नेपाली शब्दसमूह ०३ अप

मुखपृष्ठ

अप— उप॰ [सं॰] शब्दका अगिल्तिर गाँसिएर अनुचित वा निन्दनीय, रहित वा हीन, विपरीत वा विरुद्ध; हीनता वा कमी, दूषण वा आकस्मिकता आदि अर्थ बुझाउने शब्द (अपव्यय, अपमान, अपभ्रंश, अपमृत्यु) । — कर्ता— वि॰ १. अपकार गर्ने वा हानि पुथ्याउने; नोक्सान गर्ने; अपकारक । २. दुष्कर्म गर्ने; खराब आचरण भएको । — कर्म— ना॰ १. खराब वा अनुचित काम; निन्दनीय काम; गर्न नहुने काम; दुष्कर्म । २. पाप; अधर्म ।

अपकर्ष— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुलाई पछिल्तिर धकेल्ने काम । २. घटाउने या घट्ने प्रक्रिया; ह्रास । ३. पद, प्रतिष्ठा, मान आदिमा हुने कमी वा न्यूनता; मानहानि; अपमान । ३. उन्नति घट्ने, नहुने वा नभएको स्थिति; अवनति । > अपकर्षक — वि॰ १. अपकर्ष गर्ने । २. अपकर्ष भएको । अपकर्षण— ना॰ १. अपकर्ष गर्ने वा हुने काम । २. पछाडि धकेल्ने प्रक्रिया । ३. घटाउने वा कमी गर्ने चाल । ४. मानहानि । ५. मोल घट्ने काम । ६.तल खस्ने वा ओर्लने प्रक्रिया ।

अपकार— ना॰ [सं॰] १. अर्काको कुभलो हुने वा चिताउने काम; हानि; नोक्सानी; नोक्सान । २. अनुचित आचरण वा व्यवहार । >

अपकारक— वि॰ अपकार गर्ने; अहित चिताउने वा हानि पुथ्याउने । अपकारिता— ना॰ १. अपकारी हुनाको भाव वा अवस्था । २. अपकार । अपकारी— वि॰ अपकारक ।

अपकीर्ति— ना॰ [सं॰] पहिलेको कीर्ति वा यशलाई हानि पुथ्याउने खालको अनुचित कार्यबाट हुने बदनामी; अपयश; अबजस; दुर्नाम; दुष्कीर्ति ।

अपकृत— वि॰ [सं॰] अपकार गरिएको; कुभलो गरिएको । > अपकृति — ना॰ हे॰ अपकार ।

अपकृष्ट— वि॰ [सं॰] १. अपकर्ष गरिएको; घटाइएको; कम गरिएको । २. हटाइएको; पन्छाइएको । ३. तानिएको; तल ओरालिएको वा खसालिएको । ४. महत्त्व वा मान घटेको । ५. अधम; नीच; दुष्ट । ६. खराब । ना॰ ७. घृणित व्यक्ति; हीन व्यक्ति । ८. काग; कौवा ।

अपक्रम— ना॰ [सं॰] १. भङ्ग भएको वा बिग्रेको क्रम; सिलसिला टुट्ने प्रक्रिया । २. उचित, उपयुक्त वा ठीक क्रमको अभाव । श्र अपक्रमण — ना॰ १. अपक्रम गर्ने काम वा भाव । २. असन्तोष, रोष वा विरोध प्रकट गर्दै सभा, समिति आदिलाई बहिष्कार गर्ने काम; सु्यँकुच्चा ।

अपक्रोश— ना॰ [सं॰] १. ज्यादै चर्को स्वरले कराउने काम । २. दुर्वाच्य वा कटु वचन बोल्ने काम । ३. गाली । ४. निन्दा ।

अपक्व— वि॰ [सं॰] १. नपाकेको; अपरिपक्व; काँचो(फल, खाद्यान्न इ॰) । २. पूर्ण विकास नभएको (बुद्धि॰ ३. अकुशल । — ता— ना॰ पक्व नहुनाको स्थिति वा भाव; काँचोपन ।

अपक्ष— वि॰ [सं॰] १. कुनै पक्ष वा दलमा नलागेको; निष्पक्ष । २. समाजमा अरू कसैसँग मिलजुल गरेर बस्न नसक्ने । ३. पक्ष वा पखेटा नभएको । ४. आडभरोस वा आधार नभएको; निस्सहाय । — पात— वि॰ १. पक्षपात नभएको; निष्पक्ष; पक्षपातरहित । ना॰ २. पक्षपात नगर्ने वा नगरेको स्थिति; निष्पक्षता ।

अपक्षय— ना॰ [सं॰] ह्रास; च्युति; नाश ।

अपक्षरण— ना॰ [सं॰] वर्षाका भौतिक कारणहरूबाट हुने भूक्षयको क्रिया वा प्रक्रिया ।

अपखण्ड— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुको बिग्रेको भाग; अधुरो वा अपूर्ण हिस्सा । २. कुनै सडेगलेको अंश । ३. विनष्ट वा लुप्त वस्तुको बिग्रेको खण्ड ।

अपगत— वि॰ [सं॰] १. ठीक ठाउँबाट यताउता भएको; ठाउँबाट हटेको वा पन्छिएको । २. मरेको; मृत रू३. नाश भएको; नष्ट । ४. टाढा हटेको । > अपगति— ना॰ १. निकृष्ट वा खराब गति; दुर्गति; खराब अवस्था । २. नराम्रो बाटो लाग्ने काम । ३. हट्ने वा ठाउँ छाड्ने काम । ४. नाश; विनाश ।

अपघात— ना॰ [सं॰] १. अनुचित वा नराम्रो आघात; मार्ने वा हत्या गर्ने काम; हिंसा; वध । २. विश्वासघात । > अपघाती — वि॰ १. अपघात गर्ने; हत्यारो; हत्या वा हिंसा गर्ने । २. विश्वासघात गर्ने; विश्वासघाती ।

अपच— वि॰ [सं॰] १.पाचन नहुने; नपच्ने । ना॰ २. अन्न आदि वस्तु नपच्ने काम वा अवस्था । ३. भोजन नपच्ने रोग ।

अपचालक— वि॰ [सं॰] १. बलज६तीसँग कुनै कुरालाई लैजाने वा हिँडाउने । २. नराम्रोसँग सञ्चालन गर्ने रू३. विज्ञान वा प्रविधिका अनुसार प्रसार वा विस्तारमा प्रतिकूल असर पार्ने; फैलन नदिने ।

अपचालन— ना॰ [सं॰] १. आफूले राखेको माग पूरा नहोउन्जेल यानका चालकलाई बलपूर्वक वा डर–त्रास देखाई आफूले भनेका ठाउँमा ओराल्न बाध्य गराउने काम; अपहरण । २. नराम्रोसँग चलाउने कार्य । ३. प्रसार वा विस्तारलाई अवरुद्ध पार्ने काम ।

अपचालित— वि॰ [सं॰] अपचालन गरिएको; नराम्रोसित चलाइएको ।

अपजस— ना॰ [सं॰ अपयश ] १. बदनाम; अपकीर्ति । २. विनाकसूर आइलागेको आरोप; दोषारोपण; वृथा आरोप । > अपजसे/ अपज–स्याहा — वि॰ अपजस पाउने; अबजसे ।

अपजात— वि॰ [सं॰] आ६नो उत्पादक वा मूल वर्गको पूरै गुण नआएको; अपेक्षाकृत कम गुण भएको ।

अपटु— वि॰ [सं॰] पटु वा कुशल नभएको ।

अपठित— वि॰ [सं॰] १. नपढेको; पढ्ने काम नगरेको; अपढ; अनपढ (व्यक्ति) । २. नपढिएको (पाठ वा लेख॰ ।

अपढ— वि॰ [अ+पढ] १. लेखपढ नगरेको; अनपढ; नपढेको । २. अशिक्षित; मूर्ख । > अपढन्ता— वि॰ अपढ ।

अपत्य— ना॰ [सं॰] सन्तान; छोराछोरी; सन्तति ।

अपत्यार— ना॰ [अ+पत्यार] कुनै विषय वा प्रसङ्गप्रति पत्यार नहुने अवस्था; अनपत्यार; अविश्वास । > अपत्यारिलो— वि॰ पत्यार नभएको । अपत्यारो — ना॰ अपत्यार ।

अपथ— ना॰ [सं॰] १. हिँडडुल गर्न योग्य नभएको बाटो; विकट मार्ग । २. अनुचित वा खराब मार्ग; कुबाटो ।

अपथ्य— वि॰ [सं॰] १. पथ्य नभएको; स्वास्थ्यलाई खराब गर्ने; स्वास्थ्यनाशक (खानेकुरो॰ । ना॰ २. स्वास्थ्यलाई हित नगर्ने वस्तु; हानिकारक चीजबीज ।

अपदस्थ— वि॰ [सं॰] १. आ६नो पद, स्थान वा सेवाबाट हटाइएको; पदच्युत । २. पद वा सेवामा नरहेको; पदबाट हटेको ।

अपद्रव्य— ना॰ [सं॰] १. खराब वा निकृष्ट वस्तु; काम नलाग्ने चीजबीच । २. कुत्सित धन; घृणित सम्पत्ति ।

अपनत्व— ना॰ [हि॰ अपना+ सं॰ त्व ] स्वाधिकार; निजत्व; स्वत्व ।

अपनयन— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु वा व्यक्तिलाई हटाउने वा निकाल्ने काम । २. छुटकारा; वियोग । ३. कुनै स्त्री वा बालकलाई उसका पति वा बाबुको घरबाट लुकाई–बहकाई अन्यत्र कहीँ भगाउने काम; अपहरण ।

अपनाम— ना॰ [सं॰] हे॰ दुर्नाम ।

अपनिहिति— ना॰ [सं॰] कुनै व्यञ्जनको पछि रहेको स्वरवर्ण अनुवर्ती रहेर पनि अगाडि आइपुग्ने भाषावैज्ञानिक प्रक्रिया (हँसिया = हँइस्या, थाकियो = थाइक्यो इ॰)रू

अपन्यास— ना॰ [सं॰] १. गीतका खण्ड–खण्ड अलग गरेर देखाइने स्वर । २. खराब ठाउँमा राख्ने काम ।

अपभाषा— ना॰ [सं॰] १. भाषाको अपरिष्कृत तथा अशिष्ट रूप । २. अश्लील वा लाजभाँडको बोली ।

अपभोग— ना॰ [सं॰] १. अर्काको सम्पत्ति अनुचित किसिमले भोग गर्ने काम । २. सम्पत्तिको दुरुपयोग वा दुर्व्यवहार । > अपभोगी— वि॰ १. अपभोग गर्ने; अर्काको सम्पत्ति अनुचित रूपमा फुक्ने । २. सम्पत्तिको दुरुपयोग गर्ने ।

अपभ्रंश— ना॰ [सं॰] १. तलतिर खस्ने वा झर्ने काम; पतन । २. बिग्रेको स्थिति; विकृति । ३. मूल उच्चारण ठीक र शुद्ध किसिमले गर्न नसकी बिग्रेको शब्दरूप । ४. प्राचीन मध्यदेशीय प्राकृत भाषाभन्दा पछिको र आधुनिक आर्यभाषा जन्मनुभन्दा पहिलेको तथा सोही आधुनिक आर्यभाषाको विकास गराउने भाषा । ~ भाषा— ना॰ आधुनिक भारतवर्षीय आर्यभाषाको विकासभन्दा अघिल्लो चरणको भाषा ।

अपभ्रष्ट— वि॰ [सं॰] १. खसेको वा गिरेको; पतित; च्युत रू२. बिग्रेको; विकृत । ३. संस्कृत तत्सम शब्दबाट आएर विकृत रूपमा प्रचलित; तद्भव (शब्द॰ ।

अपमान— ना॰ [सं॰] १. अभिमानपूर्वक भनिएको र कसैको इज्जत वा मानमर्यादालाई चोट पुथ्याउने कुरो । २. कसैको प्रतिष्ठा वा इज्जतलाई कम गराउने कामकाज; बेइज्जती । ३. तिरस्कार । ४. अपहेलना; दुत्कार । — कारी— वि॰ अपमान गर्ने । — जनक— वि॰ अपमान पुथ्याउने (वचन वा कार्य॰ । > अपमानित— वि॰ अपमान गरिएको; तिरस्कृत । अपमानी— वि॰ अरूको अपमान गर्ने ।

अपमार्जन— ना॰ [सं॰] १. शुद्धि, सफाइ वा संशोधन गर्ने काम वा भाव; फोहर–मैला, कसरमसर आदि साफ गर्ने काम; अपामार्जन । २. कुनै वस्तुमा बसेको दाग, कलङ्क आदि मेटाउने क्रिया । ३. मेट्ने वा रद्द गर्ने काम ।

अपमिश्रण— ना॰ [सं॰] असल वा उम्दा वस्तुमा खराब वस्तु मिसाउने काम; खाद्य वस्तु आदिमा दूषित पदार्थ मिलाउने काम; मिसावट ।

अपमृत्यु— ना॰ [सं॰] असामयिक या आकस्मिक मृत्यु; अकालमृत्यु ।

अपयश— ना॰ [सं॰] अपजस; अपकीर्ति; अबगाल ।

अपयोग— ना॰ [सं॰] १. अनुचित वा खराब समय; कुसाइत; खराब मुहूर्त । २. नियमित मात्राभन्दा बढी वा कम औषधीको मिश्रण ।

अपयोजन— ना॰ [सं॰] १. अर्काको धनसम्पत्ति अनुचित रूपले आ६ना काममा खर्च गर्ने प्रक्रिया । २. कुनै वस्तुलाई खराब ढङ्गले उपयोगमा ल्याउने काम ।

अपर— वि॰ [सं॰] १. अर्को; अरू; दोस्रो । २. अप्रतिबन्बी; बेजोड । — तन्त्र— वि॰ परतन्त्र नभएको; स्वाधीन; स्वतन्त्र । — पक्ष— ना॰ महालय श्राद्ध (सोह्र श्राद्ध॰ गरिने पक्ष; आश्विन कृष्णपक्ष; पितृपक्ष । ~ पुरापाषाण— ना॰ पुरापाषाणयुगका तीन विभाजनमध्ये अन्तिम तथा ओरनेक, सोलुत्रे, मदलेन र अजिल मानवले प्रयोग गरेका पाषाण–उपकरणको समय; त्यस्ता मानवले प्रयोग गरेका पाषाण–उपकरणको सामूहिक नाम । — प्रातिनूतनाश्म— ना॰ प्रातिनूतनाश्मका तीन विभाजनमध्ये अन्तिम विभाजन; आजभन्दा लगभग एक लाख पचास हजार वर्षपहिले प्रारम्भ भएको समय ।

अपरम्पार— वि॰ [सं॰] पार पाइनसकिने; पार पाउन नसकिने; अपार; असीम; बेहद ।

अपरस— ना॰ [सं॰] १. छालामा कत्ला–कत्लापर्ने एक प्रकारको रोग । २. बिग्रिएको रस; दूषित रस । वि॰ ३. अस्पृश्य । ४. अनासक्त ।

अपरा— ना॰ [सं॰] १. अध्यात्म वा ब्रह्मविद्यादेखि भिन्न विद्या । २. लौकिक विद्या; पदार्थविद्या; भौतिक विद्या । ३. पश्चिम दिशा । ४. हात्तीको पछिल्लो भाग । ५. गर्भाशय । ६. जेठ महिनाको कृष्णपक्षको एकादशी ।

अपराग— ना॰ [सं॰] १. प्रेम वा रागको विरोधी भाव । २. वैरभाव; बेष; शत्रुता । ३. अरुचि; मोहहीनता । ४. असन्तोष; अतृप्ति ।

अपराजिता— ना॰ [सं॰] १. केराउको जस्ता कोसा हुने र सेतो वा नीलो फूल फुल्ने एक खालको लहरो । (सेतो फूल फुल्नेलाई गिरिकर्णिका र नीलो फूल फुल्नेलाई विष्णुक्रान्ता भनिन्छ रू) । २. दुर्गा । ३. एक योगिनी । ४. प्रत्येक पाउमा दुई नगण, एक रगण, एक सगण, एक लघु एक गुरु हुने वार्णिक छन्द ।

अपराध— ना॰ [सं॰] १. कसैको अपमान वा हानि–नोक्सानी हुने काम । २. कानुनविरुद्धको काम; धार्मिक दृष्टिबाट गर्न नहुने आचरण । ३. पाप लाग्ने काम । ४. कसुर; दोष । ५. भूलचूक । ~ विज्ञान— ना॰ अपराध गर्नाको कारण खोजी गर्ने र सो अपराध गर्ने प्रवृत्ति हटाउने कुराको शास्त्र । ~ स्वीकरण— ना॰ अधिकारीवर्गका अगाडि आ६नो अपराध वा पाप स्वयं स्वीकार गर्ने काम । ~ संहिता— ना॰ १. अपराधसम्बन्धी नियम– विनियमहरूको सँगालो । २. त्यससँग सम्बन्धित ग्रन्थ ।

अपराधी— वि॰ [सं॰] अपराध गर्ने; पापकर्म गर्ने । ~ सुम्पुवा— ना॰ १. जिल्ला इलाकातिरका चौकीहरूले पक्रिएका दोषी, अपराधीलाई आ६ना तालुक अड्डामा सुम्पिने वा बुझाउने काम । २. पक्राउ परेका विदेशी अपराधीहरूलाई तिनकै देशको सरकारछेउ सुम्पने काम ।

अपरान्तिका— ना॰ [सं॰] एक नगण, दुई रगण र एक लघु तथा एक गुरु भएको वार्णिक छन्द । (यसैलाई ललित तथा कनकमञ्जरी पनि भनिन्छ ।)

अपराह्ण— ना॰ [सं॰] १. दोपहर वा मध्याह्नपछि आरम्भ हुने दिनको भाग; दिनका पाँच भागमध्येको चौथो भाग; अपराह्न । २. सामान्यतः दिनको तेस्रो प्रहर ।

अपराह्न— ना॰हे॰ अपराह्ण ।

अपरिग्रह— ना॰ [सं॰] १. दान नलिने क्रिया; दानको परित्याग । २. जीवन–निर्वाहका लागि अत्यावश्यक वस्तुबाहेकका अन्य वस्तु ग्रहण नगर्ने काम । ३. मोह, राग, बेष, हिंसा आदिको त्याग । ४. योगशास्त्रका अनुसार पाँचौँ यम; सङ्गत्याग । ५. ब्रह्मचर्य ।

अपरिचित— वि॰ [सं॰] १.परिचित वा चिनजान नभएको; जानपहिचान नभएको; थाहा नभएको । २. पराई; परचक्री ।

अपरिणय— ना॰ [सं॰] परिणय वा विवाह नभएको अवस्था; कौमार्य; कुमार–अवस्था ।

अपरिणामी— वि॰ [सं॰] १. परिणाम ननिस्कने वा नहुने । २. अवस्था वा रूपमा हेरफेर नहुने; अविकारी ।

अपरिणीता— वि॰ [सं॰] विवाह नभएकी; अविवाहिता; कुमारी; कन्या ।

अपरिपक्व— वि॰ [सं॰] १. परिपक्व नभएको; काँचो । २. राम्रोसँग नपाकेको; अधकल्चो । ३. अपक्व । — ता— ना॰ १. अपरिपक्व हुनाको भाव वा अवस्था । २. खास कुरा सिक्ने वा ग्रहण गर्ने तत्परता बालकमा स्वाभाविक रूपमा देखिइनसकेको शारीरिक वा मानसिक अवस्था ।

अपरिमित— वि॰ [सं॰] १. कुनै सीमा नभएको; सीमारहित; असीम; बेहद । २. असङ्ख्य; अगणित; अनगन्ती ।

अपरिमेय— वि॰ [सं॰] १. परिमाण छुट्याउन वा नापतौल गर्न नसकिने; अडकल काट्न नसकिने २. असङ्ख्य; धेरै; अनगन्ती ।

अपरिवर्तनीय— वि॰ [सं॰] १. परिवर्तन वा फेरबदल गर्न नसकिने; बदल्न नसकिने । २. कुनै कुराको सट्टा वा बदलामा दिन नसकिने । ३. सधैँ एकनास रहने; नित्य ।

