिति; हालत; दशा । २. बेला; समय; काल; मौका; अवसर । ३. उमेर; आयु; वय । ४. उमेरको स्थिति (शिशु, कुमार, किशोर, युवा, वृद्ध आदि) । ५. जीवित प्राणीको दैनन्दिन अवस्था (जाग्रत्, स्वप्न, सुषुप्ति॰ ।
अवस्थित— वि॰ [सं॰] १. कुनै विशिष्ट स्थितिमा आएको; रहेको; बसेको । २. मौजुद; उपस्थित । ३. टिकेको; अडिएको । ४. भौगोलिक रूपमा रहेको । > अवस्थिति— ना॰ १. कुनै घटना वा कार्यको स्थिति; वर्तमानता । २. रहने काम; उपस्थिति । ३. रहने ठाउँ; बसोबास; निवास; घर ।
अवहित्था— ना॰ [सं॰] भय, लज्जा, गौरव आदि कारणबाट आफूमा भएको हर्षोल्लास लुकाउने काम; साहित्यका तेत्तीस सञ्चारी भावमध्ये एक भाव ।
अवहेलक— वि॰ [सं॰] अवहेलना गर्ने; अरू कसैलाई हेला वा अपमान गर्ने ।
अवहेलना— ना॰ [सं॰] हेला वा घृणा गर्ने काम; हेपाइ; तिरस्कार; अपमान ।
अवहेला— ना॰ [सं॰] हे॰ अवहेलना । > अवहेलित— वि॰ अवहेलना गरिएको; हेपिएको ।
अवाइ— ना॰ [आउ+आइ] आउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । — जवाइ— ना॰ आउने र जाने काम; आइजाइ; आउजाउ ।
अवाक्— वि॰ [सं॰] १. उमेर पुगेर पनि बोली नफुटेको; बोल्न नसक्ने । २. चुप; मौन । ३. अचम्म; चकित; विस्मित । ना॰ ४. बोली बन्द रहेको स्थिति ।
अवाङ्मुख— वि॰ [सं॰] १. मुख तलतिर फर्केको; उँधमुन्टे; घोप्टो; उभिन्डो । २. लाज र धकले शिर नुहाएको; मुन्टो निहुराएको ।
अवाच्य— वि॰ [सं॰] १. कसैलाई गाली वा दुर्वचन गर्न नहुने; अनिन्द्य । २. भन्न नहुने; अकथ्य । ३. कुरा उठाउन वा प्रसङ्ग चलाउन नमिल्ने । ४. दक्षिण दिशातिर हुने वा पाइने; दक्षिण दिशातिर व्यवहार गरिने । ना॰ ५. खराब बोली; कुवाच्य ।
अवाञ्छनीय— वि॰ [सं॰] वाञ्छा वा चाहना नभएको; मन नपरेको; अनभीष्ट ।
अवाञ्छित— वि॰ [सं॰] इच्छा नगरिएको; अवाञ्छनीय ।
अवान्तर— वि॰ [सं॰] बीचमा रहेको; माझमा परेको; मध्यवर्ती । ~
भेद— ना॰ मूल प्रकार वा किसिमभित्र पर्ने ससाना प्रकार; गौण भेद ।
अवार— ना॰ [सं॰] नदीको वल्लो किनार वा छेउ; वारि ।
अवाल— ना॰ [नेवा॰ अवाःे १. ्यँट, झिँगटी, टायल आदि पोल्ने भट्टा । २. ्यँट, झिँगटी आदि पोल्ने पेसा भएको जाति । >
अवाले— ना॰ ्यँट, झिँगटी, टायल आदि बनाउने, पोल्ने आदि काम गर्ने व्यक्ति ।
अवास्तव— वि॰ [सं॰] असत्य; झूटो; मिथ्या । > अवास्तविक— वि॰ १. वास्तविक नभएको; झूटो; असत्य । २. काल्पनिक ।
अविकल— वि॰ [सं॰] १. सबै अङ्ग साबुत भएको; जस्ताको तस्तो; टुटफुट नभएको; सग्लो; सखल्ल; पूर्ण । २. विह्वल नभएको; नअतासिएको ।
अविकल्प— वि॰ [सं॰] १. विकल्प नभएको; अर्को पक्ष नभएको; सट्टा नभएको; निर्विकल्प । २. सन्देह नभएको; निस्सन्दिग्ध । ना॰ ३. अर्को पक्ष वा विकल्प नहुनाको स्थिति; सन्देहको अभाव ।
अविकसित— वि॰ [सं॰] १. कुनै ठाउँ वा प्रदेशको बाटोघाटो, बिजुलीपानी, स्वास्थ्यशिक्षा आदिको राम्रो व्यवस्था भइनसकेको; विकास वा निर्माण नभएको रू २. नहुर्केको; नबढेको । ३. असभ्य; गँवार ।
अविकार— वि॰ [सं॰] १. विकार नभएको; नबिग्रिएको; नबदलिएको; निर्विकार । २. नउग्लिएको; नसडेको । ३. नभत्किएको; नटुक्रिएको । > अविकारी— वि॰ १. विकार नहुने वा रूप नबदलिने (अनि, पनि आदि शब्द॰ ।
अविकृत— वि॰ [सं॰] १. विकृत नभएको; नबिग्रिएको; ननासिएको । २. नफेरिएको; अपरिवर्तित । ३. नउग्लिएको; नसडेको ।
अविघात— वि॰ [सं॰] १. चोटपटक नलागेको; ठेसठक्कर आदि नखाएको । २. विघ्नबाधा नभएको । ३. बिघ्नै; धेरै ।
अविघ्न— वि॰ [सं॰] विघ्न नपरेको; निर्विघ्न ।
अविचल— वि॰ [सं॰] एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा नसर्ने; अचल; स्थिर । > अविचलित— वि॰ विचलित नभएको; नडगमगाएको; अटल; स्थिर ।
अविचार— ना॰ [सं॰] १. राम्रो विचारको अभाव; खराब विचार; कुविचार । वि॰ २. खराब विचार राख्ने; कुविचारी । >
अविचारित— वि॰ विचार नपुथ्याइएको । अविचारी— वि॰ उचितअनुचितको विचार नभएको ।
अविच्छिन्न— वि॰ [सं॰] बीचबीचमा नटुटेको; विच्छिन्न नहुने; अटुट; लगातार; निरन्तर । ~ उत्तराधिकारी— ना॰ खण्डित नभईकन परम्परादेखि नै पाइआएको पैतृक हक ।
अविच्छेद— वि॰ [सं॰] १. विच्छेद नभएको । ना॰ २ नछिनेको अवस्था; निरवच्छिन्नता ।
अविजित— वि॰ [सं॰] विजय नगरिएको; नजितिएको; जित्न नसकिएको ।
अविज्ञ— वि॰ [सं॰] विज्ञ नभएको; अजान । — ता— ना॰ अविज्ञ हुनाको भाव वा स्थिति; अनजानपन ।
अविज्ञात— वि॰ [सं॰] १. नजानेको; थाहा नभएको । २. नजान्ने; थाहा नपाउने ।
अविदित— वि॰ [सं॰] नजानिएको; थाहा नभएको; नसम्झिएको; नचिनिएको; अज्ञात ।
अविद्यमान— वि॰ [सं॰] १. विद्यमान नभएको; अगाडि नरहेको; अनुपस्थित । २. झूटो; असत्य; मिथ्या ।
अविद्या— ना॰ [सं॰] १. विद्याको अभाव; निरक्षरता । २. -दार्शनिक क्षेत्रमा_ सांसारिक मायामोहमा फसाउने मिथ्या ज्ञान; आत्मिक दृष्टिले घातक मानिने इन्द्रियजन्य क्षणिक ज्ञान; अनित्यलाई नित्य सम्झने मिथ्या बुद्धि ।
अविनय— ना॰ [सं॰] १. विनय वा नम्रताको अभाव; शिष्टता आदिको अभाव । २. उद्दण्डता; धृष्टता ।
अविनश्वर— वि॰ [सं॰] नश्वर वा नाशवान् नभएको; नाश नहुने; अविनाशी ।
अविनाभाव— ना॰ [सं॰] दुई वस्तुका बीच कहिल्यै नटुट्ने पारस्परिक अनिवार्य सम्बन्ध । (उदा॰— आगो र धूवाँमा अविनाभाव सम्बन्ध रहेको हुन्छ॰ ।
अविनाशी— वि॰ [सं॰] १. कहिल्यै विनाश नहुने; अनश्वर; अक्षय । २. शाश्वत; नित्य; स्थायी ।
अविनीत— वि॰ [सं॰] १. विनीत नभएको; ननिहुरेको; विनयहीन । २. उद्दण्ड; धृष्ट; उच्छृङ्खल ।
अविपन्न— वि॰ [सं॰] १. विपन्न नभएको; सुखी । २. निरोगी; स्वस्थ । ३. कुनै आघात वा चोट नलागेको; कुनै क्षति नपुगेको । ४. पवित्र; विशुद्ध ।
अविभक्त— वि॰ [सं॰] विभक्त नभएको; अंशबन्डा नभएको; नछुट्टिएको (कुटुम्ब, परिवार इ॰) ।
अविभाज्य— वि॰ [सं॰] १. विभाजन वा बाँडफाँड नहुने; बाँड्न नसकिने । ना॰ २. कुनै भाजकबाट पनि निःशेष भाग नलाग्ने सङ्ख्या ।
अविरल— वि॰ [सं॰] १. मिलेको; नछुट्टिएको; घना । क्रि॰ वि॰ २.लगातार; निरन्तर ।
अविराम— वि॰ [सं॰] १. विराम नभएको; नरोकिएको । क्रि॰ वि॰ २. रोकटोकविना; निरन्तर; लगातार ।
अविरुद्ध— वि॰ [सं॰] विरुद्ध नभएको; निर्विरुद्ध ।
अविरोध— ना॰ [सं॰] विरोध नभएको अवस्था; विरोध नगर्ने काम । श्र अविरोधी— वि॰ विरोधी नभएको; विरोध नगर्ने ।
अविलक्ष्य— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि लक्ष्य नभएको; उद्देश्यविहीन । २. औषधी नलाग्ने; चिकित्सा गर्न नसकिने ।
अविलम्ब— वि॰ [सं॰] १. ढिलो नभएको; विलम्ब नगरिएको । क्रि॰ वि॰ २. चाँडै; तुरुन्त; झटपट ।
अविलय— वि॰ [सं॰] १. विलय नहुने; फेटिएर तरल नबन्ने । २. नगुम्ने; नहराउने । ना॰ ३. विलयको अभाव; नबिलाउने स्थिति ।
अविवाद— ना॰ [सं॰] १. विवादको अभाव; विवाद नहुने स्थिति; सहमति । वि॰ २. विवाद नभएको; निर्विवाद ।
अविवाह— वि॰ [सं॰] १. विवाह नभएको; कुमार अवस्थाको । ना॰ २. विवाह नभएको अवस्था । > अविवाहित– वि॰ विवाह नभएको; कुमार अवस्थाको । अविवाहिता— वि॰ विवाह नभएकी; कुमारी अवस्थाकी ।