अपरिवर्तित— वि॰ [सं॰] परिवर्तन वा फेरबदल नभएको; नबदलिएको; उस्तै ।

अपरिवर्त्य— वि॰ [सं॰] परिवर्तन वा हेरफेर गर्न लायक नभएको; परिवर्तन नहुने वा गर्न नसकिने ।

अपरिष्कृत— वि॰ [सं॰] १. परिष्कार वा संस्कार नभएको; असंस्कृत; अपरिमार्जित । २. ठीक वा उचित नपारिएको; नसुधारिएको । ३. फोहोर–मैला भएको; गन्दा ।

अपरिहार्य— वि॰ [सं॰] १. परिहार वा त्याग गर्न नसकिने; छाड्न नहुने; अत्याज्य । २. कामका निम्ति अत्यावश्यक; अनिवार्य । —

ता— ना॰ १. छाड्न वा त्याग्न नसकिने गुण वा अवस्था । २. कुनै कामकुराका निम्ति नभई नहुने स्थिति ।

अपरीक्षित— वि॰ [सं॰] १. परीक्षा नगरिएको वा नलिइएको; जाँचपडताल नभएको । २. रूप, गुण, वर्ण आदिको अनुसन्धान नगरिएको । ३.अप्रमाणित ।

अपरुष— वि॰ [सं॰] १. परुष वा कठोर नभएको; कोमल । २. कठोर हृदय नभएको; नरिसाउने ।

अपरूप— वि॰ [सं॰] १. नराम्रो रूप भएको; कुरूप । २. भद्दा ।

अपरेटर— ना॰ [अङ्॰] १. मेसिन, यन्त्र आदि चलाउने व्यक्ति । २. फोनमा कुराकानी गर्नाका निम्ति लाइन दिने व्यक्ति ।

अपरोग— ना॰ [सं॰] रोगको असर घट्तै गएको अवस्था; स्वास्थ्यलाभ गरेको स्थिति ।

अपर्झट— क्रि॰वि॰ [सं॰ अपर+झटिति] १. अचानक; अब्झट; अकस्मात्; एक्कासि; अनायास । ना॰ २. एकाएक आइपरेको स्थिति । वि॰ ३. आकस्मिक; अप्रत्याशित ।

अपर्णा— ना॰ [सं॰] १. शिवप्राप्तिका लागि तपस्या गर्दा पातसम्म पनि खान छोडेकी पार्वतीको नाम; पार्वती । २. दुर्गा । वि॰ ३. पात नभएको (लहरो इ॰) ।

अपर्याप्त— वि॰ [सं॰] १. पर्याप्त नभएको । २. सीमारहित; असीम । श्र अपर्याप्ति — ना॰ १. पर्याप्त नभएको अवस्था वा स्थिति । २. पूर्णताको अभाव; कमी; त्रुटि । ३. अयोग्यता; अक्षमता ।

अपलाप— ना॰ [सं॰] १. व्यर्थको प्रलाप; नचाहिँदो बकबक । २. कुनै प्रसङ्ग टार्नका लागि यताउताको कुरा भन्ने काम; कुरा बनाउने काम । ३. सत्य कुरालाई ढाकछोप गर्ने आचरण ।

अपव्याख्या— ना॰ [सं॰] गलत अर्थ गराइ; बेठीक व्याख्या ।

अपवर्ग— ना॰ [सं॰] १. सबै खालको कष्टबाट हुने छुटकारा । २. सबै दुःखको नाश हुने न्यायवैशेषिक दर्शनले मानेको मोक्ष; मुक्ति; निर्वाण । ३. त्याग; बलिदान । ४. दान । ५. कार्यसमाप्ति– अनुसारको फलप्राप्ति ।

अपवर्त्य— वि॰ [सं॰] १. बदल्न सकिने वा बदल्न हुने । २. फर्काउन योग्य; फिर्ता दिन लायक । ना॰ ३. कुनै एक सङ्ख्याले अर्को सङ्ख्यालाई गुणन गर्दा आउने गणितको राशि ।

अपवाद— ना॰ [सं॰] १. कसैको सम्मानमा आघात पुग्ने लोकनिन्दा; बदनामी; तिरस्कार । २. नभए–नगरेका कुराको दोष वा आरोप; झूटो दोष । ३. व्यापक वा सामान्य नियमभित्र नपरेर त्यसको अतिरिक्त आउने विषयवस्तु वा कामकुरो; सामान्य लक्षणमा नअटाउने कुरो । ४. झूटो कुरो; असत्य वार्ता । ५. वेदान्तशास्त्रका अनुसार अध्यारोपको निराकरण । (जस्तो— डोरीमा सर्पको ज्ञान अध्यारोप हो भने डोरीको वास्तविक ज्ञानबाट सर्पको ज्ञानको निराकरण चाहिँ अपवाद हो ।) । श्र अपवादक/अपवादी— वि॰ अर्काको अपवाद वा बदनामी गर्ने; परनिन्दक । अपवित्र — वि॰ [सं॰] १. पवित्र नभएको; चोखो नभएको; अशुद्ध; बिटुलो । २. जातिभ्रष्ट; जातिपतित । — ता— ना॰ पवित्र नभएको अवस्था; अशुद्धता ।

अपविद्या— ना॰ [सं॰] १. अध्ययन गर्न उचित नभएको खराब वा निषिद्ध विद्या । २. हे॰ अविद्या ।

अपव्यय— ना॰ [सं॰] १. अनावश्यक वा अनुचित मात्रामा गरिने व्यय; अनुचित रूपमा गरिएको खर्च; फजुल खर्च; धनको दुरुपयोग । २. खराब काममा गरिने खर्च । > अपव्ययी — वि॰ अपव्यय गर्ने; व्यर्थ खर्च गर्ने ।

अपशकुन— ना॰ [सं॰] अशुभ वा खराब शकुन; नराम्रो लक्षण; अपसगुन ।

अपशब्द— ना॰ [सं॰] १. कसैप्रति बोलिएको दुर्वाच्य; गाली; दुर्वचन । २. अश्लीलता भरिएको शब्द; अशुद्ध शब्द । ३. निरर्थक वा बेमतलबको कुरा; व्यर्थको बोली । ४. असम्बद्ध प्रलाप । ५. अपानवायु ।

अपश्री— वि॰ [सं॰] १. श्री नष्ट भएको; शोभा, सौन्दर्य आदिले रहित । २. कुरूप; नराम्रो; भद्दा । ना॰ ३. श्री वा शोभा विकृत भएको अवस्था ।

अपसगुन— ना॰ [सं॰ अपशकुने हे॰ अपशकुन ।

अपसङ्ग्रह/अपसञ्चय— ना॰ [सं॰] अनियमित रूपले र धेरै मूल्यमा बेच्ने उद्देश्यले मालसामान जम्मा गरेर लुकाई–छिपाई राख्ने काम; पछाडि बढी मोलमा बिक्री गर्ने इरादाले सरसामग्री बढी सङ्ख्यामा जम्मा गर्ने काम ।

अपसमायोजन— ना॰ [सं॰] खास वातावरण वा स्थितिमा प्रतिकूलित हुने वा त्यस रूपमा हेरिने स्थिति; कुसमायोजन ।

अपसर्जन— ना॰ [सं॰] १. छाड्ने काम; त्याग । २. मोक्ष; मुक्ति ।

अपसर्प/अपसर्पक— ना॰ [सं॰] १. जासुसी विद्या । २. त्यस्तो विद्या जान्ने जासुस; गुप्तचर । ३. अर्काको कुरा लगाउने छुल्याहा व्यक्ति ।

अपसर्पण— ना॰ [सं॰] १. पछाडि हट्ने काम; खस्कने काम । २. भाग्ने काम; पलायन । ३. गुप्तचरको काम; जासुसी । ४. छुल्या्यँ ।

अपसव्य— वि॰ [सं॰] १. सव्यको उल्टो; दाहिने; दायाँ । २. उल्टो; विपरीत । ना॰ ३. पितृकार्य आदिमा दायाँ काँधमा जनै रहने स्थिति ।

अपसार— ना॰ [सं॰] १. बाहिर जाने वा निक्लने काम । २. पानीको छिटा । > अपसारक— वि॰ भगाएर लैजाने । अपसारण — ना॰ १. कुनै वस्तु पन्छाउने वा हटाउने काम । २. बाटो दिने वा ठाउँ छाड्ने काम । अपसारित— वि॰ पन्छाइएको; हटाइएको; निकालिएको; पर सारिएको । अपसारी— वि॰ विरुद्ध जाने वा रहेको; उल्टो चल्ने; विपरीत बाटो हिँड्ने ।

अपसिद्धान्त— ना॰ [सं॰] १. सिद्धान्तको विरुद्ध विचार; अनुचित सिद्धान्त । २. न्यायमा कुनै सिद्धान्त स्थिर गरेर पनि त्यसको विपरीत गरिने वा भनिने काम–कुरो ।

अपसृत— वि॰ [सं॰] १. आ६नो उत्तरदायित्व, पद, कार्य आदिबाट हटेको; निक्लिएको; पन्छिएको । २. पारपाचुके लिएको; सम्बन्धविच्छेद गरेको । > अपसृता— वि॰ सम्बन्ध विच्छेद गरिएकी; पारपाचुके दिएकी वा लिएकी; परित्यक्ता (स्त्री॰ ।

अपसेट— ना॰ [अङ्॰] छाप्ने अक्षर वा सामग्रीको विशेष फोटो उतारी धातुको पातामा बिम्ब पारेर छापिने एक विशेष प्लेट । ~ प्रतिलिपि— ना॰ अपसेट पाताले छापेर तयार गरिएको प्रतिलिपि । ~ प्रेस— ना॰ अपसेटबारा छपाइको काम हुने प्रेस; सफा र आकर्षक छपाइ गर्ने आधुनिक मुद्रणयन्त्र रू

अपसोच/अपसोस— ना॰ [फा॰ अफसोस ] १. सुर्ता; शोक; बिस्मात । २. खेद; अफसोस ।

अपस्नान— ना॰ [सं॰] १. आ६नो कुनै सम्बन्धी वा कुटुम्बको मृत्युमा उदकक्रियाको समयमा गरिने स्नान; आशौचमा गरिने नुहाइ; खल्को । २. अपवित्र पानीमा नुहाउने काम ।

अपस्मार— ना॰ [सं॰] १. रोगीको कलेजो काँपेर बेहोस भई जमिनमा गिर्ने काम; मूर्च्छा पर्ने रोग; छारेरोग; मिरगी; मिर्गी । २. वियोगजन्य कष्टले मिर्गीको रोगीजस्तै मूर्च्छित भएर पल्टने खालको प्रेमी वा प्रेमिकाको अवस्था; एक सञ्चारी भाव । > अपस्मारी — वि॰ अपस्मार रोगले पीडित ।

अपहत— वि॰ [सं॰] १. हत्या गरिएको; मारिएको । २. टाढा पारिएको; हटाइएको ।

अपहत्ते/अपहत्या— ना॰ [सं॰ अपहत्या ] १. जानी–जानी आ६नो ज्यान गुमाउने काम; आत्महत्या; आत्मघात । २. कृपा वा सहयोग पाउने आशाले आफैंलाई कष्टपूर्ण स्थितिमा पार्ने काम ।

अपहरण— ना॰ [सं॰] १. कसैबाट कुनै वस्तु जबर्जस्ती खोसेर लैजाने काम; हरण । २. चोर्ने वा हरण गर्ने काम । ३. कुनै स्वार्थ साध्ने वा पैसा कमाउने उद्देश्यले कुनै व्यक्तिलाई जबरजस्ती उठाएर लैजाने काम । ४. तिरोभरो बचाउन कुनै मालसामान लुकीछिपी आयात वा निर्यात गर्ने काम । ५. नदी, हिमनदी, छाल आदि विकारक तत्त्वबारा धरातल खियाउने काम । —

कारी— वि॰ अपहरण गर्ने ।

अपहर्ता— ना॰ [सं॰] १. अर्काको धनमाल जबरजस्ती खोसेर लिने व्यक्ति; अपहरण गर्ने व्यक्ति । २. लुटेरा; चोर; डाँकू ।

अपहसित— वि॰ [सं॰] १. अपहास वा उपहास गरिएको; खिल्ली उडाइएको । न्ाा. २. असभ्य हाँसो; खित्का ।

अपहार— ना॰ [सं॰] अर्काको धनमाल जबरजस्ती हरेर लैजाने काम; अपहरण । २. धोका वा बेइमानी गरेर अर्काको धनसम्पत्तिमा अधिकार जमाउने काम । > अपहारक/अपहारी— वि॰ १. अर्काको धनमाल जबरजस्ती हरण गरेर लिने; अपहरण गर्ने । ना॰ २. चोर; डाँकू; लुटेरो ।

अपब्त— वि॰ [सं॰] हरण गरिएको; खोसिएको; लुटिएको ।

अपहेलन/अपहेला— ना॰ [सं॰] वास्ता, मान र कदर नगर्ने इरादाले गरिएको उपेक्षा; तिरस्कार; हेला । > अपहेलित— वि॰ अपहेलन गरिएको ।

अपह्नुति— ना॰ [सं॰] १. लुकाउने वा बहाना गर्ने काम । २. ढाँटेर एक थोकलाई अर्को थोकका रूपमा पेस गरेको देखाउँदा हुने एक अर्थालङ्कार ।

अपाक— ना॰ [सं॰] १. नपाक्ने वा नपाकेको अवस्था; काँचोपन । २. अपच ।

अपाक्य— वि॰ [सं॰] १. पकाउन लायक नभएको; पकाउन नसकिने रू२. नपाकेको; काँचो ।

अपाङ्ग— वि॰ [सं॰] १. अङ्गभङ्ग भएको; शरीरको कुनै अङ्ग विकृत भएको; हात–गोडा आदि भाँचिएको वा नाक, कान, आँखा आदि विकृत भएको; विकलाङ्ग । ना॰ २. आँखाको कुनो ।

अपात्र— ना॰ [सं॰] १. खराब आचरण वा बानीबेहोरा भएको व्यक्ति; कुपात्र; निन्दित व्यक्ति । २. खराब भाँडो; बिटुलो भाँडो । — ता— ना॰ खराब आचरण वा शील–स्वभाव; निन्दनीयता ।

अपादान— ना॰ [सं॰] हटाउने वा पन्छाउने काम; छुट्ट्याउने वा अलग पार्ने प्रक्रिया । २. अवधि द्योतन गर्ने कारकचिह्न; पञ्चमी विभक्तिमा प्रयोग गरिने कारक -बाट, देखि) ।

अपान— ना॰ [सं॰] १. पञ्च महाप्राणमध्ये एक । २. मलमूत्रलाई निकाल्ने अधोवायु । ३. गुदबार । ~ वायु— ना॰ गुदबारबाट निस्कने वायु; पाद ।

अपामार्ग— ना॰ [सं॰] भुवादार पात हुने, आँख्लैआँख्ला परेका राता, हरिया तथा सेता डाँठ हुने, मञ्जरीजस्तो फूल लाग्ने र तिलका दानाजस्तो फल फल्ने एक झारविशेष; एक प्रकारको दतिवन (भाद्रशुक्ल पञ्चमी वा ऋषिपञ्चमीका दिन नारीजातिले लगाउने दतिवन ।)

अपामार्जन— ना॰हे॰ अपमार्जन ।

अपाम्मे— वि॰ १. ज्यादै; धेरै; अत्यन्त; अगाध । क्रि॰वि॰ २. ज्यादा; अति; धेर ।

अपार— वि॰ [सं॰] १. पार हुन नसक्ने; सीमारहित; अनन्त । २. अत्यधिक; ज्यादै । ३. उग्र; तीव्र; प्रचण्ड । — गामी— वि॰ १. पार गर्न नसकिने । २. योग्य नभएको; अयोग्य । ३. समर्थ नभएको; असमर्थ । — दर्शक/दर्शी— वि॰ पारदर्शी नभएको; पूर्ण रूपले प्रकाश छिर्न नसक्ने; अर्कोतर्फ कुनै किसिमको छाया वा प्रकाश नदेखिने ।

अपावन— वि॰ [सं॰] पवित्र नभएको; अपवित्र ।

अपाहिज— वि॰ [प्रा॰ अपाहेज्जे १. हातगोडा नभएको; अङ्गहीन; विकलाङ्ग; अपाङ्ग । २. खोच्याउने; खञ्ज; लुलो–लङ्गडो । ३. कामका निम्ति योग्य नभएको; अयोग्य । ४. अल्सी ।

अपाही— वि॰ [अ+पाही] १. पाही नपरेको; पायक नपरेको । २. कोल्टो; असजिलो; अप्ठेरो ।

अपि— संयो॰ [सं॰] संस्कृतमा 'पनि'–को अर्थमा स्वतन्त्र रूपले प्रयोग हुने तर नेपालीमा भने सोही अर्थमा अरू शब्दसँग जोडिएर प्रयोग हुने एक शब्द (तथापि, यद्यपि, तदपि इ॰) । श्र अपितु— संयो॰ १. वाक्यखण्डका बीच प्रयुक्त भएर संयुक्तवाक्य– निर्माणमा सघाउ पुथ्याउने संयोजक शब्द । २. किन्तु; तर; परन्तु । ३. बरु ।

अपिल— ना॰ [अङ्॰] १. विचार, स्वीकृति, न्याय वा सहायताका लागि विनयपूर्वक कसैसँग गरिने प्रार्थना वा निवेदन । २. सुरु वा तल्ला तहको अदालतको निर्णयमा चित्त नबुझी सो बदल्न वा पुनर्विचार गर्न माथिल्लो तहको अदालतमा दिइने निवेदन; पुनरावेदन । ३. कुनै अड्डाका कर्मचारीउपरको उजुर सुन्ने अधिकारप्राप्त अर्को अड्डा । ~ अड्डा— ना॰ सुरुका अदालतउपरको उजुरी सुन्ने माथिल्लो अदालत । ~ पत्र— ना॰ सुरुका अड्डाले गरेको फैसलाउपर गरिएको नालिससम्बन्धी कागजात । — वाला— ना॰ अपिलाट । > अपिलाट— ना॰ अपिल गर्ने व्यक्ति; अपिलवाला; झगडिया ।

अपुग— वि॰ [अ+पुग्] १. नपुगेको; कम भएको । २. पूरा नभएको; अपूरो; अपूर्ण । ना॰ ३. नपुगेको वा पूरा नभएको अंश; अपर्याप्तता; अपूर्णता ।

अपुग्दो— वि॰ [अ+पुग्+दो] नपुगेको वा नपुग्दो; कमी; अपर्याप्त; अपूर्ण ।

अपुङ्गी— क्रि॰ वि॰ १. मानिसैपिच्छे; जनही; प्रतिव्यक्ति ।

अपुङ्गे— वि॰ [अपुङ्गो+ए] १.अपुङ्गोजस्तै गरी बाँडिने; थोरथोरै; । २. फाल्तु; वाहियात; व्यर्थको ।

अपुङ्गो— ना॰ [सं॰ अपूपाङ्गे घिउ, चिनी र गहुँको पीठो आदि मिसाएर बनाएको र देवकार्यमा चढाइने एक प्रकारको नैवेद्य; प्रायः सत्यनारायणको पूजामा चढाइने नैवेद्य वा खाद्य वस्तु ।

अपुच्छ— वि॰ [सं॰] १. पुच्छर नभएको । ना॰ २. नरवानरानुगणभित्र पर्ने पुच्छर नहुने वानर । ~ ख्यातञ् चतुष्क— ना॰ नरवानरानुगणभित्र पर्ने अपुच्छ नरवानरमा चार प्रकारका प्रसिद्ध नरवानर (शाखावानर, बनमान्छे, मेध्यवानर र भीमवानर॰रू ~ टाङ्गस— ना॰ अफ्रिकाको टाङ्गसनामक स्थानको गुफामा अश्मीभूत अवस्थामा पाइएको, पुच्छर नभएको, मानवजस्तो नरवानर ।

अपुत— वि॰ [सं॰ अपुत्र ] १. पुत्र वा सन्तान नभएको; अपुत्र । ना॰ २. खराब छोरो; कपूत । वि॰ ३. फूल नफुल्ने ।

अपुताली— ना॰ [अपूत+आली] छोरा वा सन्तान नभएका व्यक्तिको जायजेथा; सम्पत्तिको उपभोग गर्ने निकटतम उत्तराधिकारी नहुने व्यक्तिको धनमाल; औताली ।

अपुतो— वि॰ [सं॰ अपुत्र ] १. पुत्र वा सन्तान नभएको; अपुत्र । ना॰ २. खराब छोरो; कपूत । वि॰ ३. फूल नफुल्ने ।

अपूतो— वि॰ हे॰ अपुतो । अपुत्र/अपुत्रक — वि॰ [सं॰] १. सन्तान नभएको; छोराछोरी नभएको; निःसन्तान; अपूतो । २. छोरो नभएको; पुत्रहीन । > अपुत्रिका — ना॰ अपुत्रक पिताकी सन्तानहीन छोरी; अपुत्रक पिताको सम्पत्ति उपभोग गर्न नपाउने छोरी । अपुत्री — वि॰ १. सन्तान नजन्माएकी -नारी_; छोराछोरी नपाएकी -स्त्री) । २. पुत्र वा सन्तान जन्मेर मर्दै गरेकाले कोख खाली भएकी -नारी) ।

अपुरो— वि॰ [सं॰ अपूर्ण ] १ पूर्ण वा भरिएको नभएको; खाली; रित्तो । २. कुनै कमी, त्रुटि वा दोष भएको । ३. पूरा वा समाप्त हुन बाँकी रहेको (काम वा वस्तु॰; अधुरो ।

अपुष्ट— वि॰ [सं॰] १. पुष्ट नभएको; दुब्लो; पातलो; निर्धो । २. ख्याउटे; झीनो । ३. प्रमाणबारा सिद्ध नभएको; अप्रमाणित; मनगढन्त (समाचार, कुरा इ॰) । ४. समर्थन नभएको; स्वीकार नगरिएको ।

अपुष्पक— ना॰ [सं॰] वनस्पति–जगत्को फूल नफुल्ने वर्ग ।

अपूप— ना॰ [सं॰] १. अपुङ्गो । २. पुवा वा मालपुवा । ३. महको चाको ।

अपूरणीय— वि॰ [सं॰] कहिल्यै पूरा गर्न नसकिने; ज्यादै कष्टप्रद ।

(उदा॰— प्रसिद्ध नाटककार बालकृष्ण समको निधनले नेपाली साहित्यमा अपूरणीय क्षति भएको छ ।)

अपूरो— वि॰ हे॰ अपुरो ।

अपूर्ण— वि॰ [सं॰] हे॰ अपुरो ।

अपूर्व— वि॰ [सं॰] १. पहिले कहीँ पनि नभएको वा नदेखिएको । २. नयाँ; हालसालको । ३. अनौठो; अद्भुत । ४. चिनजान नभएको; अज्ञात । ५. अद्भुत; विलक्षण । ६. अबितीय; अनुपम ।

अपृष्ठवंश— ना॰ [सं॰] मेरुदण्ड नभएको जीवको प्रकार । श्र अपृष्ठवंशीय युग— ना॰ मेरुदण्ड नभएका जीवहरूको सृष्टि भएको युग; पुराजीवक प्रथम खण्डको समस्त समयलाई ओगट्ने जैविक युग; त्रिखण्डारम्भदेखि गिरि वा शैलयुगसम्मको समस्त युग ।

अपेक्षणीय— वि॰ [सं॰] अपेक्षा वा वास्ता गर्न लायक ।

अपेक्षा— ना॰ [सं॰] १. केही वस्तु पाउन त्यसमा दृष्टि वा लालच पुथ्याउने काम; इच्छा; अभिलाषा; वास्ता; चाहना । २. अस्तित्व, क्रम, विकास, स्थिति आदिका दृष्टिले कुरा वा वस्तुहरूमा रहने स्वाभाविक सम्बन्ध । ३. आशा; भरोसा । ४. तुलना; दाँजो । — कृत— क्रि॰ वि॰ १. तुलना वा दाँजोमा । २. आशा गरेको भन्दा । > अपेक्षित— वि॰ १. अपेक्षा गरिएको; वाञ्छनीय । २. प्रयोजनीय; आवश्यक; जरुरी । अपेक्ष्य— वि॰ १. वाञ्छनीय; इच्छा गर्न लायक । २. प्रयोजनीय; आवश्यक ।

अपेय— वि॰ [सं॰] पिउन नहुने वा नसकिने; पिउन लायक नभएको ।

अपौरुष— ना॰ [सं॰] १. पौरुष वा वीरताको अभाव । २. साधारण मानिसमा नपाइने गुण; अलौकिक शक्ति; अलौकिकता । वि॰ ३. पुरुषार्थ नभएको; सामर्थ्यहीन रू४. अलौकिक; ईश्वरीय । >

अपौरुषेय— वि॰ १. पुरुष वा मानिसले नबनाएको; अलौकिक । २. पौरुष नभएको; पुरुषार्थहीन; अपौरुष ।

अपौष्टिक— वि॰ [सं॰] पौष्टिक नभएको; शरीरमा तागत नलाग्ने; पौष्टिकताहीन (खाद्य वस्तु आदि॰ ।

अप्ठेरो/अप्ठ्यारो— वि॰ [सं॰ अपस्तार ] १. असजिलो; गाह्रो; कठिन । २. बाउँटो; बिँगठ्याहा; टेढो । क्रि॰वि॰ ३. दोठ्याब; अन्डस; अडकाउ; अठवा ।

अप्रकट— वि॰ [सं॰] प्रकट नभएको; उत्पन्न नभएको; नदेखिएको; लुकेको; छिपेको ।

अप्रकरण— ना॰ [सं॰] प्रकरणबाहेकको विषयवस्तु; अप्राकरणिक विषय ।

अप्रकाश— ना॰ [सं॰] १. प्रकाशको अभाव; अँध्यारो । वि॰ २. प्रकाश नआएको; उज्यालोविनाको । ३. लुकेको वा छिपेको; प्रकटमा नआएको । ४. ननिस्केको; प्रकाशमा नआएको; अप्रकाशित । > अप्रकाशित— वि॰ १. अँध्यारो; उज्यालो नभएको; प्रकाशविनाको २. प्रकट नभएको वा नगरिएको ३. गुप्त; नदेखिएको । ४. छापेर प्रचार नगरिएको ।

अप्रकृत— वि॰ [सं॰] १. प्रकृत वा स्वाभाविक नभएको । २. विषय नमिलेको; भिन्न विषयको; अप्रासङ्गिक ।

अप्रचलित— वि॰ [सं॰] प्रचलनमा नआएको; नचलेको; व्यवहारमा नल्याइएको; अप्रयुक्त ।

अप्रतिकार— वि॰ [सं॰] १. प्रतिकार नगरिएको; बदला नलिइएको । ना॰ २. प्रतिकार वा प्रतिशोधको अभाव ।

अप्रतिदेय— वि॰ [सं॰] १. सहायतार्थ दिइएको (धन) । २.फिर्ता गर्नु नपर्ने (ऋण॰ । ना॰ ३. दान ।

अप्रतिबन्ब— वि॰ [सं॰] १. आ६नो बराबरीको कोही नभएको; जोडा नभएको; प्रतिबन्बी नभएको । २.कसैले जित्न नसक्ने; अजेय । ना॰ ३. प्रतिबन्ब वा पारस्परिक भिडन्त नभएको अवस्था ।

अप्रतिबन्ध— वि॰ [सं॰] १. रोकटोक नभएको; प्रतिबन्ध नलागेको; स्वच्छन्द । ना॰ २. प्रतिबन्धको अभाव वा अनुपस्थिति ।

अप्रतिभ— वि॰ [सं॰] १. प्रतिभा नभएको; निर्बुद्धि; हतप्रभ । २. फुर्ती नभएको; सुस्त । ३. जाँगर नभएको; आलस्ययुक्त ।

अप्रतिम— वि॰ [सं॰] जोडा नभएको; अबितीय; अनुपम ।

अप्रतिष्ठा— ना॰ [सं॰] १. प्रतिष्ठाको अभाव; अनादर; तिरस्कार; हेला । २. अपयश; अकीर्ति । > अप्रतिष्ठित— वि॰ प्रतिष्ठा नभएको; मानमर्यादा नभएको; असम्मानित; अमर्यादित ।

अप्रतीत— वि॰ [सं॰] १. अप्रसन्न; बेखुसी । २. नसम्झिने; नबुझिने; अस्पष्ट । — ता— ना॰ कुनै पदको नयाँ अर्थ भए तापनि कहिलेकाहीँ मात्र चलेको हुँदा त्यो अर्थ सबैले बुझ्न नसकिने भएमा हुने एक प्रकारको पददोष ।

अप्रत्यक्ष— वि॰ [सं॰] १. प्रत्यक्ष नभएको; साक्षात्कार नभएको; परोक्ष । २. अदृष्ट; अगोचर । ३. थाहा नहुने किसिमले भएको; सोझो ढङ्गले नभएको । ~ कर— ना॰ प्रत्यक्ष रूपबाट नलिएर उपभोग्य वस्तुहरूको उत्पादक वा आयातकर्ताहरूबाटै लिइने कर । ~ करार— ना॰ अप्रत्यक्ष किसिमले राखिने सम्बन्ध; परोक्ष सर्म्झाता वा सर्तनामा । ~ प्रतिलिपि— ना॰ प्रत्यक्ष रूपमा स्पष्ट बुझिने नभई कुनै विशेष तरिका वा उपायले मात्र बुझ्न सकिने प्रतिलिपि; छायाचित्र । ~ संरक्षण— ना॰ अप्रत्यक्ष रूपले गरिएको हेरविचार वा संरक्षण ।

अप्रत्याशित— वि॰ [सं॰] १. आशा नगरिएको । २. अचानक भएको; आकस्मिक ।

अप्रदर्शित— वि॰ [सं॰] प्रदर्शन नगरिएको; नदेखाइएको; रङ्गमञ्चमा नल्याइएको ।

अप्रधान— वि॰ [सं॰] १. प्रधान नभएको; अमुख्य । २. सहायक; गौण । ~ उपवाक्य— ना॰ व्याकरणमा मुख्य वाक्यका सहायकका रूपमा आउने उपवाक्य; सहायक वा गौण उपवाक्य ।

अप्रमत्त— वि॰ [सं॰] १. नमात्तिएको; प्रमाद नभएको; उन्मत्त नभएको । २. सावधान; सतर्क । ३. बुद्धिमान्; विबान् ।

अप्रमाण— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि प्रमाण नभएको; निस्सा नभएको । ना॰ २. प्रमाणको अभाव वा अनुपस्थिति । > अप्रमाणित— वि॰ प्रमाण नभएको; प्रमाणित नभएको ।

अप्रमाद— वि॰ [सं॰] प्रमादरहित; सतर्क; सावधान ।

अप्रमेय— वि॰ [सं॰] १. नाप्न नसकिने; असीम; अपरिमित; अनन्त २. तर्कबाट सिद्ध गर्न नसकिने । ३. यथार्थ रूपमा जान्न नसकिने । ना॰ ४. ब्रह्म; ईश्वर ।

अप्रयुक्त— वि॰ [सं॰] १. प्रयोग नगरिएको; व्यवहारमा नल्याइएको; अव्यवब्त । ना॰ २. शास्त्रमा प्रसिद्ध भए तापनि व्यवहारमा प्रयोग गर्दा हुने पददोष ।

अप्रवृत्ति— ना॰ [सं॰] व्यवहारमा नआउने क्रिया; काम नलाग्ने स्थिति; निष्क्रियता ।

अप्रशिक्षित— वि॰ [सं॰] १. उत्तम शिक्षा नपाएको; राम्रो शिक्षा नपाएको । २. पूर्ण शिक्षा प्राप्त नगरेको; अर्धशिक्षित । ३. व्यावहारिक शिक्षा प्राप्त नगरेको; तालिम नपाएको ।

अप्रसङ्ग— वि॰ [सं॰] १. विनाप्रसङ्गको; असम्बन्धित । २. प्रेम नभएको; अनुरागरहित । ना॰ बेमौका; अनुपयुक्त अवसर ।

अप्रसन्न— वि॰ [सं॰] खुसी नभएको; प्रसन्न नभएको; अप्रफुल्ल । —

ता— ना॰ अप्रसन्न हुनाको भाव वा स्थिति; अप्रफुल्लता; बेराजीपना ।

अप्रसिद्ध— वि॰ [सं॰] प्रसिद्ध नभएको; प्रख्यात नभएको; चारैतिर नफैलिएको । > अप्रसिद्धि— ना॰ प्रसिद्धिको अभाव; ख्यातिहीनता; प्रख्यातिविहीनता ।

अप्रस्तावित— वि॰ [सं॰] प्रस्ताव नराखिएको; प्रस्ताव पेस नभएको ।

अप्रस्तुत— वि॰ [सं॰] १. पेस नगरिएको; प्रस्तुत नगरिएको । २. अगाडि नरहेको; उपस्थित नभएको । ३. प्रासङ्गिक नभएको; सङ्गति नमिलेको; प्रयोजन नभएको । ना॰ ४. उपमान । ~ प्रशंसा— ना॰ कुनै अप्रासङ्गिक कुरा गरेर प्रासङ्गिक कुरा बुझाएमा हुने एक अर्थालङ्कार ।

अप्राकृत— वि॰ [सं॰] १. प्राकृत नभएको; अस्वाभाविक । २. साधारण नभएको; असाधारण । > अप्राकृतिक— वि॰ १. प्राकृतिक नभएको; स्वाभाविक नभएको; अस्वाभाविक; अनैसर्गिक । २. अस्वाभाविक ढङ्गले गरिने (सम्बन्ध, मैथुन इ॰) ।

अप्राप्त— वि॰ [सं॰] १. प्राप्त नभएको; नपाइएको; नमिलेको । २. पाउन कठिन; अलभ्य; दुर्लभ । > अप्राप्ति— ना॰ प्राप्तिको अभाव; नपाइने स्थिति ।

अप्राप्य— वि॰ [सं॰] पाउन नसकिने; अलभ्य; दुर्लभ ।

अप्रामाणिक— वि॰ [सं॰] प्रामाणिक नभएको; प्रमाणबेगरको; प्रमाणरहित ।

अप्रासङ्गिक— वि॰ [सं॰] प्रसङ्ग नमिलेको; बेप्रसङ्गको; सिलसिलादेखि बाहिरको; विनासन्दर्भको ।

अप्रिय— वि॰ [सं॰] १. मन नपरेको; प्यारो नभएको; प्रेम नभएको । २. चाह नभएको; इच्छा नजाग्ने । ना॰ ३. शत्रु; वैरी । — ता— ना॰ अप्रिय हुनाको भाव वा अवस्था; स्नेहहीनता ।

अप्रिल— वि॰ [अङ्॰] ग्रेगोरी पात्रोअनुसार इस्वी संवत्को चौथो महिना; वैशाख आधाआधीदेखि जेठको आधाआधीका बीचमा पर्ने अङ्ग्रेजी महिना । ~ फुल— ना॰ अप्रिल एक तारिखमा कसैलाई झुक्याउँदै मूर्ख बनाउने पर्व ।

अप्रीति— ना॰ [सं॰] प्रीतिको अभाव; प्रीति वा माया नहुनाको अवस्था ।

अपे्रन्टिस— ना॰ [अङ्॰] कुनै कार्यालयमा काम सिक्न अवैतनिक वा अल्पवैतनिक रूपले काम गर्ने कर्मचारी; सिकारु व्यक्ति ।

अप्रेसन— ना॰ [अब॰] चिरफार; शल्यक्रिया ।

अप्रौढ— वि॰ [सं॰] १. प्रौढ नभएको; आलोकाँचो । २. डरपोक; काँतर । — ता— ना॰ १. प्रौढताको अभाव; आलोकाँचोपना; कट्मिरो अवस्था ।

अप्रौढा— वि॰ [सं॰] १. विवाह नभएकी स्त्री; कन्या । २. भर्खर विवाह भएकी स्त्री; नवविवाहिता स्त्री । ३. नछुने नभएकी कन्या; रजोवती नभएकी कन्या ।

अप्सरा— ना॰ [सं॰] १. इन्द्रको सभामा नाचगान गर्ने नटुवी; स्वर्गकी नर्तकी; देवाङ्गना; स्वर्वेश्या । २. जलकण; वाष्पकण । वि॰ ३. अत्यन्त राम्री; परम सुन्दरी (स्त्री॰ ।

अप्सानी— ना॰ [सं॰ अपोसाने अग्रासन; औसानी ।

अफगान— ना॰ [सं॰ अवगणे अफगानिस्तान देशमा बस्ने जाति । श्र अफगानिस्तान— ना॰ एसिया महादेशमा रहेको इरानपूर्वको एक देश ।

अफताली— ना॰ [?] राजा, महाराजा आदिका यात्रामा पहिले नै गएर बास आदिको प्रबन्ध गर्ने कर्मचारी; पेसगी ।

अफल— वि॰ [सं॰] १. फल नभएको; निष्फल । २. निरर्थक; व्यर्थ रू३. खसी पारिएको; नपुंसक तुल्याइएको; लक्ख्य्राइएको । श्र अफलाकाङ्क्षी — वि॰ पारिश्रमिकको इच्छा नगर्ने; पुरस्कारको आशा नगर्ने; निस्वार्थी ।

अफलातुन— ना॰ [ग्रि॰प्लातोन ] १. प्राचीन युनानका प्रसिद्ध दार्शनिक विबान् प्लेटोको अरबी नाउँ; प्लेटो । २. आफूलाई ठूलो विबान् ठान्ने व्यक्तिलाई व्यङ्ग्य गरी भनिने शब्द ।

अफवाह— ना॰ [अ॰] सर्वसाधारण जनतामा चलेको हल्ला; होहल्ला ।

अफसर— ना॰ [अङ्॰] हे॰ अफिसर । > अफसरी— ना॰ अफिसरी ।

अफसोस— ना॰ [फा॰] १. दुःख । २. सुर्ता; शोक; बिस्मात । ३. आत्मग्लानि; पछुतो; पश्चात्ताप; खेद ।

अफाप— वि॰ [अ+फाप ] १. फाप नभएको; नफाप्ने वा नफापेको; हानि गर्ने; विघ्नकारक । ना॰ २. नफाप्ने वा अनिष्टकारक स्थिति; हानि ।

अफाल्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ आस्फालन ] १. कुनै वस्तुलाई पर हुत्याउनु; फाल्नु; मिल्काउनु; ६याँक्नु । २. छाड्नु; त्याग्नु । > अफालाइ — ना॰ अफाल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अफालिनु — क॰ क्रि॰ अफाल्ने काम गरिनु; ६याँकिनु ।

अफिम— ना॰ [सं॰ अहिफेन ] १. काँढादार केस्रा परेका पात हुने, सेतो कलेजी, रातो वा नीलो रबको फूल फुल्ने, डल्ला परेका फलभित्र मसिना लट्टेजस्ता दाना फल्ने, एक जातको बोट वा त्यसैबाट निस्कने नशादार चोप; अहिफेन । > अफिमची — ना॰ १. अफिम खाने व्यक्ति; अम्मली । २. अल्छी; धिङ्न्याहा । ३. हगुरो ।

अफिस— ना॰ [अङ्॰] कार्यालय; अड्डा; द६तर ।

अफिसर— ना॰ [अङ्॰ ] १. सरकारी उच्च कर्मचारी; अफसर । २. उच्च सैनिक पदाधिकारी; सेनानायक । ३. हाकिम; प्रधान; प्रमुख । > अफिसरी— ना॰ अफिसरले गर्ने काम; अफिसरको पद; अफसरी ।

अफ्रिका— ना॰ [अङ्॰] पृथ्वीको पूर्वी गोलार्धमा भूमध्यसागरदेखि दक्षिणतिर रहेको एक महाबीप; पाँच महाबीपमध्ये एक । >

अफ्रिकाली— वि॰ अफ्रिकासम्बन्धी; अफ्रिकाको बासिन्दा; अफ्रिकेली । अफ्रिकी— वि॰ अफ्रिकाली; अफ्रिकेली । अफ्रिकेली— वि॰ अफ्रिकाली; अफ्रिकी ।

अब— संयो॰ [सं॰ अथ ] १. यसपछि; अनि । २. यस बखत; यसै क्षण ।

अबकारी— ना॰ [फा॰ आबकारी ] १. रक्सी बनाउने ठाउँ; सराबखाना; भट्टी । २. भट्टीसम्बन्धी रकम; मादक पदार्थसम्बन्धी कर उठाउने अड्डा ।