अविवेक— ना॰ [सं॰] १. विवेकको अभाव; विवेकहीनता; अविचार । २. नासमझ; नादानी । ३. दर्शनशास्त्रमा विशिष्ट ज्ञानको अभाव; मिथ्या ज्ञान । ४. न्यायको अभाव; अन्याय । > अविवेकिता— ना॰ विवेकहीनता; अज्ञानता; मूर्खता । अविवेकी— वि॰ विवेक नभएको; अज्ञानी; मूर्ख ।
अविश्रान्त— वि॰ [सं॰] १. विश्राम नगरेको; नथाक्ने । २. नरोकिने; लगातार कामकुरा गरिरहने ।
अविश्वसनीय— वि॰ [सं॰] विश्वास गर्न नसकिने; विश्वासयोग्य नभएको ।
अविश्वस्त— वि॰ [सं॰] १. विश्वास नगरिएको; सन्देहयुक्त; सन्दिग्ध । २. विश्वास गर्न नसकिने; अविश्वसनीय ।
अविश्वास— ना॰ [सं॰] १. विश्वास वा निश्चित धारणाको अभाव; अपत्यार । २. सन्देह; शङ्का; सन्दिग्धता । ~ प्रस्ताव— ना॰ कुनै पदासीन व्यक्तिलाई पदबाट हटाउनाका निम्ति सदस्यहरूबाट ल्याइने प्रस्ताव । > अविश्वासी— वि॰ १. विश्वास नगर्ने; शङ्कालु । २. विश्वास नभएको; अनपत्यारिलो ।
अविषय— वि॰ [सं॰] १. भनाइ, तर्क, विचार आदिको विषय नभएको । २. इन्द्रियबारा पक्रन नसकिने; अगोचर । ३. प्रतिपादन गर्न नसकिने; अनिर्वचनीय । ना॰ ४. नराम्रो विषय ।
अविस्तीर्ण— वि॰ [सं॰] विस्तीर्ण नभएको; नफैलिएको ।
अविस्तृत— वि॰ [सं॰] विस्तृत नभएको; नफैलिएको; नफिँजिएको ।
अविस्मरणीय— वि॰ [सं॰] १. बिर्सन नसकिने; सम्झनै पर्ने । २. बिर्सन वा भुल्न नहुने ।
अविहित— वि॰ [सं॰] १. उचित वा ठीक नभएको । २. कामकुरो गर्न नहुने; अनुचित । ३. शास्त्रमा विधान नभएको; निषिद्ध । ना॰ ४. व्याकरणमा कर्मकारकको एक भेद; निषिद्ध कर्म ।
अवृष्टि— ना॰ [सं॰] वृष्टि वा वर्षाको अभाव; सुक्खा ।
अवेकस— ना॰ [अङ्॰] गणितमा स्थानमान र त्यसको सम्बन्ध सिकाउन उपयोग गरिने शिक्षणसहायक सामग्री ।
अवेक्षण— ना॰ [सं॰] हेर्ने वा देख्ने काम; अवलोकन; निरीक्षण; रेखदेख । श्र अवेक्षणीय— वि॰ हेर्न वा देख्न लायक; निरीक्षण गर्न योग्य ।
अवेस्ता— ना॰ [फा॰] १. इरानका धर्मगुरु जरथ्रुस्तले स्थापना गरेको र अझै फारसी धर्मावलम्बीहरूबारा मानिइआएको अग्निपूजन गर्ने सम्प्रदायको धर्मग्रन्थ । २. उक्त ग्रन्थमा प्रयुक्त भाषा । ३. उक्त ग्रन्थले प्रतिनिधित्व गरेको धर्म; जरथ्रुस्तेली धर्म । > अवेस्ताली— वि॰ १. अवेस्तासम्बन्धी । ना॰ २. अवेस्ताको भाषा ।
अवैज्ञानिक— वि॰ [सं॰] १. विज्ञानको ज्ञाता नभएको; विज्ञान नजान्ने । २. विज्ञानसँग सम्बन्धित नभएको । ३. वैज्ञानिक रीति वा सिद्धान्तबाट प्रतिपादन नभएको ।
अवैतनिक— वि॰ [सं॰] १. वेतन वा पारिश्रमिक नलिई काम गर्ने । २. वेतन वा मजदुरी नपाइने ।
अवैध— वि॰ [सं॰] वैध नभएको; विधि वा विधानको प्रतिकूल; नियमविरुद्ध; कानुनविरुद्ध; अवैधानिक । ~ निरोधन— ना॰ कुनै व्यक्तिलाई गैरकानुनी तवरबाट रोक्ने वा छेको हाल्ने काम । ~
प्रेषण— ना॰ कुनै सामान वा वस्तु अवैध तरिकाबाट एक ठाउँबाट अर्को ठाउँ पठाउने काम । ~ विवाह— ना॰ उमेर नपुगी गरिएको विवाह; सामाजिक मर्यादा र नियमविपरीत गरिएको विवाह; ढाँटीछली गरिएको विवाह; कानुनले मान्यता दिन नसक्ने गरी गरिएको विवाह । ~ साक्षी— ना॰ कानुनअनुसार बस्न नहुने वा राख्न नहुने साक्षी; कानुनविरुद्ध साक्षी । > अवैधाचरण— ना॰ कानुनविरुद्ध गरिने व्यवहार वा आचरण ।
अवैधानिक— वि॰ [सं॰] विधान वा संविधानको नियमअनुकूल नभएको; नियमविरुद्ध ।
अव्यक्त— वि॰ [सं॰] १. व्यक्त वा प्रकट नभएको; प्रत्यक्ष नभएको; लुकेछिपेकोग् अज्ञात । २. नजानिएको; अथाह; अगोचर । ३. प्रतिपादन गर्न नसकिने; अनिर्वचनीय । ४. रूप, गुण केही नभएको । ना॰ ५. ईश्वर वा ब्रह्म । ६. जीवको सूक्ष्म शरीर । ७. शिव । ८. कामदेव । (. प्रकृति (साङ्ख्य) । ~ शब्द— ना॰ वर्णहरू नखुट्टिने अस्पष्ट शब्द । > अव्यक्तानुकरण— ना॰ अव्यक्त पद वा शब्दको उच्चारणको मिल्दोजुल्दो अनुकरण; पशुपक्षीको बोलीको मानिसबारा गरिने अनुकरण ।
अव्यय— ना॰ [सं॰] १. व्याकरणशास्त्रअनुसार लिङ्ग, वचन, कारक आदिका दृष्टिले सधैँ एक रूपमा रहने शब्द वा पद; अविकारी शब्द वा पद (अनि, पनि, र इ॰) । वि॰ २. कुनै व्यय वा विकार नभएको; एकनास रहने । ३. आदि–अन्त्य नभएको । ४. नित्य; शाश्वत । ५. खर्च नहुने; अविनाशी ।
अव्ययीभाव— ना॰ [सं॰] अव्ययका साथ पूर्वपद वा उत्तरपदको समास हुने र अव्ययकै अर्थ प्रधान हुने एक समास (हरसाल, जानेझैँ, तलमाथि इ॰) । ~ समास— ना॰ समासका छ भेद तत्पुरुष, अव्ययीभाव, बन्ब, बिगु, कर्मधारय र बहुब्रीहिमध्ये एक भेद ।
अव्यर्थ— वि॰ [सं॰] व्यर्थ नभएको वा नहुने; सफल; अचूक ।
अव्यवसाय— ना॰ [सं॰] १. कुनै व्यवसाय या इलम नभएको स्थिति । २. नराम्रो व्यवसाय । वि॰ ३ बेकार; अनुद्यमी; अल्सी । >
अव्यवसायी— वि॰ व्यवसाय नभएको; बेइलमी; अनुद्योगी ।
अव्यवस्था— ना॰ [सं॰] १. व्यवस्था (क्रम, नियम, मर्यादा आदि॰– को अभाव । २. शास्त्रविरुद्ध आचरण । ३. प्रबन्ध आदिमा गडबडी; गोलमाल; कुव्यवस्था । > अव्यवस्थित— वि॰ व्यवस्था नभएको वा नमिलेको ।
अव्यवहार्य— वि॰ [सं॰] १. व्यवहार वा काममा लिन नसकिने; व्यवहारप्रतिकूल । २. व्यवहार गर्न नसकिने । ३. पतित ।
अव्यवब्त— वि॰ [सं॰] व्यवहार नगरिएको; उपयोगमा नल्याइएको ।
अव्याघात— वि॰ [सं॰] व्याघात वा विघ्न नभएको; छेकाभाँजा नभएको; बेरोकटोक ।
अव्यापार— ना॰ [सं॰] व्यापार वा कामको अभाव; उद्योगहीनता ।
अव्याप्त— वि॰ [सं॰] व्याप्त नभएको; नफैलिएको । > अव्याप्ति— ना॰ १. व्याप्तिको अभाव; व्याप्त नभएको अवस्था वा भाव । २. भनाइ, लक्षण वा विवरण पूरै प्रदेशमा नमिल्ने स्थिति; लक्षण वा परिभाषामा पर्न सक्ने तीन दोष अव्याप्ति, अतिव्याप्ति र असम्भवमध्ये एक ।
अव्याहत— वि॰ [सं॰] १. कुनै बाधा वा विघ्न नभएको । २. कुनै क्षति वा टुटफुट नभएको । ३. पूरै ठीक वा साँचो ।
अव्युत्पत्ति— वि॰ [सं॰] १. व्युत्पत्ति वा निर्वचन नभएको; व्युत्पत्तिहीन । ना॰ २. व्युत्पत्तिको अभाव; व्युत्पत्तिहीनता ।
अव्युत्पन्न— वि॰ [सं॰] १. कसैबाट व्युत्पन्न नभएको; व्युत्पत्तिहीन । २. व्युत्पत्तिशास्त्रीय दृष्टिले सिद्ध नगरिएको; व्याकरणविपरीत । ३. राम्रो अनुभव वा ज्ञान नभएको (व्यक्ति) । ~ शब्द— ना॰ व्युत्पन्न नभएको शब्द; मूल शब्द ।
अव्वल— वि॰ [फा॰] उत्तम कोटिको; अब्बल; असल ।
अशक— वि॰ [सं॰ अशक्ते १. असमर्थ; शक्तिहीन । २. अस्वस्थ; रोगी । — वृत्ति— ना॰ सरकारी कामकाजमा अङ्गभङ्ग वा रोगी हुँदा दिइने निर्वाहभत्ता ।
अशक्त— वि॰ [सं॰] समर्थ नभएको; दुर्बल; निर्धो; कमजोर । — ता— ना॰ नसक्ने अवस्था वा स्थिति; असकपन । > अशक्ति— ना॰ शक्ति नभएको; दुर्बलता; असामर्थ्य; कमजोरी ।
अशक्य— वि॰ [सं॰] हुन वा गर्न नसक्ने वा नसकिने; असाध्य; असम्भव । — ता— ना॰ असमर्थता; कमजोरी ।
अशङ्कित— वि॰ [सं॰] १. शङ्का नभएको; सन्देहरहित । २. निर्भय; निडर; निर्भीक ।
अशब्द— वि॰ [सं॰] १. शब्द वा ध्वनि नभएको; शब्द ननिस्कने । २. शब्दमा व्यक्त नगरिने । ३. अवैदिक । ना॰ ४. शब्दको अभाव । ५. ब्रह्म ।
अशरण— वि॰ [सं॰] १. शरण वा सहारा नमिलेको; आडभरोसा नभएको; आश्रयहीन; निराश्रय । २. असहाय; निर्धो ।
अशान्त— वि॰ [सं॰] १. शान्त नभएको; चञ्चल; व्यग्र । २. बेचैन; उद्विग्न । > अशान्ति— ना॰ १. शान्तिको अभाव; अस्थिरता; चञ्चलता । २. विद्रोह; आन्दोलन । ३. असन्तोष । ४. क्षोभ ।