अबगाल— ना॰ [अब+गाल ] हुनुपर्ने वा भनेजस्तो काम–कुरा नहुँदा आइलाग्ने दोष; गाल; अबजस; भनाइ ।

अबजस— ना॰ [सं॰ अपयश ] जस नपाइने क्रिया वा अवस्था; अबगाल; अपवाद; भनाइ; अपयश ।

अबजुस— ना॰ [फा॰ आबजोश ] बियाँ नभएको ठूलो रातो मुनक्का; दाख ।

अबद्ध— वि॰ [सं॰] नबाँधिएको; बन्धनमा नपरेको; फुक्का; बद्ध नभएको ।

अबन्ध्य— वि॰ [सं॰] बाँध्न नहुने; बाँध्न नसकिने ।

अबरे— ना॰ [अकबरे ] गोल आकारको ज्यादै पिरो खालको खोर्सानीग्डल्ले खोर्सानी; राँगे खोर्सानी; अकबरे ।

अबल— वि॰ [सं॰] बल नभएको; दुर्बल; निर्धो; दुब्लो । > अबला— वि॰ १. बल नभएकी; दुर्बला; निर्बला । ना॰ २. आइमाई; स्वास्नीमान्छे (अबला वा अशक्त मानिने पुरानो धारणाअनुसार॰ ।

अबस्से— क्रि॰ वि॰ [सं॰ अवश्ये अवश्य; निस्सै ।

अबाज— ना॰ [फा॰ आवाजे १. शब्द; ध्वनि । २. बोली; आवाज ।

अबाटो— ना॰ [अ+बाटो] १. कुबाटो; खराब बाटो । २. बाटो नभएको ठाउँ; बाटो नपरेको ठाउँ ।

अबाद— ना॰ [फा॰ आबादे बाँझो जग्गामा खनजोत र खेती– किसानी गर्ने तथा नयाँ बस्ती बसाउने काम; बाँझो जग्गा– जमिनको खनजोत; खेती–कमाइ; आबाद । > अबादी — वि॰ १. अबाद भएको; खनजोत गरी खेती गरिएको; आबादी । ना॰ २. मानिसहरूको बस्ती । ३. जनसङ्ख्या; आबादी ।

अबाध— वि॰ [सं॰] १. बाधा–अड्काउ केही नभएको; निर्विघ्न; स्वच्छन्द । २. पीडा नभएको; डाह नभएको । क्रि॰ वि॰ ३. विनारोकटोक; निरन्तर । ~ व्यापार — ना॰ विभिन्न प्रकारका बन्देज वा कर आदि नलागेको व्यापार; उन्मुक्त वाणिज्य । > अबाधित — वि॰ १. बाधा नभएको; विनारोकटोकको । २. स्वच्छन्द; स्वतन्त्र । अबाध्य— वि॰ १. रोक्न नसकिने; भाँजी हाल्न नसकिने । २. नबाँधिएको; बाध्य नभएको । ३. अनिवार्य नभएको ।

अबिजालो— ना॰ [सं॰ अभिजाले १. केराउका जस्ता बाटुला पात हुने एक प्रकारको झार वा बुटीविशेष । २. पिनासको रोगमा प्रयोग गरिने अर्मलेजस्तो एक झार । ३. कडा पिरो पदार्थ ।

अबिर— ना॰ [अ॰ अबीरे देवताको पूजा गर्ने र टिको आदि लगाउने] काममा प्रयोग गरिने रातो धूलो; अबीर । श्र अबिरी— वि॰ १. अबिरको; अबिरजस्तो; अबिरसम्बन्धी । २. अबिरजस्तो रातो रबकोग्अबीरी ।

अबीर— ना॰हे॰ अबिर । > अबीरी— वि॰ अबिरी ।

अबुद्धि— ना॰ [सं॰] बुद्धि नहुने भाव वा अवस्था; निर्बुद्धिता; कुबुद्धि ।

अबुझ— वि॰ [प्रा॰ अबज्झ < सं॰ अबुद्धे जति नै बुझाउँदा पनि नबुझ्ने; जति सम्झाए पनि नसम्झने; बोधो; नासमझ । >

अबुझकी— वि॰ कुरा नबुझ्ने; अबुझ; मूर्ख ।

अबेर— क्रि॰ वि॰ [अ+बेरे बियाँलो; विलम्ब; अबेला; ढिलो ।

अबेला— ना॰ [अ+बेला ] १. अनुचित वा अनुपयुक्त समय; खराब समय; बेमौका; कुबेला । क्रि॰ वि॰ २. अबेर; ढिलो; बेला सकिएपछि ।

अबेस्ता— ना॰ [फा॰] फारसीहरूको धर्मग्रन्थ; इरानका जरथु्रस्तबारा प्रतिपादित फारसी धर्मको आधारग्रन्थ ।

अबेहोर— वि॰ [अ+बेहोर ] खराब चालचलनको; दुराचारी; दुश्चरित्र ।

अबोध— वि॰ [सं॰] केही पनि नबुझ्ने; केही नजान्ने; अज्ञानी; मूर्ख । — गम्य— वि॰ बुझ्न नसकिने; बोध वा सामर्थ्यभन्दा परको ।

अबोला— वि॰ [अ+बोला ] नबोल्ने स्वभावको; मौन प्रकृतिको ।

अब्झट— क्रि॰ वि॰ [रू अपर्झटे अपर्झट; अचानक; एक्कासि; अनायास ।

अब्द— ना॰ [सं॰] १. वर्ष; साल । २. मेघ; बादल । ३. आकाश ।

अब्धि— ना॰ [सं॰] १. समुद्र; सागर । २. सरोवर; तलाउ; जलाशय । ३. चारलाई बुझाउने सङ्ख्या । ४. अङ्गुल एवं मात्राको सात गुनाबराबरको नाप; दृष्टि, मुनि एवं पातालबराबरको नाप ।

अब्बल— वि॰ [अ॰ अव्वल ] १. असल; उत्तम; श्रेष्ठ । २. प्रथम दर्जाको; एक नम्बरको (जग्गाजमिन आदि) । ~ स्वर — ना॰ उच्चारणमा जिब्रोसँग सहमति जनाउँदै जिब्रो पश्च भएका बेलामा ओठ खुम्चिएर र जिब्रो अग्र भएका बेलामा ओठ तन्किएर उच्चारण हुने स्वरवर्ण ।

अब्रख— ना॰हे॰ अभ्रक ।

अब्रह्मचर्य— ना॰ [सं॰] १. ब्रह्मचर्यमा नरहेको अवस्था । वि॰ २. ब्रह्मचर्यको पालना नगर्ने ।

अब्रह्मण्य— वि॰ [सं॰] १. ब्राह्मणलाई योग्य नभएको; ब्राह्मणले गर्न नहुने; ब्राह्मणको प्रतिकूल (कर्म) । २. ब्राह्मणमा आस्था नराख्ने । ना॰ ३. संस्कृत नाटकका अनुसार नाटकमा कुनै अनुचित कुराको सूचना गर्दा नेपथ्यमा उच्चारण गरिने शब्द ।

अब्रुवाँ— ना॰ [अ॰ आवेरवाँ ] मिहिन र पातलो खालको एक जातको असल सेतो कपडा; एक प्रकारको असल मलमल ।

अभक्ति— ना॰ [सं॰] १. भक्ति वा श्रद्धा नहुने स्थिति; भक्तिभावको अभाव । २. प्रेमहीनता; अनुरागविहीनता

अभक्ष्य— वि॰ [सं॰] खान नहुने -वस्तु । ना॰ २. अभोज्य चीज; अखाद्य पदार्थ; धर्मशास्त्रले निषेध गरेको वस्तु; अभच्छे ।

अभग— ना॰ [सं॰ अभङ्ग ] गीतको दोहोथ्याई–तेहथ्याई भनिने चरण; गीतको स्थायी ।

अभङ्ग— वि॰ [सं॰] टुटफुट नभएको; भङ्ग नभएको; अखण्ड; पूर्ण । ~ पद— ना॰ पद वा अक्षरलाई भङ्ग नगरीकनै दुई वा बढी अर्थ निस्कने अर्थालङ्कार; श्लेषालङ्कारको एक भेद ।

अभच्छे— ना॰/वि॰ [सं॰ अभक्ष्य ] हे॰ अभक्ष्य ।

अभद्र— वि॰ [सं॰] १. भलादमीपन नभएको; भलो व्यवहार नगर्ने; अशिष्ट । २. खराब; अशुभ ।

अभय— ना॰ [सं॰] १. भय नहुनाको भाव वा स्थिति; भयरहित स्थिति; निर्भय; निडर । २. शरणमा लिने क्रिया वा स्थिति; रक्षा । ~ दान— ना॰ ना॰ डरबाट बचाउने क्रिया; शरणमा लिने वा रक्षा गर्ने काम । ~ पत्र— ना॰ भयरहित गर्न कसैलाई दिइएको पत्र । ~ पद— ना॰ मोक्ष । ~ मुद्रा— ना॰ अभयदान दिने मुद्रा; दाहिने हात उठाएर हत्केला देखाइएको अभयदान दिने मुद्रा । ~ वचन— ना॰ भयबाट बचाउनका निम्ति गरिने प्रतिज्ञा; अभयदानको भरपर्दो बोली ।

अभाग— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो भाग्य; दुर्भाग्य; अभाग्य; खोटो कर्म । वि॰ भाग्य नभएको; कर्मखोटी; अभागी । ३. भाग नछुट्ट्याइएको; अंशबन्डा नगरिएको; अविभक्त । > अभागी — वि॰ १. भाग्य नभएको; खोटो कर्म भएको । २. जस नपाउने; अबजस्याहा ।

अभाग्य— ना॰ [सं॰] अभाग; दुर्भाग्य ।

अभाव— ना॰ [सं॰] १. नहुनाको भाव वा स्थिति; सत्ताहीनता । २. नपाइने स्थिति; अप्राप्ति । ३. नाश; मृत्यु । — ग्रस्त— वि॰ आवश्यक वस्तुको खाँचो हुनाले कठिन अवस्था भएको; अभावले सताएको । — ग्रस्त क्षेत्र— ना॰ खाद्यान्न आदि आवश्यक वस्तुको धेरै कमी भएको क्षेत्र वा ठाउँ । अभावुक — वि॰ [सं॰] १. भावुक नभएको; भावनारहित । २. भावुक नभई विचार गरेर व्यवहार गर्ने; व्यावहारिक ।

अभाषित— वि॰ [सं॰] नभनिएको; नकहिएको; नसुनाइएको ।

अभि— उप॰ [सं॰] संज्ञावाचक तथा क्रियावाचक शब्दका अगिल्तिर लागेर मूल शब्दका अर्थमा परिवर्तन गराउने एक संस्कृत उपसर्ग (अभिनन्दन; अभिनय इ॰) । — करण— ना॰ १. कुनै ठूला संस्थाका तर्फबाट नियत क्षेत्रमा काम गर्ने सानो संस्था; एजेन्सी । २. अभिकर्ताको काम गर्ने ठाउँ । — कर्ता— ना॰ १. कुनै व्यापारी, व्यापारिक संस्था वा राज्यका तर्फबाट प्रतिनिधिका रूपमा काम गर्ने वा कमिसनमा मालसामान बेच्ने व्यक्ति । २. मुद्दामामिलासम्बन्धी अदालती लेखापढी गर्न पाउने तर बहस गर्न नपाउने कानुनव्यवसायी । — काङ्क्षा— ना॰ गहिरो आशा वा अभिलाषा; अत्यधिक चाहना । — काङ्क्षी— वि॰ अभिलाषा गर्ने; अत्यधिक चाहना गर्ने । — क्षमता— ना॰ १. सबैतिर नियन्त्रण गर्न सक्ने क्षमता । २. आफूभन्दा निम्न श्रेणीका कर्मचारीलाई राम्ररी नियन्त्रण गर्न सक्ने क्षमता । ३. व्यावहारिक विषयवस्तुको उच्चस्तरीय प्रयोगात्मक ज्ञान हासिल गर्न सक्ने क्षमता । ४. प्राकृतिक विशेषता; स्वतन्त्र प्रकृति । ५. व्यक्तिमा रहने मानसिक क्षमता । ६. खास विषयप्रति शिक्षार्थीको झुकाउ वा क्षमता । — गोष्ठी— ना॰ १. खास–खास विषयहरूका विशेषज्ञहरूको सम्मेलन । २. अध्ययन–गोष्ठी । ३. सेमिनार । — घात— ना॰ १. काटमार; प्रहार । २. कसैप्रतिको आक्रमण; हमला । ३. व्यापारिक प्रतिष्ठा । ४. अतिप्रेरणा; ज्यादै झिझ्याहट । वि॰ ५. अति; अत्यन्त; ज्यादा । क्रि॰ वि॰ ६. धेरै; अति । — घातक— वि॰ १. मारकाट गर्ने; प्रहार गर्ने । २. आक्रमण गर्ने; हमला गर्ने । ३. रोकथाम गर्ने; छेकथुन गर्ने । — चार— ना॰ तन्त्रमन्त्र वा झारफुक आदिबारा गरिने मारण, मोहन, उच्चाटन आदि अनुचित कर्म । — चारक— वि॰ अभिचार–कर्म गर्ने वा त्यस्तो कर्मसित सम्बन्ध भएको; कुकर्मी; दुराचारी । — जन— ना॰ १. आ६ना बन्धुवर्ग; वंश; कुटुम्ब । २. स्वदेश; आ६नो देश ।

अभिजात— वि॰ [सं॰] १. उत्तम कुलमा जन्मेको; कुलीन । २. बुद्धिमान्; पण्डित । ३. उपयुक्त; योग्य । ४. मान्य; पूज्य । ५. सुन्दर; मनोहर । ना॰ ६. खानदान । ~ तन्त्र— ना॰ राम्रा तवरले काम चलाउन सक्ने सुयोग्य र कुलीन व्यक्तिका अधिकारमा रहेको शासन–प्रणाली । > अभिजाति — ना॰ विशेष किसिमको जाति; उत्तम जाति; सुन्दर जाति ।

अभिजित्— ना॰ [सं॰] १. उत्तराषाढा नक्षत्रको पछिल्लो पन्ध्र घडी र श्रवण नक्षत्रको पहिलेका चार घडीको समय । २. पौने बाह्रदेखि डेढ बजेसम्मको मुहूर्त । ५. विजयमुहूर्त ।

अभिज्ञ— वि॰ [सं॰] १. विशेष जान्ने; जान्नेसुन्ने; जानिफकार; विशेषज्ञ । २. कुशल; निपुण; प्रवीण । > अभिज्ञा — ना॰ १. प्राथमिक वैचारिक ज्ञान; सामान्य जानकारी । २. स्मरण; सम्झना; स्मृति । ३. बौद्धहरूका अनुसार चिताएजस्तो शरीर धारण गर्न सक्ने र तीनै कालका कुरा जान्ने तथा नजिक र टाढाका सबै मानिसका मनको कुरा जान्ने गौतम बुद्धको अलौकिक शक्ति ।

अभिज्ञात— वि॰ [सं॰] १. विशेष रूपमा जानिएको; थाहा पाइएको । २. राम्ररी सम्झिएको; स्मरण भएको ।

अभिज्ञान— ना॰ [सं॰] १. सम्झना; स्मृति । २. सम्झौटो; चिनु । ३. लक्षण; चिह्न । ४. चिनारी; परिचय ।

अभिताप— ना॰ [सं॰] १. प्रचण्ड गर्मी; चर्को धूप । २. अत्यन्त दुःख; अत्यधिक पीडा । ३. ठूलो चिन्ता ।

अभिधा— ना॰ [सं॰] १. नाउँ; नाम । २. पदवी; दर्जा; श्रेणी; उपाधि । ३. शब्दको वाच्यार्थ वा सोझो अर्थको बोध गराउने शक्ति; वाचक शब्दबारा बुझिने सामान्य अर्थ । > अभिधात्मक — वि॰ वाच्यार्थ प्रधान भएको; अभिधामूलक ।

अभिधान— ना॰ [सं॰] नाउँ; नाम; संज्ञा ।

अभिधेय— ना॰ [सं॰] १. अर्थ; भाव; तात्पर्य; अभिप्राय । २. निचोर; निष्कर्ष । ३. कुनै शब्दको शाब्दिक अर्थ । ४. नाउँ; नाम । वि॰ ५. अभिधाबारा व्यक्त गर्न सकिने (वाच्य॰ ।

अभिनन्दन— ना॰ [सं॰] १. कुनै महत्त्वपूर्ण कामकुरा वा योगदान गर्ने व्यक्तिलाई गरिने स्वागत, सत्कार, प्रशंसा, धन्यवाद आदि कार्य । २. हर्ष; खुसी; आनन्द; सन्तोष । ३. अभिवादन; प्रणाम । ४. विनयपूर्वक गरिएको प्रार्थना । ~ पत्र— ना॰ कुनै प्रतिष्ठित व्यक्तिलाई उनका सत्कार्यको प्रशंसा लेखी समर्पण गरिने पत्र; सम्मानपत्र; प्रशस्तिपत्र । > अभिनन्दनीय — वि॰ प्रशंसनीय; श्लाघनीय । २. वन्दनीय; प्रणाम गरिने । ३. हर्षप्रद; आनन्दयुक्त ।

अभिनन्दित— अभिनन्दन गरिएको; प्रणाम गरिएको; अभिवादन गरिएको रू

अभिनय— ना॰ [सं॰] १. नक्कल; देखासिकी; अनुकरण । २. नाटकमा पात्रपात्राबारा गरिने अर्थपूर्ण अङ्गसञ्चालन; हाउभाउ । ३. हृदयका भावलाई बाह्य चेष्टाबारा प्रदर्शन गर्ने काम ।

अभिनव— वि॰ [सं॰] १. नयाँ; नवीन । २. आलो; ताजा; साजी । श्र अभिनवन— ना॰ पहिले सिकेका धारणा, व्यवहार वा कार्यकलापलाई पुनर्नवीकरण गर्ने कार्य; नयाँ–नयाँ ज्ञान र सीपबारा स्तर वृद्धि गर्ने काम ।

अभिनीत— वि॰ [सं॰] १. नजिक ल्याइएको; अगिल्तिर ल्याइएको । २. सिँगार गरिएको; अलङ्कृत; सुसज्जित । ३. अभिनय गरिएको; रङ्गमञ्चमा प्रस्तुत गरिएको (नाटक॰ ।

अभिनेता— ना॰ [सं॰] १. नृत्य, नाटक आदिमा अभिनय गर्ने व्यक्ति; रङ्गमञ्च वा चलचित्रमा अभिनय गर्ने कलाकार । २. चलचित्रको मुख्य पात्र; कुनै चरित्रको अनुकर्ता; नायक ।

अभिनेत्री— ना॰ [सं॰] १. अभिनय गर्ने स्त्री; अभिनेताको स्त्रीरूप; महिला अभिनेता ।

अभिनेय— वि॰ [सं॰] अभिनय गर्न योग्य वा सकिने; नाटक खेल्न लायक; नाटक खेल्न सकिने ।

अभिन्न— वि॰ [सं॰] १. नछुट्टिएको वा नबेग्लिएको; भिन्न नभएको; नकाटिएको; सिङ्गो; सग्लो । २. टाँसिएको; मिलेको; लेप्सिएको । ३. लागेको; संलग्न; सम्बद्ध । — ता— ना॰ १. अभिन्न हुनाको भाव वा स्थिति; भिन्नताको अभाव । २. एकरूप वा समान हुनाको अवस्था; एकात्मता; एकरूपता । ३. अभिन्न सम्बन्ध । ~ पद— ना॰ हे॰ अभङ्ग पद ।

अभिन्यास— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तुलाई कुनै विभागमा राख्ने काम । २. कुनै वस्तुलाई क्रमबद्ध रूपमा राख्ने काम ।

अभिपोषण— ना॰ [सं॰] अर्काले गरेका काममा स्वीकृति दिएर निश्चय गर्ने काम; समर्थन वा सदर गर्ने काम । > अभिपोषणीय — वि॰ अभिपोषण गर्न लायक; स्वीकृत हुन योग्य; पुष्टि गरिन योग्य; सदर वा समर्थन गर्न लायक ।

अभिप्राय— ना॰ [सं॰] १. भन्न वा अर्थ्याउन खोजिएका कुराको सार; आशय; मतलब; तात्पर्य । २. उद्देश्य; लक्ष्य । ३. विचार । ४. अभिलाषा; इच्छा । ५. सम्मति; राय । ६. सादृश्यबाट असम्भव कुराको कल्पना गरिने नाटकको एउटा लक्षण ।

अभिप्रेत— वि॰ [सं॰] १. खास उद्देश्य राखिएको; आन्तरिक इच्छा गरिएको; चाहेको; अभिलषित; वाञ्छित । ना॰ २. सम्मति; स्वीकृति ।

अभिप्रेरणा— ना॰ [सं॰] कुनै विषय वा वस्तुप्रति विशेष रूपमा ध्यानाकर्षण गराउने काम ।

अभिभाँत— ना॰ [सं॰ आभिवयभर्य ] हे॰ ऐभाँत ।

अभिभारा— ना॰ [सं॰] कुनै कामको जिम्मेवारी; जवाफदेही; उत्तरदायित्व ।

अभिभावक— वि॰ [सं॰] १. पालनपोषण गर्ने; हेरविचार गर्ने; संरक्षक । २. छात्रछात्राको जिम्मा लिने वा जिम्मेदारी वहन गर्ने । ३. वशमा पार्ने । ४. जित्ने; पराजय गर्ने । ना॰ ५. बाबुआमा वा संरक्षक व्यक्ति ।

अभिभावन— ना॰ [सं॰] १. पालनपोषण गर्ने] काम; हेरविचार; संरक्षण । २. जित्ने वा विजय प्राप्त गर्ने काम । ३. अभिभावकले गर्ने काम ।

अभिभाषण— ना॰ [सं॰] १. धेरै मानिस जम्मा भएका ठाउँमा कुनै विषयलाई लिएर गरिएको विबत्तापूर्ण भाषण; वक्तृता; व्याख्यान । २. मुद्दाको छलफल हुँदा वकिलले गरेको बहस; वकालत ।

अभिभूत— वि॰ [सं॰] १. हराइएको; जितिएको; पराजित । २. दुःखित; पीडित । ३. कतै तानिएको; अधीनमा ल्याइएको; वशीभूत । ४. कुनै कुरा वा विचारले सताइएको; कुनै कुरा वा विचार बारबार मनमा आइरहेको ।

अभिमत— वि॰ [सं॰] १. इच्छा एवं अभिलाषा राखिएको; चाहेको; रुचि लिइएको; वाञ्छित । २. प्यारो; प्रिय । ३. सम्मत; स्वीकृत । ना॰ ४. इच्छा; अभिलाषा । ५. विचार; राय ।

अभिमन्त्रण/अभिमन्त्रणा— ना॰ [सं॰] १. मन्त्रणाबारा संस्कार गरिने क्रिया । २. निम्तो; निमन्त्रण; आमन्त्रण ।

अभिमन्त्रित— वि॰ [सं॰] १. मन्त्रबारा संस्कार गरिएको । २. बोलाइएको; आमन्त्रित; निमन्त्रित ।

अभिमन्यु— ना॰ [सं॰] सुभद्राको कोखबाट जन्मेका र कौरवको चक्रव्यूह तोड्ने, महाभारतप्रसिद्ध अर्जुनका वीर छोरा ।

अभिमान— ना॰ [सं॰] १. आ६नो मान, प्रतिष्ठा, सत्ता आदिको कल्पना वा ज्ञान । २. मान, प्रतिष्ठा, योग्यता आदिका सम्बन्धमा मनमा हुने प्रायः अनुचित धारणा; सेखी; घमन्ड; तुजुक; अहमत्याईँ; अहङ्कार । ३. आफूले आफैँलाई ठूलो सम्झेर अरूका अगाडि फु्यँ लाउने काम; आत्मश्लाघा; आत्मप्रशंसा । > अभिमानी — वि॰ १. अभिमान गर्ने; सेखी गर्ने; घमन्डी । २. आ६नो प्रशंसा आफैँ गर्ने; आत्मश्लाघी ।

अभिमुख— वि॰ [सं॰] १. सामुन्ने फर्केको; सम्मुखमा पर्ने; प्राङ्मुख । २. पूर्वतिर फर्केको । ना॰ यो॰ ३. सामुन्ने; मुखेन्जी; नजिक ।

अभिमुखी— ना॰ [सं॰] १. बौद्ध धर्मअनुसार दशभूमि र त्रयोदश– भूमिको छैटौँ भूमि । वि॰ २. अभिमुख भएको; सामुन्ने वा अगाडि फर्केको; अभिमुख । ३. योजनात्मक रूपले कुनै विषयमा विशेष जानकारी गराइएको । — करण— ना॰ १. अघि सार्ने काम; सामुन्ने राख्ने काम; प्राङ्मुखीकरण । २. कुनै अनुशासन, शास्त्र वा सिद्धान्तमा नयाँ मत, प्रविधि वा शिल्पलाई प्रस्तुत गर्ने कार्य । ३. सामूहिक रूपले रहेका शिक्षार्थीहरूलाई विशेषज्ञहरूबारा कुनै खास–खास विषयमा विशेष जानकारी दिने वा त्यसको प्राविधिक पक्षमा गरिने शिक्षण; प्रशिक्षण; तालिम ।

अभियन्ता— ना॰ [सं॰] इन्जिनियर ।

अभियन्त्रण— ना॰ [सं॰] १. अभियन्ता वा इन्जिनियरको काम । २. यन्त्र वा यान्त्रिकी विद्या; इन्जिनियरिब ।

अभियाचन— ना॰ [सं॰] आ६नो इष्टसिद्धि वा प्राप्तिका लागि कसैसित प्रार्थना गर्ने काम; माग्ने काम; माग ।

अभियान— ना॰ [सं॰] १. कुनै विशिष्ट कार्य, निश्चित उद्देश्य वा लक्ष्य प्राप्त गर्न प्रायः सामूहिक रूपमा गरिने प्रयास । २. युद्धका लागि गरिने सैनिक यात्रा; सेनाबारा गरिने चढाइ; आक्रमण; धावा ३. पहाडपर्वत आदिमा चढ्ने काम; आरोहण । ४. नजिक आउने वा जाने काम ।

अभियुक्त— वि॰ [सं॰] १. अभियोग लागेको; दोष लागेको; बात लागेको । २. कुनै काममा लागेको; काममा व्यस्त रहेको । ३. ज्ञानी; विबान् ।

अभियोक्ता— वि [सं॰] १. कसैका उपर अभियोग लगाउने वा अपराधको दोषारोपण गर्ने; वादी । २. शत्रु; वैरी ।

अभियोग— ना॰ [सं॰] १. कसैलाई लगाइने अपराधको दोषारोपण; फत्तुर; आरोप; दोष; फरेब । २. युद्धका निम्ति गरिने चढाइ; आक्रमण । ३. उद्योग; अध्यवसाय । ~ पत्र— ना॰ कसैलाई सम्बन्धित कार्यालयबाट कुनै अभियोग लगाई दिइएको वा लेखिएको जनाउपत्र । > अभियोगाधीन— वि॰ अदालतमा अभियोगसम्बन्धी कारबाई चलिरहेको; दोष वा अभियोगको निर्णय भइनसकेको । अभियोगी— वि॰ अभियोग लगाउने; दोषारोपण गर्ने; वादी । २. अभियोग लागेको; दोषारोपण गरिएको ।

अभियोजन— ना॰ [सं॰] १. ठूलो योजना बनाउने कार्य । २. कसैका उपर फौजदारी मामिला चलाउने क्रिया ।

अभिराम— वि॰ [सं॰] अति राम्रो; ज्यादै सुन्दर; अत्यन्त मनोहर ।

अभिरुचि— ना॰ [सं॰] कुनै विषय वा वस्तुप्रति भएको तीव्र रुचि; चाह; अभिलाषा; इच्छा । > अभिरुचित— वि॰ सबैबाट रुचाइने; प्यारो गरिने -व्यक्ति_; प्रेम गरिने -मानिस_; प्रेमी; आसक ।

अभिलषित— वि॰ [सं॰] इच्छा गरिएको; चाह राखिएको; वाञ्छित ।

अभिलाष/अभिलाषा— ना॰ [सं॰] कुनै विषय वा वस्तुप्रतिको तीव्र चाहना; इच्छा; वाञ्छा; कामना । > अभिलाषी— वि॰ अभिलाषा गर्ने; इच्छा गर्ने; चाहना राख्ने; कामना गर्ने ।

अभिलिखित— वि॰ [सं॰] विशेष रूपमा लेखिएको; धातु, शिला आदिमा खोपिएको ।

अभिलेख— ना॰ [सं॰] १. सुन–तामाका पाता वा ढुङ्गा आदिमा कुनै महत्त्वको विषय लेखिएको वा कपिएको लेख; विविध महत्त्वका सामग्री भएको प्राचीन लेख । २. कुनै विषयको प्रामाणिक लेख वा रिकर्ड; प्रामाणिक लेख; लेखोट । ~ अदालत— ना॰ मुद्दाका अभिलेखहरू राखिने अदालत । > अभिलेखन— ना॰ १. कागज, पातो, धातु, पाषाण आदिमा कुनै महत्त्वपूर्ण कुरा लेख्ने काम; अभिलेख वा रेकर्ड राख्ने काम । २. लेख; लेखोट; धातु, शिला आदिमा लेखिएको वा खोपिएको विषय । ~ सङ्ग्रहालय— ना॰ प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ एवं पुरातात्त्विक वस्तुहरूको सङ्ग्रह गरिएको घर । > अभिलेखालय — ना॰ १. अभिलेख राखिने घर वा कोठा । २. मिसिल जम्मा गरेर राखिने अड्डा; मिसिल–फाँट ।

अभिलेखी— वि॰ [सं॰] अभिलेखसम्बन्धी; अभिलेखको । ~ प्राकृत — ना॰ अशोक, कनिष्क, रुद्रदामन आदिका अभिलेखहरूमा पाइएको प्राकृत भाषा ।

अभिवक्ता— ना॰ [सं॰] १. वादी र प्रतिवादीका पक्षबाट कुनै मुद्दामामिलाका सम्बन्धमा अधिकारपूर्वक बोल्ने व्यक्ति (प्लिडर) । २. अधिवक्ताभन्दा तल्लो र अधिकर्ताभन्दा उपल्लो तहको वकिल ।

अभिवन्दन/अभिवन्दना— ना॰ [सं॰] १. आदर एवम् सम्मानपूर्वक गरिएको प्रणाम; विनयपूर्वकको नमस्कार । २. स्तुति; प्रशंसा । श्र अभिवन्दनीय/अभिवन्द्य— वि॰ अभिवन्दना गर्न लायक; आदर तथा सम्मान गर्नुपर्ने ।

अभिवादक— वि॰ [सं॰] अभिवादन गर्ने; सम्मानपूर्वक प्रणाम गर्ने; विनयपूर्वक नमस्कार गर्ने ।

अभिवादन— ना॰ [सं॰] १. ढोग; नमस्कार; प्रणाम । २. ठूलाबडा वा सम्माननीय व्यक्तिहरूलाई गरिने आदरभाव । ३. शुभकामना; बधाई । ४. प्रशंसा; स्तुति ।

अभिवृत्ति— ना॰ [सं॰] १. आन्तरिक विचार वा धारणा । २. कुनै वस्तुप्रतिको मानसिक दृष्टिकोण ।

अभिवृद्धि— ना॰ [सं॰] १. तल्लो तहबाट माथिल्लो तहमा वृद्धि हुने काम । २. थोरैबाट धेरै हुने स्थिति । ३. उन्नति; बढि–बढाउ । ४. सामान्य अवस्थाबाट विशेष अवस्थामा पुग्ने प्रक्रिया ।

अभिव्यक्त— वि॰ [सं॰] राम्ररी व्यक्त गरिएको; राम्रोसँग प्रकट गरिएको; अभिव्यक्ति दिइएको ।

अभिव्यक्ति— ना॰ [सं॰] १. विषयवस्तुको अनुभूति वा हृदयमा पलाएको भावना प्रकट गर्ने क्रिया । २. शब्द,चेष्टा आदिबारा मनको भाव वा विचारलाई व्यक्त गरिने क्रिया । — वाद— ना॰ रसको उत्पत्ति भुक्ति आदि नभएर अभिव्यक्ति हुन्छ भन्ने संस्कृत साहित्यशास्त्रको सिद्धान्त ।

अभिव्यञ्जक— वि॰ [सं॰] १. मनको भाव वा विचार प्रकट गर्ने; प्रकाशित गर्ने; व्यक्त गर्ने । २. शब्द; वाक्य आदिबारा आन्तरिक अर्थको अभिव्यञ्जना गर्ने ।

अभिव्यञ्जन— ना॰ [सं॰] आ६नो मनको विचार वा भाव सोझो ढङ्गले व्यक्त नगरी घुमाएर व्यक्त गरिने वा भनिने भाव, गुण वा अवस्था ।

अभिव्यञ्जना— ना॰ [सं॰] १. कुनै शब्द वा वाक्यबारा कुनै कुरो सोझो र सरल ढङ्गले प्रकट नगरी व्यङ्ग्यात्मक वा ध्वन्यात्मक रूपले व्यक्त गर्ने भाव, गुण,प्रक्रिया वा अवस्था । २. विषयवस्तुको हृदयमा परेको कलात्मक छाप वा प्रभाव । — वाद— ना॰ कुनै पनि कविता वा कला कवि वा कलाकारको बाहिरी वस्तुजगत्भन्दा अन्तर्मनका अवस्थाको प्रस्फुटन हो भन्ने सिद्धान्त; कला र अभिव्यञ्जनालाई अभिन्न मान्ने र अभिव्यञ्जनालाई सहजानुभूति मान्ने मत वा सिद्धान्त । — वादी— वि॰ अभिव्यञ्जनावादमा विश्वास गर्ने; अभिव्यञ्जनावादको अनुयायी ।

अभिव्याप्ति— ना॰ [सं॰] सबैतिर फैलिने वा ढाकिने स्थिति; सर्वव्यापकता ।

अभिशङ्का— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषय वा वस्तुप्रतिको सन्देह; शङ्का; अविश्वास । २. डर; भय; त्रास । ३. आरोप; अभियोग ।

अभिशप्त— वि॰ [सं॰] बेसरी सरापिएको; सराप दिइएको; सराप्ने काम गरिएको; शापित ।

अभिशाप— ना॰ [सं॰] १. कुनियतपूर्वक गरिएको गाली; सराप; शाप । २. फत्तुर; दोष; फरेब; आरोप । ३. बात; कलङ्क ।

अभिशून्य— ना॰ [सं॰] १. अदालतले गरेका निर्णयलाई रद्द गर्ने क्रिया । २. मनमा कुनै किसिमको चिन्ता, ताप आदि नलिने किसिम । > अभिशून्यीकृत — वि॰ अदालतले गरेको निर्णय रद्द गरिएको वा खाली गरिएको ।

अभिश्रुति— ना॰ [सं॰] अपनिहिति स्वरसँग त्यसभन्दा पूर्वगामी वा पश्चगामी स्वरको समीभवन ।

अभिषिक्त— वि॰ [सं॰] १. अभिषेक गरिएको; सेचन गरिएको । २. राज्याभिषेक गरिएको; राजतिलक दिइएको । ३. राजसिंहासनमा बसाइएको ।

अभिषेक— ना॰ [सं॰] १.पानी छर्कने वा सेचन गर्ने काम; सिञ्चन । २. स्नान गर्ने वा नुहाउने काम । ३. विधिपूर्वक मन्त्र पढेर राजपदमा आरूढ गराउने काम । ४. यज्ञका समाप्तिपछि अभिमन्त्रित जलले स्नान गर्ने काम । ५. शिवलिङ्गमाथि जलधाराबाट पानी चुहाउने काम; रुद्राभिषेक । ६. रोगव्याधिको निवारण वा शान्ति र मङ्गलका निम्ति मन्त्र पढेर कुश, फूल आदिले जल छर्कने काम ।

अभिषेचन— ना॰ [सं॰] हे॰ अभिषेक । > अभिषेचनीय — वि॰ १. अभिषेचन गर्न लायक; राज्याभिषेक गर्न योग्य । २. मङ्गलकलशका पानीले सेचन गर्न लायक ।

अभिसार— ना॰ [सं॰] १. सैनिकले गरेको आक्रमण; हमला । २. प्रेमी वा प्रेमिकासँग भेट गर्नका निम्ति सङ्केत गरिएको वा पूर्वनिश्चित ठाउँमा जाने क्रिया । > अभिसारण — ना॰ १. नजिक वा छेउमा जाने काम । २. प्रियसँग भेट्नाका निम्ति जाने काम; सङ्केतस्थलमा जाने काम । अभिसारिका — ना॰ सङ्केत गरिएको वा पूर्वनिश्चित ठाउँमा प्रेमीसँग भेट गर्न जाने नायिका । अभिसारी — वि॰ १. कुनै कार्य आदिका निमित्त सहायक; कार्यसाधक । २. सङ्केत गरिएको वा पूर्वनिश्चित ठाउँमा भेट गर्न जाने । ३. आक्रमणकारी; हमला गर्ने ।

अभिसूचक— ना॰ [सं॰] विभिन्न कुरा वा विषयको चर्चा वा उल्लेख कहाँ–कहाँ भएको छ, तत्सम्बन्धी स्रोत तथा सङ्केतहरू दिइएको कुनै विषयको वर्णानुक्रमिक सूची ।

अभिसूचना— ना॰ [सं॰] कुनै आधिकारिक रूपमा प्रकाशित भएको सूचना; अधिसूचना ।

अभिहरण— ना॰ [सं॰] १. नजिक वा सामुन्ने ल्याउने काम । २. हाजिर वा उपस्थित गराउने काम । ३. कुनै वस्तु लिएर भाग्ने अथवा हरण गर्ने काम वा अवस्था । ~ अधिपत्र— ना॰ ऋण, भाडा इत्यादिको असुलीका निम्ति न्यायालयका आदेशबाट कसैको जायदात, जमिन आदि जफत गर्न वा लिलाम गर्नलाई जारी गरिएको आदेशपत्र ।

अभिहर्ता— वि॰ [सं॰] कुनै वस्तु लिएर भाग्ने; चोर; लुटेरा; डाँका ।

अभीप्सा— ना॰ [सं॰] प्रबल इच्छा; तीव्र अभिलाषा; अतिमनोरथ । श्र अभीप्सित — वि॰ प्रबल रूपमा इच्छा गरिएको; ज्यादै अभिलाषा राखिएको; ज्यादै चाहना गरिएको; वाञ्छित ।

अभीरु— वि॰ [सं॰] १. नडराउने; निडर । ना॰ २. शिव । ३. भैरव । ४.युद्धभूमि ।

अभीष्ट— वि॰ [सं॰] १. इच्छा गरिएको; अभिलाषा राखिएको; अति इच्छित । २. ज्यादै मन परेको; अति प्यारो; अत्यत्न प्रिय ।

अभुक्त— वि॰ [सं॰] १. केही पनि नखाएको; भोको । २. भोगचलन नगरिएको; व्यवहारमा नल्याइएको ।

अभुज— वि॰ [सं॰] हात नभएको; डुँडो ।

अभूत— वि॰ [सं॰] १. सत्ता नभएको; अनस्तित्व । २. अनौठो; अपूर्व । २. झूटो; मिथ्या; अयथार्थ । — पूर्व— वि॰ १. पहिले कहिल्यै नभएको; अपूर्व । २. अनौठो; अद्भुत ।

अभूमि— ना॰ [सं॰] १. भूमि वा जग्गाजमिनबाहेक अन्य पदार्थ । २. उपयुक्त नभएको ठाउँ; अनुचित ठाउँ । ३. अपात्र; कुपात्र; अयोग्य व्यक्ति ।

अभेक— ना॰ [अ+भेक ] पाइक नपर्ने ठाउँ; बाटो नपर्ने ठाउँ; अपाही; कोल्टो; अभेग । > अभेकिलो — वि॰ पाइक नपर्ने; अपाही ।

अभेग१— ना॰हे॰ अभेक । > अभेगिलो— वि॰ अभेकिलो ।

अभेग२— ना॰ १. विवाह गर्न हतपत भएकी वा हतारिएकी कन्याको अवस्था । २. उमेर पुगेकी कन्या ।

अभेद— वि॰ [सं॰] भेद नभएको; भेदभावरहित; अभिन्न । ~ रूपक— ना॰ उपमेय र उपमानमा अभेद सूचित गर्ने रूपक ।