अशास्त्रीय— वि॰ [सं॰] शास्त्र वा शास्त्रको विचारबाट ठीक नभएको; शास्त्रविपरीत ।
अशिक्षा— ना॰ [सं॰] शिक्षाको अभाव । > अशिक्षित— वि॰ १. शिक्षा नपाएको । २. लेखपढ नगरेको । ३. अज्ञानी; मूर्ख । ४. पाखे; गँवार; असभ्य ।
अशिव— वि॰ [सं॰] १. अशुभ; अमङ्गलकारी; अकल्याणकारी । २. चोर ।
अशिष्ट— वि॰ [सं॰] १. शिष्ट नभएको; अनुशासनमा नरहेको; असभ्य । २. उद्दण्ड, उज्जन्ड । — ता— ना॰ १. अशिष्ट हुनाको भाव वा अवस्था । २. उच्छृङ्खलता; मनपरीपन ।
अशुचि— वि॰ [सं॰] १. शुचि वा पवित्र नभएको; अपवित्र; अशुद्ध । २. फोहोर; मैलो । ना॰ ३. मृतसूतक; जुठो; आशौच ।
अशुद्ध— वि॰ [सं॰] १. शुद्ध नभएको; अपवित्र; अशुचि । २. स्वीकृत वा मानक स्तरका दृष्टिले नियम नपुगी त्रुटि रहेको (उच्चारण, भाषण, लेखन, प्रयोग इ॰) । ३. संस्कार, परिमार्जन वा शोधन नभएको । — ता— ना॰ अशुद्ध हुनाको भाव वा अवस्था । >
अशुद्धि— ना॰ १. शुद्ध नहुनाको भाव वा अवस्था; अशुद्धता । २. गल्ती; त्रुटि; कसरमसर; भूल ।
अशुभ— वि॰ [सं॰] १. शुभ नभएको; अमाङ्गलिक; अनिष्टसूचक । ना॰ २. पाप; अधर्म । ३. दोष; अपराध ।
अशेष— वि॰ [सं॰] १. कुनै शेष वा बाँकी नरहेको; सबै; सम्पूर्ण । २. धेरै; असङ्ख्य; अनगन्ती । ३. समाप्त; खतम ।
अशोक— ना॰ [सं॰] १. आँपका जस्ता पात हुने एक प्रकारको प्रसिद्ध रूख । २. भारतका एक मौर्यवंशी राजा । वि॰ ३. शोक नभएको; शोकरहित । ~ वाटिका— ना॰ रावणले सीतालाई बसाएको अशोक वृक्षहरू भएको बगैँचा । ~ विनायक— ना॰ प्रसिद्ध चार विनायक (अशोकविनायक, चन्द्रविनायक, सूर्यविनायक, जलविनायक॰–मध्ये एक; काठमाडौंँ टोलका एक गणेश, मरुगणेश ।
अशोच्य— वि॰ [सं॰] शोक वा चिन्ता गर्न नसुहाउने ।
अशोधित— वि॰ [सं॰] शोधन नगरिएको; संस्कार नभएको; अपरिष्कृत; अशुद्ध ।
अशोभन/अशोभनीय— वि॰ [सं॰] १. नसुहाउँदो; नराम्रो; असुन्दर । २. बेठीक; छाँटकाँट नमिलेको; भद्दा ।
अशौच— ना॰ [सं॰] १. अशुचि हुनाको भाव वा अवस्था । २. घरको कुनै व्यक्ति जन्मँदा वा मर्दा घरका मानिसलाई निश्चित समयसम्म कसैसँग छुवाछूत गर्न नहुने स्थिति; आशौच ।
अश्म— ना॰ [सं॰] १. ढुङ्गो; पत्थर; शिला । २. पहाड; पर्वत । ३. बादल; मेघ । > अश्मरी— ना॰ मूत्राशयमा पत्थरी जम्ने एक रोग; मूत्रकृच्छ्र । अश्मीभूत— वि॰ १. लामो अवधिमा प्राणीका हाडखोर एवं काठपात आदि ढुङ्गामा परिणत भएको । ना॰ २. प्राणीका हाडखोर एवं काठपात आदि ढुङ्गाबराबर भएर रहेको वस्तु; जीवावशेष; जीवाश्म; फोसिल ।
अश्रद्धा— ना॰ [सं॰] १. कुनै व्यक्ति वा देव–देवताप्रति श्रद्धाको अभाव; अभक्ति; अनास्था । २. अविश्वास; विश्वासहीनता ।
अश्रान्त— वि॰ [सं॰] १. श्रान्त नभएको; नथाकेको; अथक; अथकित । क्रि॰ वि॰ २. नरोकिईकन; लगातार ।
अश्राव्य— वि॰ [सं॰] १. कसैबाट सुन्न नसकिने वा नहुने । २. सुनाउन योग्य नभएको ।
अश्रु— ना॰ [सं॰] आँसु । ~ ग्याँस— ना॰ कुनै आन्दोलनकारी भीडलाई छ्यानब्यान्न पार्न प्रयोग गरिने, आँखा पिरो तुल्याई हेर्न नहुने पारेर आँसु कढाउने एक प्रकारको बिखालु ग्याँस वा धुवाँ । ~ ग्रन्थि— ना॰ आँसु उत्पादन गर्ने ग्रन्थि ।
अश्रुत— वि॰ [सं॰] १. नसुनेको; सुन्ने काम नगरिएको । २. थाहा नपाएको; अज्ञात । — पूर्व— वि॰ १. पहिले कहिल्यै नसुनिएको । २. अद्भुत; विलक्षण ।
अश्रुपात— ना॰ [सं॰] १. आँसु झार्ने काम; आँसुको चुहान । २. पीडाका साथ रुने काम ।
अश्रुसिक्त— वि॰ [सं॰] १. आँसुले भिजेको । २. बेसरी रोएको ।
अश्रुस्थली— ना॰ [सं॰] आँसु झर्ने झोली (आँखाभित्रको एक अवयव॰ ।
अश्लाघ्य— वि॰ [सं॰] १. प्रशंसनीय नभएको; सराहनीय नभएको; अप्रशंसनीय । २. तिरस्कार गरिनेग् निन्दायोग्य; निन्द्य ।
अश्लिष्ट— वि॰ [सं॰] १. श्लेष नभएको; एक अर्थ मात्र भएको; एकार्थक । २. नमिलेको; नगाँसिएको; नजोडिएको । ३. असङ्गत; एक्लो ।
अश्लील— वि॰ [सं॰] लाजभाँड बुझाउने; लज्जास्पद; लज्जाजनक; फोहोर (कुरो) । — ता— ना॰ अश्लीलपन; लाजभाँड ।
अश्लेषा— ना॰ [सं॰] सत्ताइस नक्षत्रमध्ये नवौँ नक्षत्र; पुष्यपछिको नक्षत्र ।
अश्व— ना॰ [सं॰] १. घोडा । २. ज्योतिषअनुसार सातको सङ्ख्या । ३. कामशास्त्रअनुसार चार प्रकारका पुरुषमध्ये एक । ~ कर्ण— ना॰ १. घोडाको कान । २. घोडाका कानजस्ता पात हुने एक जातको सानो खालको साल । ~ काथरिका— ना॰ भेडेकुरो । —
गन्धा— ना॰ १. लाम्चा पात र खैरो प्यूठाने मुलाका झैँ कन्द हुने एक बुटी वा त्यसैको कन्द ।
अश्वत्थ— ना॰ [सं॰] पीपल ।
अश्वत्थामा— ना॰ [सं॰] महाभारतमा प्रसिद्ध द्रोणाचार्यका छोरा । —
बुटी— ना॰ हिमप्रदेशमा हुने, मनुष्याकार, मुलाजस्तो बुटीविशेष; एक विशेष हिमकन्द ।
अश्वमेध— ना॰ [सं॰] गोत्रहत्या, विप्रहत्या आदि महापापको प्रायश्चित्तको निम्ति वा छेउछाउका सबै राजाहरूलाई अधिकारमा राखी चक्रवर्ती बन्नका लागि एक वर्षसम्म खास लक्षणयुक्त घोडालाई स्वतन्त्र छाडी पछि त्यही घोडाको बलि दिएर गरिने एक किसिमको ठूलो यज्ञ ।
अश्वयान— ना॰ [सं॰] घोडाले चलाउने सवारी; बग्गी; एक्का; घोडागाडी ।
अश्वशक्ति— ना॰ [सं॰] १. घोडाको शक्तिबराबर नाप गर्ने एक नापो । २. आजभोलिको चलनअनुसार पौने सात मन वा ५५० पाउन्ड अथवा लगभग २५० किलोको भार एक फुट माथि उठाउनलाई चाहिनेजति तागत ।
अश्वशाला— ना॰ [सं॰] घोडा बाँध्ने ठाउँ, तबेला ।
अश्वशास्त्र— ना॰ [सं॰] १. घोडाका विषयमा शालिहोत्रीले लेखेको पुस्तक वा ग्रन्थ । २. घोडाको उपचारका सम्बन्धमा लेखिएको विषय; अश्वशुभाशुभपरीक्षा ।
अश्वस्त— वि॰ [सं॰] उच्चारणमा सास कम खर्च हुने; अल्पप्राण (क च ट त प, ग ज ड द ब आदि व्यञ्जन॰ ।
अश्वायुर्वेद— ना॰ [सं॰] अश्वचिकित्साशास्त्र; शालिहोत्र; घोडाको उपचारका सम्बन्धमा जानकारी दिने ग्रन्थ ।
अश्वारोही— वि॰ [सं॰] घोडचढी; घोडसवार ।
अश्विनी— ना॰ [सं॰] १. सत्ताइस नक्षत्रका गणनामा आउने पहिलो नक्षत्र । २. त्वष्टाकी छोरी संज्ञाले सूर्यबाट जोगिनका निम्ति लिएको घोडीको रूप । ३. अङ्गुल, विन्दु, मोक्ष, मात्रा आदिको दुई गुनाबराबरको नाप; कला, कोलक, पß, अक्षि आदि बराबरको नाप । ~ कुमार— ना॰ १. अश्विनीका जम्ल्याहा छोरा (गद र अगद॰ । २. देवताहरूका वैद्य ।
अषाढा— ना॰ [सं॰] अश्विनी आदि सत्ताइस नक्षत्रमध्ये बीसौँ र एक्काइसौँ नक्षत्र (पूर्व+अषाडा = पूर्वाषाडा, उत्तर+अषाडा = उत्तराषाडा॰ ।
अष्ट— ना॰ [सं॰] आठ । — क— ना॰ १. आठ वस्तुको वर्ग वा समूह (जस्तो— हिङ्ग्वष्टक; लवङ्गाष्टक इ॰) । २. आठ छन्द, श्लोक आदिको समूह (गफाष्टक, गणेशाष्टक इ॰) । — कुल— ना॰ पुराणमा वर्णित सर्पका आठ कुल (शेष, वासुकि, तक्षक, कर्कोटक, पß, महापß, शङ्खचूड र कुलिक) । — कुलक— ना॰ प्राचीन कालका आठ न्यायकर्तालाई बुझाउने शब्द । — कुली— ना॰ अष्टकुलका सर्पको कुनै एक प्रकार । ~ चिरञ्जीवी— ना॰ प्राचीन कालका धेरै बाँच्ने मानिएका आठ प्रसिद्ध व्यक्ति (मार्कण्डेय, बलि, व्यास, हनुमान्, विभीषण, कृप, परशुराम र अश्वत्थामा) । — छाप— ना॰ गोस्वामी विट्ठलनाथजीले तर्जुमा गरेको सर्वोत्तम पुष्टिमार्गी (सूरदास, कुम्भनदास, परमानन्ददास, कृष्णदास, छीतस्वामी, गोविन्दस्वामी, चतुर्भुजदास र नन्ददास॰ कविहरूको एउटा वर्ग । — दल— ना॰ १. आठवटा पत्र भएको कमल वा त्यसको आकारको वस्तु । वि॰ २. आठवटा पात भएको; अष्टपर्ण । — धातु— ना॰ प्रसिद्ध आठ धातु (सुन, चाँदी, तामा, राब, जस्ता, सिसा, फलाम र पितल) । — पाद— वि॰ १. आठ पाउ हुने; आठखुट्टे । ना॰ २. माकुरो । ३. सलह । ४. शरभ । ५. अक्टोपस (एक थरी जलचर) । ~ प्रकृति— ना॰ १. हिन्दू राज्यपद्धतिमा राज्यका आठ प्रधान कर्मचारी (सुमन्त्र, पण्डित, मन्त्री, प्रधान, सचिव, अमात्य, प्राड्विवाक र प्रतिनिधि) । २. राज्यका आठ अङ्ग (राजा, राष्ट्र, अमात्य, दुर्ग, बल वा सेना, कोष, सामन्त र प्रजा) । — भुजा— वि॰ १. आठ भुजा वा हात भएकी । ना॰ २ देवी; दुर्गा ।
अष्टम— वि॰ [सं॰] आठौँ ।
अष्टमण्डप— ना॰ [सं॰] चामल, मुगी, अदुवाको रस, सिधेनुन, धनियाँ, पिप्ला, हिब, बेसार र जीरो उचित मात्रामा मिलाई पकाएर कपडछान गरी रोगीलाई खुवाइने पथ्य ।
अष्टमी— ना॰ [सं॰] शुक्लपक्ष वा कृष्णपक्षको आठौँ तिथि; चन्द्रमामा आठ कलायुक्त हुने दिन वा तिथि ।
अष्टमूर्ति— ना॰ [सं॰] १. महादेव; शिव । २. महादेवका आठ मूर्ति (पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, सूर्य, चन्द्र र यजमान॰ ।
अष्टवर्ग— ना॰ [सं॰] १. आठ औषधीहरूको समूह (जीवक, ऋषभक, मेदा, महामेदा, काकोली, क्षीरकाकोली, ऋद्धि र वृद्धि) । २. हिन्दू राज्यतन्त्रमा राज्यका आठ अङ्ग वा वर्ग (ऋषि, गाउँ–नगर आदि बस्ती, दुर्ग, सेतु, हस्तिबन्धन, खानी, करग्रहण र सैन्यसंस्थापन) । ३. वर्णहरूको आठ वर्ग (अवर्ग, कवर्ग, चवर्ग, टवर्ग, तवर्ग, पवर्ग, यवर्ग र शवर्ग॰ ।
अष्टसिद्धि— ना॰ [सं॰] योगबारा प्राप्त गर्न सकिने आठ सिद्धि (अणिमा, महिमा, गरिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशित्व र वशित्व॰ । अष्टसुगन्ध धूप— ना॰ [सं॰] श्रीखण्ड, रक्तचन्दन, सालधूप, कपूर, केशर, कस्तूरी, अगरु र गोकुलधूप राखेर बनाइएको विशेष प्रकारको धूप; देवदेवीका पूजामा सुगन्धका लागि बालिने उक्त धूप; हानिकारक वायुको असरबाट बच्न बालिने उक्त धूप ।
अष्टाक्षर/अष्टाक्षरी— वि॰ [सं॰] १. आठ अक्षर भएको (मन्त्र॰; अष्टाक्षरी । ना॰ २. आठ अक्षर भएको दीक्षामन्त्र (वैष्णवको 'ओं नमो नारायणाय' नामक मन्त्र र वल्लभ–सम्प्रदायको 'श्रीकृष्णः शरणं मम' भन्ने मन्त्र॰ ।
अष्टाङ्ग— ना॰ [सं॰] १. योगसाधनका आठ भेद (यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान र समाधि) । २. वैद्यक–चिकित्साका आठ विभाग (शल्य, शालाक्य, कायचिकित्सा, भूतविद्या, कौमारभृत्य, अगदतन्त्र, रसायनतन्त्र र वाजीकरण॰ । ३. शरीरका आठ अङ्ग (जाँघ, पाउ, हात, छाती, शिर, दृष्टि, वचन र बुद्धि) । ४. सूर्यलाई चढाइने आठ अघ्र्य (जल, दूध, घिउ, मह, दही, रक्तचन्दन, करवीर (कनेर॰ र कुश॰ । ~ मार्ग— ना॰ महात्मा बुद्धबारा प्रतिपादित आठ मार्ग (सम्यक् दृष्टि, सम्यक् सङ्कल्प, सम्यक् वाक्, सम्यक् कर्म, सम्यक् आजीव, सम्यक् व्यायाम, सम्यक् स्मृति र सम्यक् समाधि॰ ।
अष्टादश— ना॰ [सं॰] अठार । ~ पुराण— ना॰ अठार महापुराण (ब्रह्म, पß, विष्णु, शिव, भागवत (श्रीमद्भागवत वा देवीभागवत॰, नारद, मार्कण्डेय, अग्नि, भविष्य, ब्रह्मवैवर्त, लिङ्ग, वराह, स्कन्द, वामन, कूर्म, मत्स्य, गरुड र ब्रह्माण्ड॰ ।
अष्टावक्र— ना॰ [सं॰] १. अङ्ग बाङ्गोटिङ्गो भएका एक अबैतवादी ऋषि । २. हात, पाउ आदि अङ्ग धेरै ठाउँमा बाङ्गोटिङ्गो भएको व्यक्ति ।
असंयत— वि॰ [सं॰] १. संयम नभएको; नियममा नरहने । २. नबाँधिएको; फुक्का ।
असंयम— ना॰ [सं॰] संयमको अभाव; मन, इन्द्रिय आदि आ६नो वशमा राख्न नसक्ने अवस्था ।
असंयुक्त— वि॰ [सं॰] १. संयुक्त नभएको; राम्ररी नगाँसिएको; नजोडिएको ।
असंयोग— ना॰ [सं॰] १. संयोगको अभाव । २. मेल वा सम्बन्ध नभएको स्थिति ।
असंलग्न— वि॰ [सं॰] १. कुनै दल वा वर्गसँग संलग्न नभएको; कसैका पक्षमा नलाग्ने । २. कुनै राष्ट्रका नीतिमा नलाग्ने वा त्यसको अनुसरण नगर्ने । — ता— ना॰ कुनै पक्षमा पनि सम्बन्ध नराख्ने काम; कुनै राष्ट्रको राजनीतिको अनुसरण नगर्ने नीति । विप॰ संलग्नता ।
असंवृत/असंवृत्त— वि॰ [सं॰] १. नढाकिएको; नछोपिएको; अनावृत । २. खुला भएको; संवृतको विपरीत ।
असंशय— वि॰ [सं॰] मनमा संशय नभएको; असन्दिग्ध ।
असंश्लिष्ट— वि॰ [सं॰] नटाँसिएको; नजोडिएको; नमिलेको ।
असंसदीय— वि॰ [सं॰] १. संसद्को मर्यादाका विरुद्ध । २. संसदीय ढङ्गको नभएको ।
असंसर्ग— ना॰ [सं॰] संसर्ग नभएको अवस्था; सम्बन्ध नहुने स्थिति ।
असंस्कृत— वि॰ [सं॰] १. संस्कार वा सुधार नभएको; अपरिमार्जित । २. धर्मशास्त्रका अनुसार संस्कार (मुण्डन, व्रतबन्ध आदि॰ नभएको; व्रात्य । ३. असभ्य; अशिष्ट । ४. व्याकरणको नियममा नमिलेको । ना॰ ५. अशुद्ध शब्द; अपशब्द । ६. संस्कृतभिन्न भाषा ।
असक— वि॰ [सं॰ अशक्ते १. अशक्त; निर्धो; कमजोर; दुर्बल । २. अस्वस्थ; रोगी ।
असक्त— वि॰ [सं॰] १. विषयभोगमा आसक्त नभएको; विरक्त । २. फलको इच्छा नगर्ने; निष्काम ।
असगुन— ना॰ [सं॰ अशकुने खराब वा नराम्रो मानिएको आरम्भिक लक्षण; अशुभ साइत; अमङ्गल; अपसगुन; अपशकुन । असङ्क्रान्ति मास— ना॰ [सं॰] सङ्क्रान्ति नपरेको महिना; मलमास; अधिकमास ।
असङ्क्रामक— ना॰ [सं॰] १. रोग सार्न नसक्ने जीवाणुविशेष । वि॰ २. नसर्ने (रोग, कीटाणु इ॰) ।
असङ्खे— वि॰ [सं॰ असङ्ख्ये १. असङ्ख्य । क्रि॰ वि॰ २. धेरै; प्रशस्त ।
असङ्ख्य— वि॰ [सं॰] १. गन्न नसकिने; धेरै; अनगन्ती; असाध्य धेरै । क्रि॰ वि॰ २. असङ्खे ।
असङ्ग— वि॰ [सं॰] विषयवासना वा सांसारिक प्रपञ्चबाट अलग रहेको; अनासक्त; व्यावहारिक झमेलाबाट पर रहेको ।
असङ्गत— वि॰ [सं॰] १. रोहो वा क्रम नमिलेको; कुनै सिलसिला नबसेको; प्रसङ्ग नमिलेको । २. नसुहाउँदो; अशोभनीय । ~
कोठा— ना॰ गणितीय मापनमा दुइटा परस्पर नमिल्ने कोठा । >
असङ्गति— ना॰ १. सङ्गतिको अभाव; सिलसिला नमिलेको स्थिति । २. उपयुक्त नहुनाको स्थिति वा अवस्था; अनुपयुक्तता । ३. उचित नभएको स्थिति; अनौचित्य । ४. साहित्यमा कार्य र कारण एकै ठाउँमा रहनुपर्ने कुरा बेग्लाबेग्लै ठाउँमा रहँदा पर्ने एक अलङ्कार ।
असङ्गम— वि॰ [सं॰] १. सङ्गम नभएको; मेल नभएको; नमिलेको । ना॰ २. पार्थक्य; भिन्नता; असामञ्जस्य ।
असजिलो— वि॰ [अ+सजिलो] १.गाह्रो भएको; सजिलो नभएको; अप्ठेरो; गाह्रो । २. नमिलेको; अमिल्दो
असञ्चय— ना॰ [सं॰] १. सञ्चयको अभाव; जम्मा नगर्ने काम, अवस्था वा स्थिति । वि॰ २. सङ्ग्रह नगरेको; सञ्चय नगरेको; नबटुलिएको; जम्मा नभएको ।
असत्— वि॰ [सं॰] १. सार वा अस्तित्व नभएको; सत्ताहीन । २. झूटो; असत्य; मिथ्या । ३. बेठीक; अनुचित । > असती— वि॰ पतिव्रता धर्ममा नरहेकी; पतिको सत्मा नरहेकी; वेश्या; पुंश्चली । — कृत— वि॰ १. सत्कार वा मानमर्यादा नगरिएको; दुर्व्यवहार गरिएको । २. कुकर्म वा पाप गरिएको । असत्ता— ना॰ सत्ता वा अस्तित्वको अभाव; कुनै वस्तु वा व्यक्तिको अनुपस्थिति ।