अभेद्य— वि॰ [सं॰] १. छेड्न नहुने वा प्वाल पार्न नसकिने । २. भाँच्न नहुने वा नसकिने । ~ चट्टान — ना॰ पानी छिर्न नसक्ने खालको चट्टान; खँदिलो चट्टान ।

अभोग— वि॰ [सं॰] उपभोग नगरिएको; चलनमा नल्याइएको; व्यवहार नगरिएको । > अभोगी— वि॰ भोग नगर्ने; त्यागी; विरक्त । अभोग्य— वि॰ भोग गर्न नहुने; उपभोग गर्न नसकिने वा नहुने; भोग गर्न अयोग्य ।

अभोज्य— वि॰ [सं॰] खान नहुने; खान अयोग्य; अखाद्य ।

अभौतिक— वि॰ [सं॰] १. भौतिक वस्तुसँग सम्बन्ध नभएको । २. परलोक वा अध्यात्मजगत्सँग सम्बन्ध भएको ।

अभ्यञ्जन— ना॰ [सं॰] आँखामा लगाउने गाजल; अञ्जन; सुर्मा ।

अभ्यन्तर— ना॰ [सं॰] १. भित्री मन । २. माझ; बीच; मध्य । ३. गुप्त कुरा; गुप्त रहस्य; गुप्त कथा ।

अभ्यर्चन/अभ्यर्चना— ना॰ [सं॰] १. पूजा वा आराधना गर्ने भाव वा अवस्था; पूजन; अर्चना । २. सजावट; शृङ्गार । ३. आदर; सम्मान ।

अभ्यर्थना— ना॰ [सं॰] १. प्रार्थना; बिन्ती; निवेदन । २. उठेर विनयपूर्वक प्रार्थना गर्ने काम । ३. कुनै विशिष्ट व्यक्तिसित कुनै कार्यविशेषका निम्ति गरिने नम्रतापूर्वकको प्रार्थना । > अभ्यर्थनीय — वि॰ १. प्रार्थना गरिने; बिन्ती बिसाइने । २. उठेर विनयपूर्वक स्वागत वा सत्कार गरिने ।

अभ्यर्थी— वि॰ [सं॰] १. प्रार्थना गर्ने; प्रार्थी । २. कुनै कुरा माग्ने; याचक ।

अभ्यसित— वि॰ [सं॰] १. अभ्यास गरिएको; प्रयोग गर्न जानिएको । २. पढेको; घोकेको; पठित; अभ्यस्त ।

अभ्यस्त— वि॰ [सं॰] १. अभ्यास गरेको; रफत गरेको; मिहिनेत गरेको । २. दक्ष; निपुण; प्रवीण ।

अभ्यागत— ना॰ [सं॰] १. घरमा वास बस्ने गरी आएको सत्कारयोग्य व्यक्ति; अतिथि; पाहुना । वि॰ २. भेट गर्न आएको; अगाडि आएको ।

अभ्यावेदन— ना॰ [सं॰] दुई सरकारका वादविवादमा पठाइने नम्रतापूर्वकको लेख वा चिठी ।

अभ्यास— ना॰ [सं॰] १. कुनै पाठ्य विषयमा निरन्तर दोहोथ्याई– तेहथ्याई पूर्ण ज्ञान प्राप्त गर्ने काम; रफत । २. कुनै कार्यको व्यावहारिक पक्षतिर विशेष रूपमा बारम्बार गरिने मिहिनेत । — मूलक— वि॰ अभ्यास गर्नुपर्ने; खूब मिहिनेतसँग व्यवहारमा ल्याउनुपर्ने । > अभ्यासी — वि॰ अभ्यास गर्ने; मिहिनेत गर्ने; रफत गर्ने; घोक्ने ।

अभ्युक्ति— ना॰ [सं॰] १. आलोचना वा व्यङ्ग्यका ढाँचामा बताइएको कुनै कुरा । २. कसैका विषय वा सम्बन्धमा भनिएको उक्ति; टीका ।

अभ्युत्थान— ना॰ [सं॰] १. पदोन्नति; उदय; बढिबढाउ । २. कुनै सभा आदिमा विशष्ट व्यक्ति आउँदा सम्मानका निम्ति आसन छाडेर उठ्ने काम ।

अभ्युदय— ना॰ [सं॰] १. उन्नति; समुन्नति; समृद्धि; बढिबढाउ । २. उदय; उत्पत्ति ।

अभ्युन्नत— वि॰ [सं॰] उन्नति भएको; उठेको । > अभ्युन्नति — ना॰ १. समुन्नति; पदोन्नति; समृद्धि ।

अभ्रक/अभ्रख— ना॰ [सं॰] आगाले नजल्ने पारदर्शी र पत्रेदार खनिज पदार्थविशेष; अब्रख ।

अमङ्गल— ना॰ [सं॰] १. मङ्गल वा कल्याणको अभाव; अकल्याण; अशुभ; बिच्छुक; कुलच्छिन; अपशकुन । वि॰ २. मङ्गल नभएको; बिच्छुकी; अलच्छिनी । — कारी— वि॰ कसैको कल्याण नगर्ने; हित नगर्ने; अहितकारी ।

अमचुर— ना॰हे॰ अम्चुर ।

अमन१— ना॰ [अ+मन ] कुनै वस्तु खाने इच्छा नहुने स्थिति; खान मन नलाग्ने वा छुद्दे नहुने स्थिति; अरुचि ।

अमन२— ना॰ [अ॰] शान्ति; सुख; चैन । — चैन— ना॰ शान्ति र सुख; सुख र शान्ति ।

अमनस्क— वि॰ [सं॰] १.मन वा चित्त ठीक नभएको; विमनस्क । २. उदास । ३. विवेकशक्तिहीन । ४. किंकर्तव्यविमूढ ।

अमर— वि॰ [सं॰] १. कहिल्यै नमर्ने; सधैँ बाँचिरहने । ना॰ २. देवता । ३. पारो । ४. सुवर्ण; सुन । — कोश— ना॰ अमरसिंह नाउँका व्यक्तिले पद्यमा बनाएको संस्कृतको पर्यायवाची शब्दकोश । — ता— ना॰ १. अमर हुनाको भाव; कहिल्यै नमर्ने स्थिति; अविनाशिता । २. चिरजीवन । ३. देवत्व; अमरत्व । ~ पद— ना॰ देवताको पद; देवपद; देवपद प्राप्त गर्ने स्थिति; मोक्ष; मुक्ति । ~ पदवी— ना॰ अमरको पद वा पदवी; देवत्व । — वल्ली— ना॰ आकाशवल्ली । ~ सिंह— ना॰ १. अमरकोशका निर्माता । २. विक्रमी उन्नाइसौँ शताब्दीमा थापाकुलमा भएका नेपालका एक प्रसिद्ध व्यक्ति । > अमराङ्गना— ना॰ १. अप्सरा; स्वर्गकी वेश्या । २. देवताकी स्त्री; देवाङ्गना । अमराधिप— ना॰ १. अमरहरूका राजा; इन्द्र । २. ईश्वर । अमरावती — ना॰ देवताका राजा इन्द्रको राजधानी; इन्द्रपुरी; स्वर्ग; अमरपुरी । अमरी — ना॰ १. देवस्त्री; देवी; देवाङ्गना । २. इन्द्रको राजधानी; अमरावती ।

अमर्त्य— वि॰ [सं॰] १. अविनाशी; नमर्ने; नाश नहुने; दैवी । ना॰ २.कहिल्यै नमर्ने जाति; देवता ।

अमर्यादा— ना॰ [सं॰] १. अनुशासन, मान, सम्मान आदिको अभाव; अनुशासनहीनता । २.अभद्रता; मनपरी । > अमर्यादित — वि॰ अमर्यादा भएको; अमर्यादा गरिएको ।

अमल१— वि॰ [सं॰] १. मल नभएको; निर्मल; स्वच्छ । २. निर्दोष; निष्कलङ्क; निष्पाप । ३. साँचो; सच्चा; सत्य । ४. शुद्ध; पवित्र ।

अमल२— ना॰ [सं॰ अङ्गुल ] एक औँलाको नापो; अङ्गुल ।

अमल३— ना॰ [अ॰] १. सुर्ती; गाँजा; अफिम आदि लागू वस्तु; मादक पदार्थ; नशा; अम्मल । २. लत; बानी; आदत । ३. मातहतको इलाका; जिल्ला; हाता । ४. अधिकार; शासन । ५. व्यवहार । ६. विजय । > अमलची — वि॰ नशा सेवन गर्ने आदत भएको; मादक पदार्थ खाने आदत बसेको; अम्मली; नशाबाज । — बाज— वि॰ अमलची; अमली ।

अमलतास— ना॰ [सं॰] सानासाना पात हुने, ठूला र चम्किला पहेँला फूल फुल्ने मझौला खालको वृक्षविशेष; राजवृक्ष ।

अमलतुनु— ना॰ [सं॰ अङ्गुलित्राण ] दमाईँ वा सुजीकारले लुगा सिउन सियो घचेट्दा औँलामा घाउ नलागोस् र सजिलो पनि होस् भनी औँलाका टुप्पामा टोपीजस्तो हुने गरी लगाउने छालाको, धातुको वा कपडाबाटै बनाइएको साधन; अम्तर्नु; लक्खु ।

अमलदार— ना॰ [अ॰ अमल+दार ] सुबेदारभन्दा तल र हवलदारभन्दा माथिको एक जङ्गी दर्जा ।

अमलपित्त— ना॰ [सं॰ अम्लपित्त ] पित्तका दोषले गर्दा खाएको वस्तु अमिलो हुने रोगविशेष; पित्त वमन हुने रोग; अम्लपित्त ।

अमला— ना [सं॰ आमलके १. अमिलीका जस्ता मसिना पात हुने गोलाकार फल फल्ने बोटविशेष । २. त्यसैको फल; आमलक । ~ झार— ना॰ ससाना पातमा झुस भएको, पहेँलो फूल फुल्ने र चौडा कोसादार फल लाग्ने बोटविशेष । ~ रङ्ग— ना॰ अमलाका फलको जस्तो हल्का तथा फिक्का हरियो रब ।

अमली— वि॰ [अ॰ अमल+ई ] अमलका रूपमा नशादार वस्तुहरूको सेवन गर्ने; लागू पदार्थ खाने; नशाबाज; अमलची; अम्मली ।

अमलेख— ना॰ [सं॰ अभयलेख < ] करियाहरूलाई पार वा स्वतन्त्र गरिदिने काम; कमाराकमारीको छुटकारा; दासत्वमोचन । — गन्ज— ना॰ १. नेपालको नारायणी अञ्चलअन्तर्गत बारा जिल्लामा पर्ने एक बस्ती २. अमलेख गरिएका व्यक्तिहरूका निम्ति बसाइएको बस्ती ३. प्राचीन समयको 'भिक्षाखोरी' ।

अमा— ना॰ [सं॰] १. चन्द्र र सूर्य एकै नक्षत्रमा सँगै बस्ने दिन; औँसी; अमावास्या । २. औँसीको कला । ३. घर; भवन; शाला । ४. मर्त्यलोक ।

अमात्य— ना॰ [सं॰] १. सधैँ राजाका साथमा रही राजकाज चलाउन मद्दत गर्ने प्रमुख व्यक्ति; मन्त्री । २. नेवारसमुदायको एक थर ।

अमान— वि॰ [सं॰] १. मान नभएको; अप्रतिष्ठित । २. परिमाणरहित; असीम । अमानक— वि॰ मानक नभएको । > अमानकीकृत— वि॰ निर्माण, सञ्चालन आदि कार्यका लागि कुनै सुनिश्चित प्रक्रिया नअँगालिएको (परीक्षण॰; मानकीकृत नभएको ।

अमानत— ना॰ [अ॰] १. सरकार वा हकदारबाटै चलेको रकमकलम; त्यस्तो रकमकलम चलाउने काम । २. धरोट वा धितो राख्ने काम; थाती; जिम्मा । > अमानती — वि॰ १. धरौट वा नासो राखिएको । २. ठेक्कापट्टाबाट नचलाई आफैँबाट चलाइएको ।

अमानव— वि॰ [सं॰] १. मान्छे भन्न नमिल्ने । ना॰ २. पशु । ३. राक्षस । ४. मानवेत्तर जीव । > अमानवी — वि॰ मानवसँग सम्बन्ध नभएको; मानवेतर प्राणीसम्बन्धी; अमानव ।

अमानवीय— वि॰ [सं॰] १. मानिसले गर्न नसक्ने, नहुने वा नसुहाउने । २. दानवीय; आसुरी । — ता — ना॰ मानिसलाई उचित नहुने तथा नसुहाउने गुण वा व्यवहार ।

अमानी— वि॰ [सं॰] १. ठूलो हुँ भन्ने अभिमान नभएको; मान नखोज्ने; विनीत; नम्र । २. मान नभएको; अप्रतिष्ठित ।

अमानुष— वि॰ [सं॰] १. मनुष्यबाट हुन नसक्ने; अलौकिक । ना॰ २. मनुष्यदेखि अतिरिक्त प्राणी । ३ कपूत; कुजात; नीच व्यक्ति । श्र अमानुषिक — वि॰ १. अमानवीय । २. अलौकिक । अमानुषी — वि॰ अमानुषिक ।

अमान्य— वि॰ [सं॰] १. मान्न वा मान गर्न अयोग्य; मान्नु नपर्ने । २. अस्वीकार्य ।

अमारो— ना॰ [सं॰आम्रात ] १. सलिफाका जस्ता पात लाग्ने, लप्सीका जस्ता अमिला फल फल्ने र ससाना सेता फूल फुल्ने एक बोट । २. त्यसैको फल; आम्रात । > अमारे — वि॰ अमाराको जस्तो स्वाद भएको अथवा अमिलो र गुलियो स्वाद भएको ।

अमार्जित— वि॰ [सं॰] सफा नगरिएको; अपरिष्कृत; नमाझिएको ।

अमाल— ना॰ [अ॰ अमल ] पहिलेपहिले गाउँघरको मुद्दामामिला हेर्ने र सरकारी तिरो उठाउने अड्डा । > अमाली— ना॰ अमाल– अड्डाको मुख्य हाकिम; बारे ।

अमावस्या/अमावास्या— ना॰ [सं॰] औँसी; अमा ।

अमित— वि॰ [सं॰] १. सीमा नभएको; असीमित; अपरिमित । २. अत्यधिक; धेरै । > अमिताभ — ना॰ पञ्चबुद्धमध्ये एक; पाण्डुराका पति; पßपाणिका पिता । २. चैत्यको पश्चिममा स्थापना गरिने देवता । वि॰ ३. असीमित आभा वा कान्ति भएको; कान्तिवान्; तेजस्वी; तेज नरित्तिने ।

अमित्र— ना॰ [सं॰] मित्र नभएको व्यक्ति; भिन्न व्यक्ति; शत्रु; वैरी । — ता— ना॰ अमित्र हुनाको भाव वा स्थिति; शत्रुता ।

अमिन— वि॰ [अ॰ अमीन ] १. अमानत राख्ने । ना॰ २. जग्गाजमिनको नापजाँच गर्ने वा सो काममा खटिएको कर्मचारी । श्र अमिनी — ना॰ १. अघिको मधेसतराईको तल्ला तहको अदालत । २. जग्गाजमिनहरूको नापजाँचसम्बन्धी काम गर्ने कामदार । ~ गोस्वारा— ना॰ मोफसलका अमिनी अड्डाहरूका कागतपत्रहरू रहने अड्डा ।

अमिर— वि॰ [अ॰ अमीरे १. ज्यादै धनी; धनाढ्य; सम्पत्तिवान् । २. इज्जतदार; भलादमी । ३. ना॰ धनीमानी । > अमिरी— ना॰ १. धनीपना; धनाढ्यपन । २. गहकिलोपन । ३. भलादमीपना ।

अमिलि–नु— अ॰ क्रि॰ [अमिलो+इ+नु ] १. कुनै वस्तु विकृत भएर अमिलो हुनु । २. मनमा ठूलो पीर पर्नु; चिन्तित हुनु ।

अमिली— ना॰ [अमिलो+ई ] १. साना मसिना पात हुने र लामा कोसादार अमिलो फल फल्ने ठूलो जातको रूख; त्यसैको फल; तित्री । २. साना तीनचोसे आकारका पात हुने र मसिना अमिला कोसा फल्ने एक जातको झार; चरीअमिलो । ~ घाँस— ना॰ रातो रबको खण्डाकार फूल फुल्ने एक जातको घाँस ।

अमिलुवा— वि॰ [अ+मिल्+उवा ] मिलनसार नभएको; बेमेलको; अमिल्दो ।

अमिले— ना॰ [अमिलो+ए ] चरीअमिलो ।

अमिलो— ना॰ [सं॰ अम्ल+इलो ] १. निबुवा, कागती, सङ्खत्रो, बिमिरो आदिका रसको जस्तो स्वाद । २. चुक; च्वाँठ; अमिलो पदार्थ । वि॰ ३. चुकका स्वादको; अमिल्चुके । ~ पालुङ्गो— ना॰ अमिलो स्वाद हुने एक जातको पालुङ्गो । ~ लुँडे — ना॰ अमिलो स्वाद हुने एक जातको लुँडे । > अमिल्चुके — वि॰ कुनै वस्तु विकृत भएर अलिअलि अमिलो भएको; अमिल्च्याहा । अमिल्चो/अमिल्च्या/अमिल्च्याहा — वि॰ अलिअलि अमिलो; थोरै अमिलो ।

अमिल्दो— वि॰ [अ+मिल्दो ] कसैसित पनि मिल्ने स्वभाव नभएको; मिलनसार नभएको; बेमेलको; अड्बाङ्गे ।

अमिल्याइ— ना॰ [रू अमिलि (+याइ ॰ ] अमिलिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अमिल्याइनु — क॰ क्रि॰ अमिलिने पारिनु; अमिलो पारिनु ।

अमिल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ [अमिलि+याउ+नु ] १. अमिलिने पार्नु; अमिलो तुल्याउनु ।

अमिल्सो/अमिल्स्या/अमिल्स्याहा— वि॰ [अमिलो+सो/स्या/स्याहो हे॰ अमिल्चो ।

अमिश्रित— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि चीज नमिसिएको; मिसावट नभएको । २. शुद्ध; चोखो । अमुक — सर्व॰ [सं॰] १. फलानो; ढिस्कानो । वि॰ २. खास । ३. तोकिएको । — कालिक— वि॰ कुनै खास समयमा केन्द्रित; समकालिक; एककालिक ।

अमुक्त— वि॰ [सं॰] १. मुक्त नभएको; बाँधिएको । २. परतन्त्र; परवश । > अमुक्ति — ना॰ १. मुक्त नभएको स्थिति; बन्धनमा परेको अवस्था; परतन्त्रता; पराधीनता । २. दासता; दासत्व ।

अमुख्य— वि॰ [सं॰] मुख्य नभएको; अप्रधान; गौण ।

अमुग्ध— वि॰ [सं॰] १. मुग्ध नभएको; अनासक्त । २. चतुरो; सिपालु ।

अमूर्त— वि॰ [सं॰] १. मूर्ति नभएको; रूप नभएको; आकार नभएको; इन्द्रियबाट अनुभव गर्न नसकिने; निराकार । ना॰ २. परमेश्वर । ३. आत्मा । ४.काल । ५. आकाश । ६. वायु । ~ भावना — ना॰ छैटौँ इन्द्रियको अनुभूतिको अभिव्यक्ति वा स्थापना । ~ रूप — ना॰ चक्षुरिन्द्रियले नदेखिने,तर मनले मात्र थाहा पाइने रूप । ~ वाद — ना॰ अन्तर्जगत्को अमूर्त चिन्तन गरिएको एक किसिमको दर्शन; आत्मवाद; शून्यवाद । > अमूर्ति — वि॰ १. मूर्ति नभएको; आकाररहित । ना॰ २. विष्णु ।

अमूल— वि॰ [सं॰] १. मूल नभएको; निर्मूल । २. प्रमाण नभएको; निराधार; अप्रामाणिक । ३. मिथ्या; भ्रामक । ४. जरा नभएको । श्र अमूलक — वि॰ १. मूल वा जड नभएको; अमूल । २. निराधार । ३. मिथ्या; जड ।