असत्ती— वि॰ [सं॰ असत्ये १.साँचो व्यवहार नगर्ने; पेटमा राम नभएको; दुष्ट स्वभावको; दुराचारी । २. इमान–जमान नभएको; कपटी ।
असत्य— ना॰ [सं॰] १. सत्यता नहुनाको भाव वा स्थिति । वि॰ २. सत्यता नभएको; झूटो । — ता— ना॰ सत्यताको अभाव; झूटोपना । — वादी— वि॰ असत्य वा झूटो बोल्ने; मिथ्यावादी; फट्या्यँ कुरा गर्ने वा बोल्ने ।
असदृश— वि॰ [सं॰] १. सदृश वा समान नभएको; त्यस्तै नदेखिने; असमान । २. अयोग्य; अनुचित । ३. अमिल्दो गुण भएको ।
असद्भाव— ना॰ [सं॰] १. राम्रो भावना नहुनाको भाव वा स्थिति; खराब वा नराम्रो भावना; सद्भाव नभएको स्थिति । २. अस्तित्वको अभाव; कुनै वस्तु नभएको स्थिति; अनुपस्थिति ।
असना— ना॰ [सं॰ अशनो साजको बोट; एक जातको साल ।
असन्तुलन— ना॰ [सं॰] १. सन्तुलनको अभाव; सन्तुलन नहुनाको स्थिति । २. बराबर नभएको स्थिति; घटीबढी ।
असन्तुलित— वि॰ [सं॰] १. सन्तुलन नभएको; कमबेसी भएको; बराबरी नभएको । २. सन्तुलन नभएको वा नगरिएको; बराबरी नगरिएको; घटबढ भएको ।
असन्तुष्ट— वि॰ [सं॰] १. सन्तुष्ट नभएको; मन नअघाएको । २. अतृप्त । ३. खुसी नभएको; अप्रसन्न ।
असन्तोक— ना॰ [सं॰ असन्तोषे १. सन्तोषको अभाव; असन्तोष । २. अप्रसन्नता; बेखुसी । > असन्तोकी— वि॰ सन्तोष नहुने वा नमान्ने; कहिल्यै नअघाउने; अतृप्त ।
असन्तोष— ना॰ [सं॰] हे॰ असन्तोक । > असन्तोषी— वि॰ असन्तोकी ।
असन्दिग्ध— वि॰ [सं॰] सन्देह नभएको; मनमा धुकचुक नभएको; निश्चिन्त ।
असपट्ट— क्रि॰ वि॰ उकुसमुकुस; आलसतालस; असरट्ठ; असमट्ट ।
असफल— वि॰ [सं॰] १. सफल नभएको; कार्यसिद्धि नभएको । २. फेल भएको (जाँच आदिमा॰; अनुत्तीर्ण । — ता— ना॰ सफल नहुनाको भाव वा स्थिति; विफलता ।
असबल्ले— वि॰ [असबल्ल+ए] १. उर्लेर आएको; सँभालिनसक्नु भएको; असमल्ले (बाढी, भेल इ॰) । क्रि॰वि॰ २. बाढी, भेल आदि; अत्यन्तै उर्लिएर; सँभालिन नसक्ने गरी; असमल्ले ।
असबाब— ना॰ [अ॰] १. मालमत्ता; सरसामान; खाद्यसामग्री । २. हतियार । — खाना— ना॰ लडा्यँका सरसामान राख्ने ठाउँ; हातहतियार राख्ने ठाउँ, शस्त्रागार । ४. मालसामान जम्मा गरी राख्ने ठाउँ; गोदाम ।
असभ्य— वि॰ [सं॰] १. सभ्य नभएको; राम्रो व्यवहार गर्न नजान्ने । २. गँवार; पाखे; कोर्काली; पार्कोटे; कुनाली; जङ्गली । — ता— ना॰ सभ्यताको अभाव; पाखेपन; ग्वाँजेपन; पार्कोटे चाल ।
असम१— वि॰ [सं॰] १. बराबर नभएको; समान नभएको; उस्तै नभएको; असदृश । २. अग्लोहोचो; अड्बेखड्बे; उबडखाबड । ना॰ ३. एक प्रसिद्ध अर्थालङ्कार ।
असम२— ना॰ [सं॰ ऐषमे यस वर्ष; यस साल; असौँ ।
असमञ्जस— ना॰ [सं॰] १. 'यसो गरूँ कि उसो गरूँ'को स्थिति; दोधारेपन; दुबिधा । २. असजिलो अवस्था । वि॰ ३. स्पष्ट नभएको; नबुझिँदो । ४. अनुचित; सङ्गति नमिलेको; असङ्गत ।
असमट्ट— क्रि॰वि॰हे॰ असपट्ट ।
असमय— ना॰ [सं॰] १. कुयाम; कुबेला, बेमौका । २. खराब समय; कुसमय ।
असमर्थ— वि॰ [सं॰] १. बल वा शक्ति नभएको; समर्थ नभएको; बर्गतबुताविनाको; असक । २. लायक नभएको; अयोग्य । — ता— ना॰ सामर्थ्य नहुनाको भाव; सामर्थ्यहीनता; दुर्बलता ।
असमल्ले— वि॰/क्रि॰वि॰हे॰ असबल्ले ।
असमवयस्क— वि॰ [सं॰] १. घटीबढी उमेर भएका; बराबरी उमेर नभएका (दाजुभाइ, साथी आदि) । २. नयाँ र पुराना वा सानाठूला गरी छासमिस उमेरका (रूख, बिरुवा आदि॰ ।
असमान— वि॰ [सं॰] समान वा बराबर नभएको; चारैतिर बराबर नभएको; विषमाकारको (क्षेत्र, वस्तु आदि॰; असदृश । — ता— ना॰ समानताको अभाव; बराबरी नहुनाको भाव वा स्थिति ।
असमापिका— ना॰ [सं॰] वाक्यका अर्थको समापन नहुने क्रियाको व्यापार । ~ क्रिया— ना॰ वाक्यार्थको समापन गर्न नसक्ने खालको क्रिया (गरी, गरेर, गर्न, गर्दा इ॰) ।
असमाप्त— वि॰ [सं॰] समाप्त नभएको; काम–कुरो नसिद्धिएको; टुङ्गो नलागेको; अपूर्ण । > असमाप्ति— ना॰ समाप्तिको अभाव; नसिद्धिएको स्थिति; अपूर्णता ।
असमायोजन— ना॰ [सं॰] खास वातावरण वा स्थितिमा अनुकूलित हुन नसकेको वा नसक्ने अवस्था ।
असम्पर्कित— वि॰ [सं॰] सम्पर्क नभएको वा नगराइएको । ~
स्वर— ना॰ स्वरसँग सम्बद्ध नभई व्यञ्जनसँगै सम्बद्ध रहेको स्वर (जस्तो— ज्+अ+त्+अ +न्+अ = जतन॰ ।
असम्प्रज्ञात— वि॰ [सं॰] राम्ररी नजानिएको; अज्ञात । ~ समाधि— ना॰ ज्ञाता, ज्ञेय र ज्ञानको भेद नरहने खालको अन्तिम चरणको समाधि; निर्विकल्प समाधि ।
असम्बद्ध— वि॰ [सं॰] १. सम्बन्ध नभएको; असम्बन्धित; नमिलेको; असङ्गत । २. नबाँधिएको; बन्धनमा नपरेको । — ता— ना॰ असम्बद्ध हुनाको भाव वा स्थिति ।
असम्भव— वि॰ [सं॰] सम्भव नभएको; हुनै नसक्ने ।
असम्भार— वि॰ [सं॰] १. भत्कनबिग्रनबाट सम्भार गर्न नसकिने; समेट्न नसकिने । २. धेरै; असाध्य; ज्यादा ।
असम्भावना— ना॰ [सं॰] सम्भावनाको अभाव; हुन नसक्ने स्थिति वा अवस्था; सम्भावनाहीनता ।
असम्भावित— वि॰ [सं॰] सम्भावना नभएको; हुन नसक्ने अवस्थाको; असम्भव भएको ।
असम्भाव्य— वि॰ [सं॰] सम्भाव्य नभएको; हुनै नसक्ने अवस्थाको ।
असम्भ्रम— वि॰ [सं॰] १. सम्भ्रम नभएको; हडबड नगर्ने; शान्त । ना॰ २. धैर्य; शान्त अवस्था वा स्थिति ।
असम्मत— वि॰ [सं॰] १. सम्मतिमा नआएको; समान विचार नभएको; मतो नमिलेको; बेराजी । २. स्वीकार नगरिएको; नामन्जुर; मन्जुर नगरिएको ।
असम्मति— ना॰ [सं॰] सम्मतिको अभाव; कुनै कुरामा सम्मत नभएको स्थिति वा अवस्था; समान विचार नहुनाको भाव वा अवस्था ।
असम्मान— ना॰ [सं॰] सम्मानको अभाव; निरादर; अनादर; हेलाँ ।
असर— ना॰ [अ॰] १. कुनै व्यक्ति वा वस्तुमा परेको अर्काको प्रभाव; छाप; ढप । २. प्रतिक्रिया ।
असरल्ल— क्रि॰ वि॰ १. लथालिङ्ग; अलपत्र; भताभुङ्ग । वि॰ समालिन नसक्ने अवस्थाको । > असरल्ले— वि॰ असरल्ल परेको; अलपत्रे ।
असर्द— वि॰ [रू असर्दो] नछुने भएकी; रजस्वला; ऋतुमती ।
असर्दो— वि॰ [अ+सर्दो] १. सर्दो नभएको; मनले नखाएको; मन नपर्ने । २. पाइक नपर्ने; अनुकूल नपर्ने । ना॰ ३. गर्ज; हर्जा; खाँचो; आवश्यकता । ४. नारीको दोजिया भएको अवस्था; गर्भिणी अवस्था ।
असर्फी— ना॰ [फा॰ अशरफी] पुरानो समयको एक प्रकारको सुवर्णमुद्रा; सुनको मोहर वा रुपियाँ; गिन्नी । ~ फूल— ना॰ गाढा पहेँलो र थेप्चो आकारको फूलविशेष ।
असल— वि॰ [अ॰] १. राम्रो; वेस; बढिया; उम्दा; उत्तम । २. मिसावट नभएको; शुद्ध । ३. उच्च; श्रेष्ठ; उत्कृष्ट । > असला— ना॰ असल जातको माछो; हिमाली खोला एवं नदीमा हुने सेतो र टल्कने ससानो खालको माछो । असलियत— ना॰ १. यथार्थता; वास्तविकता; सत्यता । २. मूल तत्त्व; सार ।
असवर्ण— वि॰ [सं॰] समान वर्ण नभएको; भिन्न वर्णको; बेग्लै जातको; वर्णव्यवस्थादेखि बाहिरको ।
असहन— वि॰ [सं॰] सहन नसक्ने; नसहने स्वभावको; असहिष्णु । >
असहनीय— वि॰ सहन नसकिने; असह्य; सहन नहुने ।
असहमत— वि॰ [सं॰] सहमत नभएको; नामन्जुर । > असहमति— ना॰ सहमतिको अभाव; एउटाका विचारमा अर्काको रुचि नहुने क्रिया वा गुण; विरोध; समान विचार आदिको अभाव ।
असहयोग— ना॰ [सं॰] सहयोगको अभाव; असहायता; सहयोगहीनता; सहयोग नगर्नाको स्थिति । — वाद— ना॰ असहयोगबारा सरकारलाई प्रभाव पार्ने सिद्धान्त; सरकारलाई सहयोग नगर्ने सिद्धान्त । — वादी— वि॰ असहयोगवादलाई मान्ने; असहयोगवादको अनुयायी । > असहयोगी— वि॰ सहयोग नगर्ने ।
असहाय— वि॰ [सं॰] साथ दिने व्यक्ति वा सहायक नभएको; मद्दत गर्ने कोही नभएको; निस्सहाय; एक्लो; नागो ।
असहिष्णु— वि॰ [सं॰] सहन गर्न नसक्ने; असहनशील । — ता— ना॰ सहिष्णु नहुनाको भाव वा अवस्था ।
असह्य— वि॰ [सं॰] सहन नसकिने; असहनीय ।
असांसद— वि॰ [सं॰] संसद्को अनुसार वा अनुकूल नभएको; संसद्का मर्यादाको विपरीत ।
असांसारिक— वि॰ [सं॰] १. संसारसँग असम्बन्धित; यस लोकमा नमिल्ने । २. परलोकसँग सम्बन्धित; आध्यात्मिक; अभौतिक ।
असाक्षिक— वि॰ [सं॰] साछी नभएको वा नबसेको; गवाही नभएको; साछीविनाको ।
असाद्धे— वि॰ [सं॰ असाध्ये ज्यादा; धेरै; ज्यास्ति; अति; बेगिन्ती; अनगिन्ती ।
असाधारण— वि॰ [सं॰] १. साधारण नभएको; सामान्यभन्दा भिन्न; विशिष्ट । २. अनौठो; विलक्षण; अपूर्व । — ता— ना॰ साधारणताको अभाव; असामान्यता । ~ बिदा— ना॰ सरकारी वा अरू कर्मचारीले सबै किसिमका बिदा भुक्तान गरिसकेपछि फेरि चाहिएमा विशेष रूपले पाउने बेतलबी बिदा ।
असाध्य— वि॰ [सं॰] १. साध्य नभएको; जति उपाय गरे पनि पार नलाग्ने; उपाय नलाग्ने । २. ज्यादा; धेरै; अति । ~ साधन— ना॰ कठिन एवं गाह्रो कार्य सम्पन्न गर्ने वस्तु वा सरसामान ।
असामयिक— वि॰ [सं॰] ठीक समयमा नभएको वा नहुने; कुयामको; बेमौकाको; सामान्यत; तोकिएको वा मानिएको अवधि भोग्न नपाएको (जागिर, निधन आदि) । — ता— ना॰ असामयिक हुनाको भाव वा स्थिति; सामयिकताको अभाव ।
असामर्थ्य— ना॰ [सं॰] सामर्थ्यको अभाव; कुनै काम गर्नाको निम्ति चाहिने शक्ति वा गुणको अभाव; अशक्तता ।
असामान्य— वि॰ [सं॰] १. सामान्य नभएको; असाधारण । २. विलक्षण; अपूर्व । — ता— ना॰ असाधारणता ।
असामी— ना॰ [अ॰ आसामी] १. साहूसित रिन लिने मानिस; कर्जा लिने मानिस; कर्जदार । २. रिन लिने–दिने काम । ३. स्याहा, स्रेस्ता, लेख आदिमा महल छुट्ट्याई तल लेखिने कलम ।
असाम्प्रदायिक— वि॰ [सं॰] १. कुनै सम्प्रदाय विशेषसित सम्बन्ध नराख्ने वा नभएको; सम्प्रदाय नमान्ने । २. परम्पराविरुद्ध; रूढिविरुद्ध ।
असार१— वि॰ [सं॰] १. सार नभएको; निस्सार; गुदी नभएको; खोक्रो । २. खाली; शून्य; रित्तो । ३. तुच्छ; तल्लो खालको; क्षुद्र ।
असार२— ना॰ [सं॰ आषाढे विक्रम संवत्अनुसार वैशाख महिनादेखि गन्दै जाँदा आउने तेस्रो महिना; जेठपछि र साउनभन्दा पहिले आउने महिना; आषाढ । — पन्ध्र— ना॰ १. असार महिनाको पन्ध्र गते; सो दिनमा पर्ने किसानहरूको दही–चिउरा खाने चाड । २. रोपा्यँको चापाचाप । ३. मध्य असार; खेतीपातीका कामको बीच समय । > असारे— वि॰ १. असार महिनाको; असार महिनासँग सम्बन्धित । ना॰ २. असार महिनामा विभिन्न रबमा फुल्ने एक प्रकारको फूल । ३. असार महिनामा धानको रोपा्यँ गर्दा गाइने एक प्रकारको लोकगीत ।
असावधान— वि॰ [सं॰] सावधान नभएको; होसियार नभएको; लापर्बाही गर्ने; सतर्क नभएको । > असावधानी— ना॰ सावधानहीनता; बेहोसीपन ।
असि— ना॰ [सं॰] लामो खड्ग; तरबार । — असि जीवी— वि॰ तरबार चलाएर निर्वाह गर्ने; हतियार चलाएर जीविका चलाउने; सैनिक ।
असिऔँ— वि॰ [असी + औँ] असी सङ्ख्यामा पर्ने; असी सङ्ख्याको ।
असित— वि॰ [सं॰] १. कालो वर्णको; कालो रबको; कृष्ण वर्णको । २. खराब; कमसल ।
असिद्ध— वि॰ [सं॰] १. सिद्ध नभएको; अप्रामाणिक । २. अपूरो; अपूर्ण । ३. निष्फल; विफल; असफल । > असिद्धि— ना॰ १. सिद्ध नहुने स्थिति वा अवस्था; अपूर्णता । २. सोमत नभएको व्यक्ति; बिसिद्धि । ३. छुक नभएको मानिस; बिछुकी ।
असिनपसिन— क्रि॰ वि॰ [(बि॰) पसिनो धपेडी र पसिनाले भिज्ने गरी; सकी–नसकी परिश्रम गर्दागर्दै; तरबर ।
असिना— ना॰ [सं॰ अश्मन्] पानी पर्दा झर्ने गुच्चा, केराउ, आलु आदिका आकारका बरफका डल्ला । ~ पानी— ना॰ असिना र पानी ।
असिनु— ना॰ [रू असिनो असिनाको डल्लो ।
असिने— वि॰ [असिना+ए] असिनासम्बन्धी; असिनाको । ~ पाथी— ना॰ मन्त्रबारा असिनाको मेहरो तर्काउने विधि गर्ने प्रायः लामालाई दिइने अन्न ।
असियौँ— वि॰ [सं॰ असी+यौँ] असी सङ्ख्यामा पर्ने; असी सङ्ख्याको ।
असी— वि॰ [सं॰ अशीति] १. उनासी र एकको योगसङ्ख्याको । ना॰ २. उनासी र एकको योगबाट बन्ने अङ्क; ८०–को अङ्क ।
असीऔँ/असीयौँ— वि॰ हे॰ असिऔँ ।
असीम— वि॰ [सं॰] १. सीमा नभएको; हदबन्दी नभएको; बेहदको । २. ज्यादा; अपार । ३. कुनै कुराले पनि आँक्न नसकिने ।
असीमित— वि॰ [सं॰] १. सीमारहित; सीमित नभएको; हदबन्दी नतोकिएको । २. अपार; ज्यादा ।
असुद्धी— वि॰ १. चेतना कम भएको; बेसुद्धी । २. बेहोसी; हुस्सू ।
असुन्दर— वि॰ [सं॰] १. सुन्दर नभएको; नराम्रो; हिस्िघ् नपरेको; छाँटकाँट नमिलेको; भद्दा । २. वाच्यार्थभन्दा पनि कम चमत्कार दिने अर्थ बुझाउने गुणीभूत व्यङ्ग्यको एक भेद रू
असुबिस्ता— ना॰ [सं॰ असुविधो सुबिस्ताको अभाव; असुविधा ।
असुभो— वि॰ [सं॰ अशुभे १. अशुभ । ना॰ २. शुभ वा असल नहुने स्थिति; अफाप ।
असुर— ना॰ [सं॰] १. दैत्य; दानव; राक्षस । २. नीच वा हिंस्रक प्रवृत्तिको मानिस । ३. रात; निशा । ४. पृथ्वी । ५. सूर्य । ६. बादल । ७. राहु ।
असुरक्षा— ना॰ [सं॰] सुरक्षाको अभाव; सुरक्षा नहुने स्थिति वा अवस्था । > असुरक्षित— वि॰ सुरक्षित नभएको; सुरक्षाको अभाव भएको; असंरक्षित; सुरक्षा नगरिएको वा नभएको ।
असुरविद्या— ना॰ [सं॰] माया; आसुरी विद्या ।
असुरविवाह— ना॰ [सं॰] वर वा वरपक्षकाले कन्याका माइती वा संरक्षकलाई धन दिएर गरिने बिहे; आसुर विवाह ।
असुरो— ना॰ [सं॰ अटरुषे बाघको मुखजस्तो, सेतो फूल फुल्ने र हरिया पात हुने एक प्रकारको बुटो ।
असुल— ना॰ [अ॰ वसूले १. कहीँबाट लिनु वा उठाउनुपर्ने नगद वा जिन्सी आ६नो हातमा पार्ने काम; चुक्ता गर्ने काम । २. दाखिला गर्ने काम । ~ उपर— ना॰ १. लगाइएको रुपियाँपैसा आ६नो हात पार्ने काम । २. मोही आदिबाट बालीनाली उठतीपुठती गर्ने काम । ~ तहसिल— ना॰ लिनुपर्ने रुपियाँ–पैसा, बालीनाली आदि उठाउने काम; उठतीपुठती । > असुली— ना॰ असुल; असुल्ने, उठाउने वा उपर गर्ने काम ।
असुविधा— ना॰ [सं॰] सुविधाको अभाव; कुनै काममा अप्ठ्यारो पर्ने वा पार्ने स्थिति ।
असैनिक— वि॰ [सं॰] १. सेनाबाहेकको; सेनासित सम्बन्ध नभएको; सेना नभएको; सेनारहित; सेनाभिन्न । २. निजामतीसम्बन्धी । >
असैनिकीकरण— ना॰ कुनै स्थान वा क्षेत्रलाई सेनारहित पार्ने क्रिया वा प्रक्रिया ।
असोज— ना॰ [सं॰ आश्विने विक्रम संवत्को छैटौँ महिना; कात्तिकभन्दा पहिले र भदौपछि आउने महिना; आश्विन । >
असोजे— वि॰ असोजको; असोजसम्बन्धी; असोज महिनासित सम्बन्ध राख्ने ।
असोमतिलो— वि॰ [अ+सोमत+इलो] सोमत नभएको; असभ्य; गँवार; कोर्काली; काँठे; बेसोमतिलो ।
असौँ— क्रि॰ वि॰ [सं॰ ऐषमे यस पालि; यो वर्ष; यस पटक; चालू वर्ष ।
असौ— ना॰ [सं॰ अशोके अशोक नाउँ गरेको वृक्ष; अशोक वृक्ष ।
असौज— ना॰ [रू असोजे असोज; आश्विन ।
असौजे— वि॰ [असौज+ए] असोज महिनासँग सम्बन्धित; असौजको । ~ चरो— ना॰ असोज महिनामा तोरीबारीहुँदो चर्दै हिँड्ने एक जातको सानो चरो; तोरीचरो; चु्यँया ।
असौम्य— वि॰ [सं॰] सौम्य नभएको; बेछाँटको; नराम्रो; भद्दा ।