अमूल्य— वि॰ [सं॰] १. मोल गर्न नसकिने; अनमोल । २. बहुमूल्य; किम्मती । ३. उत्तम; श्रेष्ठ ।

अमृत— वि॰ [सं॰] १. नमरेको; जिउँदो । २. अमरत्व दिने; नमर्ने; अमर । ३. अति मीठो । ४. प्यारो; अभीष्ट । ना॰ ५. खाँदा अमर हुने पदार्थ; सुधा; पीयूष । ६. पानी । ७. घिउ; दूध । — कर— ना॰ १. चन्द्रमा । २. वैद्य । ~ गर्भ— ना॰ जीवात्मा; परब्रह्म । — तरङ्गिणी— ना॰ १. जून । २. नदी । ~ पानी— ना॰ बिहानबेलुकी धानका बालाका टुप्पामा रहने पानी । ~ फल— ना॰ १. नास्पाती । २. सुन्तला । ~ रश्मि— ना॰ अमृतसमानका किरण हुने ग्रह; चन्द्रमा । — वान— लाहाको रोगन लगाइएको, माटाको भाँडो; घिउ, तेल, अचार आदि हाल्ने माटाको भाँडो । ~ वायु— ना॰ प्राणवायु; अक्सिजन । — स्रवा— ना॰ पानीलहरो । > अमृतांशु — ना॰ चन्द्रमा ।

अमृत्यु— वि॰ [सं॰] १. नमर्ने; अमर । ना॰ २. नमर्ने स्थिति; अमरता ।

अमेजन— ना॰ [अङ्॰] दक्षिण अमेरिकामा भएको, संसारमा सबभन्दा ठूलो नदी ।

अमेरिकन— वि॰ [अङ्॰] अमेरिकाली ।

अमेरिका— ना॰ [अङ्॰] १. पृथ्वीको पश्चिमी गोलार्धमा उत्तरी ध्रुवप्रदेशदेखि दक्षिणी ध्रुवप्रदेशसम्म फैलिएका दुई महाबीप । २. उत्तरी अमेरिकाको एक संयुक्त राज्य । > अमेरिकाली — वि॰ १. अमेरिकाको; अमेरिकासम्बन्धी । २. अमेरिकानिवासी । ना॰ ३. अमेरिकाको मान्छे । अमेरिकी— वि॰ अमेरिकाली ।

अमेल— ना॰ [अ+मेल ] १. बेमेल; फुट; वैमनस्य । वि॰ २. फुट्टा; सिलसिला नमिलेको; असम्बद्ध ।

अमोक्ष— वि॰ [सं॰] १. मोक्ष नभएको; अमुक्त । २. प्रतिबन्धित । ना॰ ३. मोक्षको अभाव ।

अमोघ— वि॰ [सं॰] १. खेर नजाने; नचुक्ने; अचूक; अव्यर्थ । ना॰ २. विष्णु । ~ किरण— ना॰ उदय र अस्त हुने बेलाको सूर्यकिरण । ~ वाञ्छित— वि॰ कहिल्यै निराश नहुने; आशावादी । ~ सिद्धि— ना॰ पञ्चध्यानी बुद्धमध्ये एक; चैत्यका उत्तरी भागमा राखिने देवता; ताराका पति; विश्वप्राणीका पिता ।

अमोट— ना॰हे॰ अमोठ ।

अमोठ— ना॰ [सं॰ आम्र+ओठ ] पाकेका आँपको गुदी सुकाएर बनाइएको माडा; आँपको माडा; अम्मट; अमोट ।

अमोल— वि॰ [सं॰] १. मोल नभएको; अनमोल, अमूल्य । २. धेरै मोल पर्ने; बहुमूल्य; किम्मती ।

अमौलिक— वि॰ [सं॰] १.मूलसित सम्बन्ध नभएको; मौलिक नभएको । २. अर्काका कृति वा विचारधारासँग सम्बन्ध रहेको । ३. अरूको सारिएको, अनुसरण गरिएको वा उतारिएको ।

अम्खोरा— ना॰ [अ॰ आबखोर < ग्रि॰ अम्फोरियरे बिट फर्की मुख केही सानो भएको पेट फुकेको, पानी खाने भाँडो; आम्खोरा । श्र अम्खोरी — ना॰ अलि सानो किसिमको अम्खोरा ।

अम्चुर— ना॰ [प्रा॰ अम्मचुर < सं॰ आम्रचूर्ण ] काँचो आँपको सुकेका चाना कुटेर बनाइएको धूलो; काँचो आँपका टुक्राको सुकुटी; अमचुर ।

अम्तर्नु— ना॰ [अमलतुनु < सं॰ अङ्गुलित्राणे सुजीकारले लुगा सिउँदा धागो अम्टार्न सियो घचेट्दा औँलामा घाउ नलागोस् र औँटार्न सजिलो होस् भनी खास गरी माझी और्ँलाका टुप्पामा टोपीजस्तो गरी लगाउने छाला, धातु वा कपडाको औँठीका आकारको साधन; अमलतुनु; लक्खु ।

अम्ब— ना॰ [सं॰] १. बाबु; पिता । २. वेदध्वनि । ३. आँखा । ४. पानी । > अम्बक — ना॰ १. आँखा । २. बाबु; अम्ब ।

अम्बक— ना॰ [सं॰ आम्र+क ] अम्बा वा बेलौती (फल॰ । > अम्बके — ना॰ १. अम्बासँग मिल्ने तर खुर्सानीका जत्रा फल लाग्ने एक जङ्गली वनस्पति । वि॰ २. अम्बकको जस्तो । ३. अम्बक खाएर वा बेचेर जीविका गर्ने ।

अम्बर— ना॰ [सं॰] १. अकास; आकाश । २. लुगा; वस्त्र । ३. सुगन्धित द्रव्यविशेष । ~ पथ— ना॰ आकाश मार्ग ।

अम्बल— ना॰ [अ॰ अमल ] इलाका; अमल ।

अम्बा१— ना॰ [सं॰] १. आमा; माता । २. दुर्गा । ३. महाभारतमा भीष्मलाई मार्न अर्को जन्ममा शिखण्डी भएर जन्मने प्रसिद्ध स्त्री ।

अम्बा२— ना॰ [सं॰ आम्रक ] लाम्चा र खस्रा पात हुने, मसलाको जस्तो पातलो अनि चिल्लो बोक्रो हुने र सो बोक्रो फेरिइरहने, रातो र फुस्रो काठ हुने, पाक्ता धेरै बियाँका साथ पहेँला फल फल्ने एक बोट वा त्यसैको फल; बेलौती; लताम ।

अम्बिका— ना॰ [सं॰] १. आमा; माता; जननी । २. पार्वती; गौरी ।

अम्बु— ना॰ [सं॰] पानी; जल । > अम्बुज — वि॰ १. पानीमा उम्रने वा पैदा हुने । ना॰ २. कमल । ३. कपूर । ४. शङ्ख ।

अम्बे— वि॰ [अम्बा+ए] १. अम्बाजस्तो; अम्बासम्बन्धी । २. अम्बा हाल्ने वा बोक्ने । ~ डोको — ना॰ अम्बा हालेर बोक्न हुने खालको ससानो डोको ।

अम्भर— ना॰ [अ॰ अमले जिम्मा; अभिभारा ।

अम्मर— ना॰ [सं॰ अमरे १. प्रतिज्ञा; कबुल । वि॰ २. अमर ।

अम्मल— ना॰ [अमले अमल; नशा । > अम्मली — वि॰ अमली ।

अम्रिसो— ना॰ [सं॰ अवृक्षे बाँसका जस्ता तर ठूला र लामा पात, खैरा र झुसिला झुप्पादार फूल फुल्ने र मसिना ज्वानुजस्ता गेडा लाग्ने विशेष गरी सुक्खा ठाउँ र भीरपहरा आदिमा हुने एक जातको घाँस; खरको एक जाति; अम्लिसो ।

अम्लिसो— ना॰हे॰ अम्रिसो ।

अम्रे— वि॰ [अम्रो+ए] १. अम्रोजस्तो; अम्रोसम्बन्धी । २. भर्खरको; लैनू । ~ गुहु — ना॰ जन्मनेबित्तिकै बच्चाले हगेको गुहु; गर्भावस्थादेखि पेटमा रहेको र जन्मेपछि हगेर निकालेको गुहु । ~ दूध — ना॰ बच्चो पैदा हुनुभन्दा पहिले नै फाँचामा भरिएको दूध; बिगौते दूध ।

अम्रो— ना॰ [सं॰ अङ्कुर ] जनावरबाट बच्चा पैदा हुँदा साथमा आउने सालनाल ।

अम्ल— वि॰ [सं॰] १. अमिलो । ना॰ २. षड्रसमध्ये एक रस; अमिलो स्वाद । — जन— ना॰ प्राणीका निम्ति आवश्यक वायुतत्त्व । — पित्त— ना॰ अमलपित्त ।

अम्लान— वि॰ [सं॰] १. नओइलाएको; चाउरी नपरेको; म्लान नभएको । २. फुलेको; प्रफुल्ल । ३. उदास नभएको; प्रसन्न । ४. स्वच्छ; साफ ।

अम्लेट— ना॰ [अङ्॰] कुखुरा आदिको फुल फिटेर मसला र प्याज आदिका टुक्रा मिलाई वा नमिलाईकनै बनाइएको रोटीजस्तो खानेकुरो ।

अयत्न— वि॰ [सं॰] १. यत्न गर्न नपर्ने; प्रयास गर्न नपर्ने । ना॰ २. यत्नको अभाव; प्रयत्नहीनता । क्रि॰ वि॰ ३. यत्नविना नै ।

अयथार्थ— वि॰ [सं॰] यथार्थ वा सत्य नभएको; झूटो; मिथ्या । —

ता— ना॰ अयथार्थ हुनाको भाव वा स्थिति; असत्यता । > अयथार्थ्य — ना॰ १. यथार्थताको अभाव; असत्यता । २. असङ्गति; असंलग्नता ।

अयन— ना॰ [सं॰] १. हिँडाइ; गति । २. बाटो; मार्ग । ३. सूर्यको उत्तरी र दक्षिणी गति । ४. आश्रय; घर । ५. काल; समय । ६. कल्चौँडो; फाँचो । ७. अङ्गुल एवं मात्राको छ गुनाबराबरको नाप । ८. करपाद, अङ्ग वा रसबराबरको नाप । ~ वृत्त— ना॰ ग्रहणरेखा । ~ सङ्क्रान्ति— ना॰ सूर्यको दक्षिणगति र उत्तरगतिको आरम्भ हुने माघे सङ्क्रान्ति र साउने सङ्क्रान्ति ।

अयन्त्रित— वि॰ [सं॰] नियन्त्रणमा नरहेको; नियन्त्रण गर्न नसकिने; मनमानी गर्ने; उच्छृङ्खल ।

अयश— ना॰ [सं॰] १. अपयश; अपकीर्ति । २. निन्दा; तिरस्कार । श्र अयशस्वी — वि॰ कीर्ति नभएको; यश नभएको; ख्याति नभएको ।

अयस— ना॰ [अ॰ ऐश ] मोजमज्जा; भोग–विलास; ऐस; आराम; चैन । > अयसी — वि॰ अयस गर्ने; ऐसी ।

अयाचित— वि॰ [सं॰] १. नमागिएको; मागेर नलिइएको । २. आफैँ प्राप्त भएको ।

अयाल— ना॰ [तु॰ याल ] घोडा, सिंह आदिका गर्दनका लामालामा रौँ; याल ।

अयु— वि॰ बो॰ एक्कासि आश्चर्य, विस्मय, भय आदि जनाउँदा प्रयोग हुने शब्द । (उदा॰— अयु, सर्प देखेर म त डरले भुतुक्कै भएँ ;)

अयुक्त— वि॰ [सं॰] १. नजोतिएको; नदाइएको । २. नमिलेको; नजोडिएको । ३. अयोग्य; अनुचित । > अयुक्ति — ना॰ युक्तिसङ्गत नभएको अवस्थिति; बेमेल ।

अयुग्म— वि॰ [सं॰] जोडा नभएको; बेजोडा; बिजोडा ।

अयुत— ना॰ [सं॰] १. दस हजारको सङ्ख्या । वि॰ २. दस हजार सङ्ख्याको । अये — वि॰ बो॰ सम्बोधन आदिमा प्रयोग हुने अनादरवाची शब्द; ए । अयोग — ना॰ [सं॰] १. योगको अभाव; दुर्योग । २. सङ्कटकाल; मुस्किलको समय । ३. वियोग; बिछोड । > अयोगव — ना॰ बाबु शूद्र र आमा वेश्याबाट जन्मेको छोरो । अयोगवाह — ना॰ व्यञ्जनभिन्न ध्वनि; अनुस्वार र विसर्ग (संस्कार; छिः इ॰) । अयोगात्मक — वि॰ [सं॰] प्रकृति नजोडिएको; नजोडिने । ~ भाषा — ना॰ व्याकरणअनुसार रूप नचल्ने भाषा । अयोग्य — वि॰ [सं॰] १. योग्य नभएको; नालायक; काममा निपुण नभएको । २. अनुपयुक्त; अनुचित । — ता — ना॰ १. योग्यताको अभाव; नालायकपन । २. कुपात्रता; अपात्रता । ३. अनौचित्य । अयोध्या — ना॰ [सं॰] १. भारतका सात मोक्ष पुरीमध्ये एक; प्राचीन सूर्यवंशी राजाहरूको एक प्रसिद्ध राजधानी; साकेत । २. रामचन्द्रको राजधानी । अयोनि — वि॰ [सं॰] १. नजन्मेको; अजात । २. नित्य । ना॰ ३. ब्रह्मा । > अयोनिज — वि॰ योनिबाट नजन्मेको; सामान्य प्राणीगत प्रक्रियाअनुसार नजन्मेको । अयोनिजा— वि॰ योनिबाट नजन्मेकी

(जस्तो— रामायणका अनुसार सीता॰ । अयौगिक — वि॰ [सं॰] १. यौगिक नभएको; शब्दसाधनका उपायबाट सिद्ध नहुने । २. दुई रासायनिक तत्त्वहरूको योग नभएको । अयौन — वि॰ [सं॰] नपुंसक; अलैङ्गिक । अर — ना॰ [सं॰] चक्का र धुरालाई जोड्ने स–साना काठ वा फलामका डन्डी । अरक — ना॰ [अ॰ अर्क ] सडाएका चीज उमालेर बाफका रूपमा निकालेको रस; आसव; रक्सी; तेजाब; अर्क; अरख । अरकच्च — क्रि॰ वि॰ [सं॰ अरघट्ट ] १. मेलो वा मेसो नपाएर; बाटो हराएर । २. अनिश्चित स्थितिले अलमलिएर; अलमल्ल; बिलखबन्द; जिल्ल; वाल्ल; पक्क । अरक्षित — वि॰ [सं॰] रक्षा नगरिएको वा नभएको; बचाउ नगरिएको; नजोगाइएको । अरख — ना॰हे॰ अरक ।

अरगज्ज— क्रि॰ यो॰ [रू अरकच्चे अर्गज्ज । अरघट्ठी — ना॰ [सं॰] १. इनारबाट पानी झिक्ने घडाहरू झुन्ड्याइएको मालाकार यन्त्र; अरघट । क्रि॰ वि॰ २. घट्टझैँ निश्चल वा हलचल नगरीकन; ढसमस्स । अरट्ठो ोो ोो — वि॰ [अरट्ठ+ओ ] १. नदोब्रिने; जर्रो; कडा; ठर्रो; नरम नभएको; अररो । २. साह्रो; दरो । अरणी — ना॰ [सं॰] १. ठूलठूला यज्ञमा आगो पार्ने काठको मदानीजस्तो साधन; अग्निमन्थ । २. सूर्य । ३. आगो; अग्नि । ४. चकमक । अरण्य — ना॰ [सं॰] १. वन; जङ्ल । २. सन्न्यासीको एक भेद । — रोदन — ना॰ १. जङ्गलभित्र रोएजस्तो रुवाइ; कसैले नसुन्ने रुवाइ; कसैले नसुन्ने एकोहोरो गुनासो । अरत — वि॰ [सं॰] १. नलहसिएको; विरक्त । २. नरमेको; रत नभएको । > अरति — ना॰ १. राग वा प्रेम नभएको स्थिति; विरक्ति । २. असन्तोष । अरत्नि — ना॰ [सं॰] १. अङ्गुल वा मात्राको चौबीस गुना, करपादको चार गुना, मुष्टिको छ गुना र तुणीको तीन गुनाबराबरको नापो । अरथी — ना॰ [सं॰] १. सिँगारिएको शव हालेर मसानमा लैजाने यान; मुर्दाको खट; टाँड; शवयान । वि॰ २. रथमा नबसेको; पैदल हिँडेको । अरनिको — ना॰ [ची॰ अर्निको] इसाको तेह्रौँ शताब्दीमा भोट हुँदै चीन जाने र चिनियाँ सम्राट् कुब्ला खाँको दरबारमा ठूलो सम्मान पाउने एक विश्वप्रसिद्ध एक नेपाली कलाकार; बलबाहु; अर्निको । ~ राजमार्ग— ना॰ काठमाडौँबाट कोदारी हुँदै नेपाल– चीनको सीमा मितेरी साँघुसम्म पुग्ने राजपथ । अरनी — ना॰ १. बिहानबेलुका खाइने मुख्य खानादेखि बाहेकको खानेकुरा; नास्ता; जलपान । २. दिउँसो खाइने खानेकुरा; खाजा; दोपहरे; अर्नी । अरन्डी — ना॰ [सं॰ एरण्ड ] १. अन्डी; अन्डीको धागोबाट बनेको खास्टो । २. भुलायो ।

अरब१— ना॰ [सं॰ अर्बुद ] १. सय करोडको सङ्ख्या; सय करोड । वि॰ २. सय करोड सङ्ख्याको; अर्ब ।

अरब२— ना॰ [फा॰] १. एसिया महाबीपको दक्षिणभागमा रहेको एक प्रसिद्ध भूभाग । २. त्यस भूभागका निवासी । ~ लिग— ना॰ मिस्र, इराक, सिरिया, जोर्डन, सउदी अरब, यमन आदि देशमा सहयोगसम्बन्ध कायम गर्नका निम्ति इ॰ १९४५ मा स्थापित र पछि लिबिया, सुडान, मोरक्को, कुबेत, अल्जेरिया, ट्युनिसिया र दक्षिणी यमन पनि सामेल भएको एक संस्था । > अरबी — वि॰ १. अरब देशको; अरबसम्बन्धी । ना॰ २. पानीदार र ठूलो जातको घोडा । ३. अरब देशमा पाइने घोडा । अररि–नु — अ॰ क्रि॰ [अररो+इ+नु ] १. जाडाले कक्रक्क पर्नु । २. काँचो वा चिसो अवस्थाको वस्तु सुकेर ठर्रिनु । ३. नशाको रगत सञ्चालित हुन रोकिनु; बाउँडिनु । ४. ठूलो दुःख हुनु । अररी१ — ना॰ [अररो+ई ] १. डोरी बाट्दै गएपछि टुङ्ग्याउनीमा उब्रिएका पोया त्यसै डोरीका अन्तमा बेरेर नफुस्किने गरी सिउरिने काम । वि॰ २. काम गर्न गाह्रो मान्ने; अराएको काम गर्न गहु्रकाउने वा अप्ठ्यारो मान्ने (स्त्री॰ । अररी२ — ना॰ [अररो+ई ] जङ्गलमा झाडीका रूपमा हुने एक जातको काँडो वा उक्त काँडो हुने वनस्पति । अररो — वि॰ १. जाडाले कक्रिएको । २. काँचो वा चिसो अवस्थाबाट सुकेर अरट्ठ परेको । ३. रगतको सञ्चालन रोकिएर निश्चल भएको; त्यसरी कक्रक्क परेको वा ठर्रो (शरीर आदि॰ । अरथ्याइ — ना॰ [रू अररि (+याइ॰ ] अररो हुनाको भाव वा स्थिति; अररिने क्रिया–प्रक्रिया । [ > ] अरथ्याइनु — क॰ क्रि॰ अररो तुल्याइनु; अररिने पार्नु । अरथ्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अररो तुल्याउनु; कक्रक्क पार्नु । अरल्लिनु — अ॰ क्रि॰ [अररो (लो॰+इ+नु ] हे॰ अतालिनु । श्र अरल्ल्याइ — ना॰ अरल्लिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अरल्ल्याइनु — क॰ क्रि॰ अरल्लिने पारिनु । अरल्ल्याउनु — अ॰ क्रि॰ अरल्लिने पार्नु ।