असौष्ठव— ना॰ [सं॰] नराम्रोपना; भद्दापन; कुरूपता ।
अस्खलित— वि॰ [सं॰] नखसेको; पतन नभएको; नहल्लिएको; स्थिर; नचल्ने ।
अस्ट्रिज— ना॰ [अङ्॰] लामो चुच्चो, डल्लो जीउ र लामो खुट्टा हुने, चाँडो दौडन सक्ने तर टाउकामा जिङ्ग्रिङ्ब परेका प्वाँख भएको अस्टे्रलिया र न्युजिल्यान्डमा पाइने चरो ।
अस्टे्रेलिया— ना॰ [अङ्॰] पृथ्वीका छ महाबीपमध्ये सबभन्दा सानो महाबीप; पूर्वी गोलार्धमा रहेको एक महाबीप ।
अस्त— वि॰ [सं॰] १. क्षितिजभन्दा तल गएको; डुबेको (सूर्य, चन्द्र आदि) । २. लुकेको; छिपेको । ३. नदेखिएको; अदृश्य । ४. नष्ट; विनष्ट; ध्वस्त । ना॰ ५. नदेखिने वा अस्त हुने क्रिया । ६. मृत्यु; मरण ।
अस्तबल— ना॰ [अ॰] घोडा बाँधेर राख्ने ठाउँ; तबेला; अश्वशाला । — खाना— ना॰ अस्तबल ।
अस्तर— ना॰ [फा॰] सिरक; डसना, दोलाईँ आदिको कपास राखी तगिने कपडा; लुगा सिलाउँदा जोर्नीमा हालिने पेटीको कपडा; कोटभित्र बक्रम अड्याउन सिइने कपडा ।
अस्तव्यस्त— वि॰ [सं॰] १. लथालिङ्ग परेको; छ्यान्नब्यान्न भएको; अलपत्र परेको । २. रोग, चिन्ता, हैरानी इत्यादिले छटपटाएको; खटपटिएको; आकुलव्याकुल । ३. अशान्त अवस्थामा परेको ।
अस्ताइ— ना॰ । अस्ताउ (+आइ॰] अस्ताउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अस्ताइनु— अ॰ क्रि॰ अस्ताउने होइनु; विलुप्त होइनु; नदेखिने होइनु ।
अस्ताउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ अस्त+आउ+नु] १. पश्चिमपट्टिको क्षितिजमा सूर्य डुब्नु; अस्ताचलको पछाडि सूर्य नदेखिने हुनु; घाम डुब्नु । २. अस्त हुनु । ३. लुक्नु; छिप्नु; गायब हुनु; अलप हुनु । ४. ग्रह, नक्षत्र आदि नदेखिने हुनु ।
अस्ताचल— ना॰ [सं॰] पश्चिम दिशापट्टि सूर्य अस्त हुने पर्वत; पश्चिमाचल ।
अस्ति१— ना॰ [सं॰] भाव; सत्ता; विद्यमानता; हुनुको सत्त्व; रहनुको भाव । (उदा॰— भन्ने बेलामा भने अस्ति–अस्ति, दिने बेलामा चाहिँ नास्ति–नास्ति॰ ।
अस्ति२— क्रि॰ वि॰ [सं॰ आसीत्] १. हिजोभन्दा एक दिनअगाडि; दुई दिनपहिले । २. दुई वा दुईभन्दा धेरै दिन पहिले; केही दिनअघि । — अस्ति— क्रि॰ वि॰ बितेका दिनहरूमा; दुई वा दुईभन्दा पहिलेका दिनहरूमा; दुई वा धेरै दिनपहिले ।
अस्तित्व— ना॰ [सं॰] कुनै वस्तुको हुनाको भाव वा अवस्था; सत्ता; विद्यमानता । — वाद— ना॰ जगत् र जीवनको विसङ्गतिको बोध गर्दै व्यक्तिको स्वतन्त्र निर्णय र वरण तथा उत्तरदायित्वलाई सकार्ने अनि मनुष्यजीवनको अस्तित्वमाथि चिन्तन गर्ने र उसको जन्म, मृत्यु, कुण्ठा, सन्त्रास आदिमा सही अर्थ खोज्ने दार्शनिक वा साहित्यिक मान्यता; मानिसलाई स्वतन्त्र प्राणीका रूपमा हेर्दै अस्तित्वलाई तत्त्वको पूर्वगामीका रूपमा सकार्ने, बितीय विश्वयुद्धपछि बढी प्रचारित एक साहित्यिक वाद वा सिद्धान्त ।
अस्तु१— अव्य॰ [सं॰] १. कुनै कामकुराका प्रसङ्गमा आउने स्वीकृतिसूचक शब्द; होस् । २. जे जस्तो छ त्यही रहोस् । ३. ठीक; राम्रो; बेस ।
अस्तु२— ना॰ [सं॰ अस्थि] दाहसंस्कार गरिसकेपछि नदीमा सेलाउन झिकिने लासको हाड, खरानी आदि; मृत व्यक्तिको खप्परका अगाडिको हाडको टुक्रो ।
अस्तुरा— ना॰ [फा॰ उस्तुरो रौँ खौरने धारिलो छुरा ।
अस्तेय— ना॰ [सं॰] १. चोरी नगर्ने काम; नचोर्ने काम, गुण वा आचरण । २. दस मानवधर्ममध्ये एक । ३. बौद्ध धर्मानुसारको पञ्चशीलमध्ये एक ।
अस्त्र— ना॰ [सं॰] १. ६याँकेर प्रहार गरिने हतियार; क्षेप्यास्त्र (भाला, बाण आदि॰ । २. मन्त्रबलबारा प्रयोग गरिने हतियार; दिव्यास्त्र । ३. शत्रुबाट प्रहार गरिएको हतियार रोक्ने ढाल आदि । ४. चिकित्सकले चिरफार गर्ने हतियार । ~ चिकित्सक— ना॰ शारीरिक उपचारका लागि चिरफार गर्ने व्यक्ति वा चिकित्सक; शल्यचिकित्सक । ~ चिकित्सा— ना॰ अस्त्रबारा गरिने उपचार; शल्यचिकित्सा । ~ विज्ञान— ना॰ शस्त्र वा हतियार बनाउन र प्रयोग गर्न सिकाउने विज्ञान; अस्त्रविद्या । ~ विद्या— ना॰ १. अस्त्र चलाउन सिकाउने विद्या; हतियार चलाउने विद्या । २. धनुर्विद्या । — शाला— ना॰ १. अस्त्रशस्त्र राख्ने ठाउँ; शस्त्रागार; असबाबखाना । २. तोपखाना । > अस्त्रागार— ना॰ १. हातहतियारहरू राख्ने भँडार; अस्त्रशाला; असबाबखाना । २. तोपखाना ।
अस्थान— ना॰ [सं॰] ठाउँमा नपरेको स्थिति वा अवस्था । — पदता— ना॰ पद ठाउँमा नपर्दा हुने एक प्रकारको काव्यदोष । — समासता— ना॰ समास नहुनुपर्ने ठाउँमा समास हुँदा हुने एक प्रकारको काव्यदोष ।
अस्थायित्व— ना॰ [सं॰] स्थायी नहुनाको स्थिति वा भाव; अस्थायी हुने काम ।
अस्थायी— वि॰ [सं॰] १. स्थायी नभएको; धेरै समय नटिक्ने । २. थोरै समयको; म्यादी । ~ पद— ना॰ १. म्याद वा अवधि तोकिएको कुनै पद; यति समयसम्म मात्र रहने भनी तोकिएको जागिरको दर्जा । २. म्यादी नोकरी वा दर्जा । ~ सन्धि— ना॰ म्यादी सन्धि; दुई देश वा अनेक देशहरूका बीचमा कुनै विषयलाई लिएर भएको सावधिक सन्धि ।
अस्थि— ना॰ [सं॰] हाड; हाडखोर; हड्डी । — कला— ना॰ हाडमा कुँदिएको कालिगडी; अस्थिशिल्प । — क्षय— ना॰ तरुण अवस्थामा लाग्ने हाडको क्षयरोग । — छेदक— ना॰ शरीरका हाड काट्ने साधन वा उपकरण । — पञ्जर— ना॰ १. हाडैहाडको शरीरको पिँजराग् अस्थिमय शरीरको आकार; कङ्काल । २. दुब्लाएर हाड मात्र बाँकी रहेको शरीरको अवस्था ।
अस्थिर— वि॰ [सं॰] १. स्थिर नभएको; चकचके; चञ्चल स्वभावको । २. अदलबदल भइरहने; अनिश्चित । — ता— ना॰ स्थिर नहुनाको भाव वा प्रक्रिया; चञ्चलता ।
अस्थिशोथ— ना॰ [सं॰] १. हाडको सुज । २. हाड सुनिने एक प्रकारको रोग ।
अस्थिसंहार/अस्थिसंहारक— ना॰ [सं॰] हे॰ हडचूर ।
अस्थिसञ्चय— ना॰ [सं॰] १. शवदाह गरिसकेपछि कुनै पवित्र नदी वा पुण्य तीर्थमा प्रवाहित गर्नाका निम्ति हाड, खरानी आदि जम्मा गर्ने काम । २. हाडको थुप्रो वा रास । — श्राद्ध— ना॰ शवदाह गरेका तेस्रो वा पाँचौँ दिनमा गरिने प्रेतश्राद्ध ।
अस्थिसार— ना॰ [सं॰] शरीरका लामालामा हाडको भित्री भागमा रहने नरम तन्तु वा रेसा; मासी ।
अस्पट— क्रि॰ वि॰ [सं॰ अस्+पट (जानु॰] १. छटपट; खटपट; उकुसमुकुस । ना॰ २. साधारणभन्दा धेरै खानाले पेटमा हुने असजिलोपन । > अस्पटाइ— ना॰ अस्पटाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अस्पटाइनु— अ॰ क्रि॰ अस्पटाउने काम होइनु; छटपटिनु । अ॰ क्रि॰ अस्पटाउनुृ— १. अस्पट हुनु; बेचैन हुनु; छटपटाउनु । २. अप्ठेरो वा गाह्रो हुनु । अस्पटिनु— अ॰ क्रि॰ अस्पट हुनु; छटपटिनु । अस्पटी— ना॰ हे॰ अस्पट; छटपटी ।
अस्पटे— वि॰ धेरै खाएर अस्पटाउने; छटपटिने । अस्पट्ट— क्रि॰ वि॰ १. पेट दुख्ने गरी धेर खाएर । २. असजिलो हुने गरी ।
अस्पट्या्यँ— ना॰ अस्पट हुनाको भाव वा ढब । अस्पट्याइ— ना॰ अस्पटिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अस्पट्याइनु— क॰ क्रि॰ अस्पटिन लाइनु । अस्पट्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अस्पटिन लाउनु ।
अस्पताल— ना॰ [अङ्॰ हस्पिटले रोगीको औषधी–उपचार गर्ने सार्वजनिक घर वा ठाउँ; चिकित्सालय; औषधालय ।
अस्पर्श— ना॰ [सं॰] स्पर्शको अभाव; छुन नमिल्ने वा नछोइने स्थिति ।
अस्पष्ट— वि॰ [सं॰] १. स्पष्ट नभएको; छ्याङ्ब नखुलेको । २. धमिलो; घुर्मैलो । ३. नबुझिने; सन्दिग्ध ।
अस्पृश्य— वि॰ [सं॰] १. छुन–समात्न नहुने; कुनै रोगव्याध आदिका कारणले स्पर्श गर्न नहुने । २. अछूत । — ता— ना॰ अस्पृश्य हुनाको स्थिति वा परिस्थिति; छुन नहुनाको भाव वा अवस्था ।
अस्पृह— वि॰ [सं॰] इच्छा वा चाहना नभएको; लोभ नगर्ने; निर्लोभी; निष्काम ।
अस्फुट— वि॰ [सं॰] १. स्पष्ट नभएको; नबुझिने; अस्पष्ट । २. प्रकट नभएको; अप्रकट ।
अस्मान— ना॰ [फा॰ आस्माने धेरै माथिको ठाउँ; आकाश; नभ; टुप्पो । > अस्मानी— ना॰ १. आकाशको जस्तो फिक्का नीलो रब; अकासे रब । २. प्राचीन कालमा पश्चिम नेपालको पहाडी भेगमा घरको धुरी नै पिच्छे लाग्ने एक प्रकारको तिरो वा रकम । वि॰ ३. अकासे रबको; आकाशको जस्तो रब हुने । ४. आस्मान वा आकाशसम्बन्धी ।
अस्मिता— ना॰ [सं॰] १. अहम्को भाव; अभिमान; अहङ्कार । २. अस्तित्व; विद्यमानता । ३. योगशास्त्रका पाँच क्लेशमध्ये एक ।
अस्मेल— वि॰ [असम्हाले ज्यादै ठूलो; अलबल्ले; सँभाल्नै नसकिने (जरो, बाढी आदि॰ ।
अस्योल— ना॰ [फ्रा॰] फ्रान्सको सेन्ट अस्योल भन्ने ठाउँमा पाइएको, प्राचीन मानवले प्रयोग गरेको उपकरण; सोही ठाउँमा पाइएको मानवीय जीवाश्म । ~ मानव— ना॰ चेलियन वा एब्बेविलियन मानवभन्दा पछिको मानव; फ्रान्सको सेन्ट अस्योल– नामक स्थानमा सबभन्दा पहिले पाइएको मानव; यस्ता मानवसित लक्षण मिल्ने संसारको जुनसुकै ठाउँमा पाइएको मानव ।
अस्वस्थ— वि॰ [सं॰] १. स्वस्थ नभएको; बिरामी; रोगी; मदौरु; चिन्तित । २. दुर्बल; निर्बल; कमजोर । — ता— ना॰ अस्वस्थ हुनाको भाव वा अवस्था ।
अस्वाभाविक— वि॰ [सं॰] १. स्वाभाविक नभएको; अप्राकृतिक; हुनुपर्ने जस्तो नभएको । २. बनावटी; कृत्रिम । — ता— ना॰ स्वाभाविक नहुनाको भाव वा अवस्था; अप्राकृतिक स्थिति ।
अस्वामिक— वि॰ [सं॰] मालिक वा हकवाला कोही नभएको; बेवारिसी (मालमत्ता, जग्गा आदि) । — ता— ना॰ मालधनी वा हकवाला नहुनाको भाव; बेवारिसी ।
अस्वास्थ्य— ना॰ [सं॰] स्वास्थ्य ठीक नहुनाको भाव वा स्थिति; शारीरिक वा मानसिक विकृतिले ग्रस्त अवस्था ।
अस्वीकरण— ना॰ [सं॰] स्वीकार नगर्ने क्रियाप्रक्रिया वा गुण; अस्वीकार ।
अस्वीकार— ना॰ [सं॰] १. स्वीकार नगर्ने क्रिया वा भाव; नामन्जुरी; बेमन्जुरी । २. असहमति; मन्जुर नगर्ने काम ।
अस्वीकृत— वि॰ [सं॰] स्वीकार नगरिएको; नामन्जुर ।
अस्वीकृति— ना॰ [सं॰] अस्वीकार; नामन्जुरी; बेमन्जुरी ।
अस्वेरु— ना॰ लगभग ७.२० से॰ मि॰ लामो, भेट्नापट्टि सुक्दै गएको, हरिया पात हुने र नीलो फूल फुल्ने नीलै रबको काफलजस्तो फल लाग्ने एक बुटो ।
अहँ— वि॰ बो॰ स्वरतन्त्री बन्द भई अघोष स्पर्शका रूपमा उच्चारण हुने र ठाडो रूपमा अस्वीकार, इन्कार, निषेध आदि बुझाउने अव्यय । (उदा॰— अहँ, ज्यान गए पनि म यो कुरा मान्दिनँ॰ ।
अह— ना॰ [सं॰ अहन्] १. दिन; दिवस । २. दिनका अधिष्ठाता देवता । ३. विष्णु । ४. सूर्य । ५. प्रायः सङ्ख्यावाची शब्दका पछाडि समास भएर जोडिने शब्द वा उत्तरपद (एकाह, सप्ताह, दशाह इ॰) ।
अहङ्कार— ना॰ [सं॰] १. आफूलाई सर्वेसर्वा सम्झने क्रिया, भाव वा गुण; अभिमान; घमन्ड; सेखी; मपाईँ, अहमत्या्यँ । २. रिस; क्रोध । > अहङ्कारी— वि॰ १. अहङ्कार गर्ने; अभिमानी; घमन्डी । २. रिसाहा; क्रोधी ।
अहद— ना॰ [अ॰] १. सन्धि; सम्झौता; मिलाप । २. निश्चय; ठहर; पक्कापक्की । ३. कबुल; सङ्कल्प; प्रतिज्ञा । — जा६ता— ना॰ अरू देशसँगका सन्धिअनुसार बनेका नियमकानुन । — नामा— ना॰ १. दुई सरकारसम्बन्धी सिमाना र अरू व्यवस्था–समेतलाई नियममा राख्ने ऐनकानुन । २. दुई सरकारसम्बन्धी सन्धिपत्र ।
अहन्ता— ना॰ [सं॰] अहङ्कार; सेखी; गर्व ।
अहम्— सर्व॰ [सं॰] १. म । ना॰ २. गर्व; अहङ्कार । — बाज— वि॰ अहङ्कारी; घमन्डी । > अहमत्या्यँ— ना॰ १. 'मै हुँ' भन्ने भाव; अभिमान । २. गम्क्याहट; मात । अहम्भाव/अहम्मन्यता— ना॰ हे॰ अहङ्कार । — सबाल— ना॰ महत्त्वपूर्ण सबाल वा प्रश्न ।
अहर्निश— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. रातदिन; चौबीसै घण्टा; अहोरात्र; रातोदिन । २. सधैँ; नित्य ।
अहल्कार— ना॰ [फा॰ अहलकारे घरघरमा चिठीपत्र बाँड्ने हुलाकको सिपाही; हुलाकी; हल्कारा ।
अहल्या— वि॰ [सं॰] १. हल नलगाएको वा नजोतेको (जमिन॰ । ना॰ २. गौतमकी पत्नी ।
अहस्तक्षेप— ना॰ [सं॰] हस्तक्षेपको अभाव, कसैको हस्तक्षेप नभएको स्थिति । ~ नीति— ना॰ अन्तर्राष्ट्रिय सिद्धान्तअनुसार एक देशको भित्री मामला र व्यापार आदिमा अर्को देशले हस्तक्षेप नगर्ने सिद्धान्त ।
अहह— वि॰ बो॰ [सं॰] आश्चर्य, खेद, दुःख, थकाइ, शोक, हर्ष आदि अर्थ बुझाउने अव्यय ।
अहा— वि॰ बो॰ [सं॰ अहो] अहो; अहह ।
अहान— ना॰ [सं॰ आख्याने आहान ।
अहार/अहारा— ना॰ [सं॰ आहारे आहार ।
अहार्य— वि॰ [सं॰] हरण गर्न नहुने वा नसकिने; चोर्न नहुने ।
अहाल— ना॰ आहाल ।
अहिंसक— वि॰ [सं॰] १. हिंसा वा मारकाट नगर्ने । २. अर्कालाई पीडा वा नोक्सान हुने काम नगर्ने; शान्तिप्रिय ।
अहिंसा— ना॰ [सं॰] १. हिंसाको अभाव; काटमार नगर्ने काम । २. प्राणीमात्रलाई दुःख, पीडा आदि हुने र चित्त दुख्ने आचरण नगर्ने काम । — वाद— ना॰ मारकाट वा हिंसा नगर्ने सिद्धान्त । —
वादी— वि॰ अहिंसावादको अनुयायी; अहिंसावादको सिद्धान्त मान्ने; शान्तिप्रिय ।
अहिंस्रक— वि॰ [सं॰] हिंसा वा काटमार नगर्नेः अहिंसक ।
अहित— ना॰ [सं॰] १. हितको अभाव; कुभलो; अकल्याण; अपकार । २. खराबी; नराम्रोपना ।
अहिर— ना॰ [सं॰ आभीरे गाईभैँसी पालेर पेट पाल्ने व्यक्ति; ग्वाला ।
अहिरो— ना॰ [सं॰ आभीर्ये सिकार खेलिने जनावर; सिकार; ऐरो ।
अहिले— क्रि॰ वि॰ [यो +हिले] १. यस बखतग् यति खेर; यही बखतमा । २. आजकाल; अब; हालसाल; हाल । — घरि— क्रि॰ वि॰ तुरुन्तै; तत्काल ।
अहेतुक— वि॰ [सं॰] कारण नभएको; अकारण; मतलब नभएको; बेमतलबको ।
अहै— अव्य॰ [अ+है] आफू समानका साथीसँगीहरूलाई सम्बोधन गर्ने शब्द । (उदा॰— अहै, तँ के गर्न लागिस् <॰ ।
अहो— वि॰ बो॰ [सं॰] आश्चर्य, विस्मय, प्रशंसा, आनन्द, खेद, शोक आदि बुझाउँदा प्रयोग गरिने अव्यय । (उदा॰— अहो, कस्तो जाडो ; अहो, बिचरा साने भीरबाट लडेछ ;) ।
अहोरात्र— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. दिन र रात; रातोदिन; दिनरात; रातदिन; दिनहुँ; हरदिन । ना॰ २. रातदिनको समय; चौबीस घण्टाको समय ।
अह्राइ— ना॰ १. । अह्राउ (+आइ॰] अह्राउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अह्राइनु— क॰ क्रि॰ अह्राउने काम गरिनु; खटाइनु । — सिकाइ— ना॰ अह्राउने र सिकाउने काम ।
अह्राउ— ना॰ [सं॰ अर्ह्+आउ] अह्राउने काम; खटाउने क्रिया वा प्रक्रिया; अह्रोट । > अह्राउनु— स॰ क्रि॰ कसैलाई कुनै काम–कुरो गर्न लगाउनु; आज्ञा दिनु; काममा खटाउनु । — पह्राउ— ना॰ कसैलाई काम गर्नाका निम्ति आज्ञा दिने क्रिया वा प्रक्रिया; खटनपटन; अह्रावट; अह्रोटपह्रोट । अह्रावट— ना॰ अह्राउ; अह्रोट ।
अह्रोट/अह्रौट— ना॰ [अह्राउ+ओट/औट] अह्राउने काम; आज्ञा; खटन । > अह्रौटे— वि॰ अह्रोटअनुसार गर्ने; खटाएको मान्ने; आज्ञाकारी ।