अरविन्द— ना॰ [सं॰] १. कमल । २. सारस । ३. तामा (धातु॰ । > अरविन्दाक्ष — ना॰ कमलनयन; बाटुला आँखा ।

अरस— वि॰ [सं॰] १. रस नभएको; नीरस; छोक्य्राइलो । २. रसिलो नभएको; रस नभएको; झोलिलो नभएको । > अरसिक — वि॰ १. रसिलो नभएको (ठाउँ वा वस्तु) । २. रसिलो मिजास नभएको; हाँसख्याल नगर्ने (व्यक्ति॰ ।

अराइ— ना॰ [रू अराउ (+ आइ॰ ] अराउने भाव वा क्रियाप्रक्रिया । अराइनु — क॰ क्रि॰ अराउने काम गरिनु । अराउ–नु — स॰ क्रि॰ [सं॰ अर्ह+आउ+नु ] आज्ञा दिनु; कामका निम्ति खटाउनु; अह्राउनु ।

अराउ— ना॰ [रू अह्राउ ] अराउने काम; खट्न लगाउने काम; आज्ञा दिने काम । — पराउ— ना॰ काम लगाउने स्थिति; आज्ञा दिने आदि काम; खटाउपटाउ; अह्राउपह्राउ ।

अराजक— वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि किसिमको अनुशासन नभएको; शासनव्यवस्था नमिलेको; अव्यवस्था भएको; छाडा ।

अराजकता— ना॰ [सं॰] शासनव्यवस्था, परिस्थिति, नियम–अनुशासन आदि नमिलेको अवस्था; शान्ति र सुखमय व्यवस्था नभएको शासन; ठूलो अव्यवस्था । — वाद — ना॰ राज्यहीन शासनव्यवस्था मान्ने मत; शासकविना समाज चल्छ भन्ने एक किसिमको सिद्धान्त । — वादी — ना॰ अराजकतावादको अनुयायी; अराजकतावादको समर्थक । अराजी — वि॰ [अ+राजी ] खुसी नभएको; राजी नभएको; बिराजी । अरारी — ना॰ [सं॰ आरी ] ससाना पात हुने र गुलाफी रङ्गका गोलाकार फूल फुल्ने एक बोट वा कलेजी रङ्गका लामा कोसा फल्ने र काठको अँगारबाट बारुद बनाइने काँडादार वनस्पति; त्यसैको फल; आरी । अराल्–नु — स॰ क्रि॰ [सं॰ अराल+नु ] अधकल्चो पारेर भुट्नु; राम्रोसँग नपाक्ने गरी भुट्नु; आधा काँचो हुने गरी मकै आदि भुट्नु । > अरालाइ — ना॰ अराल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अरालिनु — क॰ क्रि॰ अराल्ने काम गरिनु । अरावट — ना॰ [अराउ+आवट ] अह्रावट; अराउ । अराष्ट्रिय — वि॰ [अ+राष्ट्रिय ] राष्ट्रसँग सम्बन्ध नभएको; राष्ट्रप्रति अहित चिताउने । ~ तत्त्व — ना॰ कुनै पनि देशको, राष्ट्रको अहित चिताउने तत्त्व; पञ्चमाङ्गी तत्त्व । ~ भावना — ना॰ राष्ट्रका प्रति अहित चिताउने मानसिक सोचाइ वा विचार । अरि — ना॰ [सं॰] शत्रु; वैरी । अरिँगाल — ना॰हे॰ अरिबाल ।

अरिबाल/अरिङ्गाल— ना॰ [सं॰ अलि > अरि+इङ्र/इङ्गर > इबाल/इङ्गाले बारुलाको आकारको, त्यसभन्दा ठूलो बच्छ्यूँभन्दा सानो, खील गाडेर चिल्ने बिखालु कीरो; अच्छ्यूँ; अरिँगाल । अरित्र — ना॰ [सं॰] नाउ यताउति घुमाउनका निम्ति नाउकै पछिल्तिर जडिने काठको बहना; पतवार । अरिनी — वि॰ [सं॰ अऋणी ] १. रिनबाट मुक्त भएको; रिन तिरिसकेको । २. रिन नलिने; रिन नखाने; रिन नबोक्ने । अरिमठे/अरिमुठे — ना॰ [अरमट्ठ+ए ] १. कनसुत्लाका आकारको तर ठूलो र मोटो, प्रायः कलेजी रब हुने, धेरै खुट्टा हुने एक कीरो; सहस्रपाद । वि॰ २. अरट्ठ परेको; अरिमठेझैँ डोलो शरीर भएको; कसिलो र साह्रो । अरिष्ट — ना॰ [सं॰] १. शारीरिक दुःख वा कष्ट । २. आपत्ति; विपत्ति । ३. अभाग्य; दुर्भाग्य । ४. अशुभ; अपशकुन । ५. ज्योतिषशास्त्रअनुसार खराब कुरा सूचित गर्ने ग्रहफल । ६. पकाएर राखिएका औषधीको रस (जस्तो — अशोकारिष्ट, सारस्वत्यारिष्ट इ॰) । अरुचि — ना॰ [सं॰] १. रुचि नहुने स्थिति वा परिस्थिति; अनिच्छा । २. रुचि नहुने रोग; अग्निमन्दता । ३. घृणा । — कर — वि॰ १. रुचि नहुने वा रुचि नगराउने । २. मन नपरेको; इच्छा नजाग्ने । अरुण — ना॰ [सं॰] १. सूर्य; रवि; आदित्य । २. सूर्यको सारथि । ३. बिहान र बेलुकी पूर्वी तथा पश्चिमी आकाशमा देखिने रातो आभा । ४. पुन्नाग वृक्ष । ५. गाढा रातो रब । ६. कुङ्कुम । ७. सिन्दूर । ८. तिब्बततर्फबाट वरुण हुँदै पूर्वी नेपालभित्र पसेर कोसी नदीमा मिल्ने एक ठूलो नदी; सप्तकोसीमध्ये एक । > अरुणिमा — ना॰ रातोपना; लाली; लालिमा; रक्त्योल । अरुणोदय — ना॰ बिहान रातो रबमा हुने सूर्यको उदय; सूर्य उदाउनुभन्दा पहिले पूर्वी आकाशमा देखिने रातो आभा; सूर्य उदाउनुभन्दा पहिलेको समय; ब्राह्ममुहूर्त; प्रातःकाल; भोर । अरुन्धती — ना॰ [सं॰] १.वशिष्ठ ऋषिकी पत्नी । २. सप्तर्षि तारासमूहका बीचको एक तारो । अरुवा१ — ना॰ [रू अलुवा ] नउसिनी कुटेका धानको चामल; अलुवा; अरवा । अरुवा२ — वि॰ [अराउ+उवा ] अर्काका अरोटमा हिँड्ने; अर्काको लहलहैमा हिँड्ने । अरू — वि॰ [सं॰ अपर ] १. आफूदेखि बाहेकको; अन्य; अर्को; दोस्रो । २. पराई; परचक्री । ३. बढ्ता; थप । संयो॰ ४. अनि; फेरि । अरूको लाख, आमाको काख (उखान॰ । अरूप — वि॰ [सं॰] १. रूप नभएको; निराकार । २. नराम्रो; विरूप; कुरूप । ३. असमान; असदृश । > अरूपक — वि॰ १. रूप नभएको; निराकार । ना॰ २. बौद्ध दर्शनानुसार योगको एक अवस्था; निर्जीव समाधि । अरूपायित — वि॰ रूप नचल्ने वा रूप नचलेको । अरे — निपा॰ १. कुनै अज्ञात कुरालाई जनाउँदा प्रयोग गरिने शब्द; रे (उदा॰— उनी घर आए अरे ;) । वि॰ बो॰ २. तल्ला खालको वा मन नपरेको व्यक्तिलाई गरिने सम्बोधन (उदा॰— अरे मूर्ख ; तँ के गर्छस् < ॰ ३. उदेक; आश्चर्य आदि जनाउँदा प्रयोग गरिने शब्द; अहो । (उदा॰— अरे ; यो के भएको <॰ अरेट्नु — ना॰ [अटेर्नु ] १. ठेट्नो । २. बलढ्याङ्ग्राजस्तो एक प्रकारको जङ्गली फूल । अरेमरे — ना॰ [अरे+मर] ] यसो गरूँ कि उसो गरूँ हुने अवस्था; दोधारे चाल; अलमलाइ । अरोचक — वि॰ [सं॰] १. अरुचि पैदा गर्ने वा गराउने; बेस्वादिलो । २. चहकिलो नभएको; धमिलो; मलिन । ना॰ ३. अरुचि; अग्निमन्दता; खान मन नलाग्ने स्थिति वा अवस्था । अरोट — ना॰ [अराउ+ओट ] अराउने काम; आज्ञा; अह्रोट । > अरौटे — वि॰ १. अराउने काम गर्ने; आज्ञा दिने । २. अराएको काम गर्ने वा गराउने । ना॰ ३. अर्दली । अर्क१ — ना॰ [सं॰] १. सूर्य । २. तामा (धातु) । ३. आँक; मन्दार । ४. आइतबार । ५. उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र । ६. बाह्रको सङ्ख्या । अर्क२ — ना॰ [अ॰ अर्क ] फलफूल, अनाज आदि उसिनेर बाफको रूपमा निकालेको रस वा पसिना (रक्सी, अत्तर, स्पिरिट इ॰); अरक । ~ कपूर — ना॰ कपूर, पिपल्मेन्ट आदि मिलाएर अर्क झिकी बनाइएको औषधी । अर्कना — वि॰ [अर्को+ना ] अर्को (जस्तै— अर्कना दिन, अर्को दिन, आगामी दिन॰ ।

अर्को— वि॰ [सं॰ अपरक ] १. एकदेखि भिन्न; आर्को; दोस्रो; अरू; अन्य । २. भिन्न; बेग्लै । ३. कुनै; कोही । ४. पराई; परचक्री । ५. बिरानो ।

अर्खु— ना॰ [सं॰ आकर्षकारिको एउटै भेट्नामा मसिना धेरै पात लाग्ने, रछाया सेता फूल फुल्ने र लामा कोसा फल्ने एक काँडेदार वृक्ष; ठूलो र सानो दुई भेद हुने त्यसैको फल ।

अर्खौले/अर्खौलो— ना॰ [अर्खौलो+ए ] १. एक किसिमको घाँस । २. पीपलका जस्ता ससाना गुलिया फल फल्ने एक वृक्ष । ३. भुट्ता फूल नउठ्ने दाना; अरालिएको ठेट्नु ।

अर्गज्ज— क्रि॰वि॰ [रू अरगज्जे आफूलाई ठूलो सम्झेर वा जान्नेसुन्ने मानेर बस्ने चालमा; गजक्क; गमक्क ।

अर्गट— ना॰ [सं॰] घँगारुको बोट ।

अर्गला— ना॰ [सं॰] १. ठूलो आग्लो; बिरेआग्लो; गजबार । २. प्रतिबन्ध; छेकथुन । ३. सूर्यको उदय र अस्त हुने समयमा देखिने रङ्गीबिरङ्गी बादल; डढेको सगर ।

अर्गेली— ना॰ बोक्राको पाट काटेर नेपाली कागत बनाउने काममा प्रयोग गरिने एक प्रकारको बुटो; कागजी पाट ।

अर्घ— ना॰ [सं॰] १. हिन्दू धर्मानुसार षोडशोपचारमध्ये एक; जल, दूध, दही, जौ, कुश, दूबो आदि मिलाएर देवतालाई चढाउने काम । २. अँजुलीले जल चढाउने प्रक्रिया । ३. देवतालाई अर्घ दिइने भाँडो । ४. मूल्य; दाम; मोल । ~ पात्र — ना॰ अर्घ दिने भाँडो; अर्घौतो ।

अर्घा— ना॰ नेपालको अर्घाखाँची जिल्लामा पर्ने एक ऐतिहासिक स्थल । — कोट— ना॰ अर्घा । — खाँची— ना॰ लुम्बिनी अञ्चलअन्तर्गत रहेको एक पहाडी जिल्ला ।

अर्घेउलो— ना॰ [अर्घ+एउलो ] फाल्तू रहेको भाग; सबैलाई परिपन्च भाग लगाएर उब्रेको अंश ।

अर्घेली— ना॰ [अर्घ+एली] १. अर्घेलो हुनाको भाव वा अवस्था; बिजा्यँ; बिगो; कसुर । वि॰ २. बढ्ता भएकी; मन नपरेकी; कसैसँग नमिल्ने (स्त्री॰ ।

अर्घेलो— वि॰ [अर्घ+एलो] १. नचाहिँदो; नसुहाउँदो; वाहियात । २. अमिल्दो; अचाडू । > अर्घेल्या्यँ — ना॰ १. उपद्रो; कसुर; बिजा्यँ । २. अमिल्दोपना; अचाडुपन ।

अर्घो— ना॰ [भो॰ ब॰] गुरुब जातिको कुनै व्यक्ति मरेको वर्ष दिन पुगेपछि गरिने वार्षिक श्राद्धादि क्रिया; अर्घु ।

अर्घौतो— ना॰ [अर्घ+औतो, सं॰ अर्घपात्र ] अर्घ दिने भाँडो; अर्घपात्र ।

अघ्र्य— ना॰ [सं॰] १. देवता, अतिथि वा मान्यजनलाई सत्कार वा पूजा गर्दा चढाइने वा दिइने जल, पञ्चामृत, दूबो आदि वस्तु । वि॰ २. पूजा गर्न हुने वा लायक; पूज्य । ३. मोल धेरै पर्ने; मूल्यवान् ।

अर्चन/अर्चना— ना॰ [सं॰] १. देउदेउताको प्रीतिका निम्ति गरिने पूजा । २. ठूलाबडालाई गरिने आदर एवं सत्कार । > अर्चनीय — वि॰ १. पूजनीय; पूजायोग्य । २. माननीय; प्रतिष्ठित ।

अर्चल— ना॰ गाईबाख्रालाई घाँस खुवाइने दुई अमलका हरिया, चिल्ला र अमिल्च्या पात हुने एक प्रकारको बोट वा गुलियो स्वाद र कालो रब हुने त्यसैको गेडा वा फल । > अर्चले— ना॰ १. कास्की जिल्लाअन्तर्गत पर्ने कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालको जन्म भएको एक प्रसिद्ध गाउँ । वि॰ २. अर्चल हुने ठाउँ ।

अर्चा— ना॰ [सं॰ अर्चनो पूजा ।

अर्चिष्मति— ना॰ [सं॰] बौद्ध धर्मअनुसार दशभूमि वा त्रयोदशभूमिको चौथो श्रेणी ।

अर्ज— ना॰ [अ॰] कसैप्रति गरिने बिन्तीभाउ; अनुरोध; विनय; प्रार्थना ।

अर्जक— वि॰ [सं॰] कमाइ गर्ने; आम्दानी गर्ने; आर्जन गर्ने ।

अर्जन— ना॰ [सं॰] कमाउने वा आर्जने काम; उपार्जन; आर्जन । > अर्जनीय — वि॰ अर्जन गर्न योग्य; कमाउन लायक ।

अर्जाप्–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ अर्चापयने १. हतियारलाई लाग्ने पार्न पाइन चढाउनु; पाइन हाल्नु । २. हतियारमा साँध लगाउनु; धारिलो पार्नु । > अर्जापिनु — क॰ क्रि॰ अर्जाप्ने काम गरिनु ।

अर्जित— वि॰ [सं॰] १. कमाएको; आर्जन गरेको; आम्दानी गरेको । २. जम्मा गरिएको; साँचिएको ।

अर्जी— ना॰ [अ॰] १. कुनै इच्छित कुरा प्राप्त गर्नका लागि दिइने निवेदन; प्रार्थना । २. अड्डाले तोकेको दिन हाजिर हुन नसक्ता तारिख थाम्नका निम्ति झगडियाले मानिस वा हुलाकबारा तारिख थामिपाऊँ भनी अड्डामा पठाउने निवेदन । ३. उजुर; फिरादपत्र । ~ पत्र— ना॰अर्जी ।

अर्जुन— ना॰ [सं॰] १. पञ्चपाण्डवमध्ये एक भाइ (साहिँला) । २. कार्तवीर्य । ३. यसै नामको एक वृक्ष ।

अर्णव— ना॰ [सं॰] १. समुद्र; सागर । २. सूर्य; भास्कर ।

अर्ति— ना॰ [सं॰] १. पीडा; दुःख; कष्ट । २. धनुको टुप्पो ।

अर्ती— ना॰ [सं॰ अर्थ्ये हितका कुरा; भलो हुने कुरा; उपदेश; शिक्षा । ~ बुद्धि— ना॰ अर्ती तथा ज्ञानसम्बन्धी कुरा; अर्ती र बुद्धि ।

अर्थ— ना॰ [सं॰] १. माने; मतलब; तात्पर्य; अभिप्राय । २. शब्दबाट प्रकट हुने मानवहृदयको आशय; शब्दशक्ति । ३. अभिधा, लक्षणा र व्यञ्जनाबाट बोध हुने तात्पर्य । ४. हेतु; निमित्त; प्रयोजन । ५. काम; इष्ट । ६. इन्द्रियको विषय । ७. धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष चार पुरुषार्थमध्ये एक । ८. धन; सम्पत्ति; ऐश्वर्य । (. विनिमयको माध्यम । १०. मूल्यका रूपमा दिइने मुद्रा वा सुन, चाँदी आदि । ११. मूल्य निर्धारित द्रव्य । — कर— वि॰ धन प्राप्त गराउने; अर्थलाभ गराउने । — करी— ना॰ १. धन कमाउने विद्या वा सीप । वि॰ २. धन प्राप्त गराउने । — चाल— ना॰ मूल अर्थमा सङ्कोच वा विस्तार नभई केवल गुणको परिवर्तन हुने शब्दार्थप्रक्रिया, जस्तै — सं॰ जीव (आत्मा॰ > ने॰ जीउ (शरीर॰, सं॰ तुङ्ग (चुचुरो॰ > ने॰ ढुङ्गो (पत्थर) । — चित्र— ना॰ भित्री व्यङ्ग्य अर्थ केही नभएको बाहिरी अर्थ मात्र चमत्कारी भएको अवस्था; त्यस्तो काव्य वा कविता । — तः— क्रि॰ वि॰ १. शब्दको अर्थअनुसार वा अर्थका दृष्टिले । २. वास्तवमाग् यथार्थमा; साँच्चै; वस्तुतः । — तन्त्र— ना॰ सरकारको अर्थसम्बन्धी कारोबार गर्ने प्रणाली । — दण्ड— ना॰ अपराध गरेबापत दण्डको रूपमा सरकार वा अन्य कसैलाई बुझाउनुपर्ने रकम; जरिवाना; डाँड । — दूषण— ना॰ १. नचाहिँदो काममा गरिने खर्च; अपव्यय । २. अन्यायसँग कसैको धन लिने काम । ३. शब्दका अर्थको दोष । — दोष— ना॰ पदको वा वाक्यको अर्थलाई दूषित बनाउने एक प्रकारको काव्यदोष । ~ न बर्थ— वि॰ कुनै खास रूपमा काम पूरा गर्ने नभएको; कुनै खास अर्थ वा अभिप्राय नभएको; बेकामको; बेमतलबको । ~ न बर्थको— वि॰ विनाप्रयोजनको; विना कामको; बेमतलबको । — नीति— ना॰ सरकारले देशको अर्थसम्बन्धी कारोबार सञ्चालन गर्न राष्ट्रिय आय–व्ययको सन्तुलन र स्थिरता कायम राख्ने दृष्टिले निर्धारण गरेको नीति वा प्रणाली; सोही नीतिअनुसार राष्ट्रमा क्रियान्वित गरिने अर्थसम्बन्धी सबै कामकुरा । ~ न्यायालय— ना॰ १. अर्थसम्बन्धी कारोबारको मुद्दा हेर्ने अदालत । २. देवानी अदालत वा आयकर अदालत । ~ परिवर्तन— ना॰ शब्दले आ६नो रूढ अर्थलाई छाडेर अर्कै अर्थ अँगाल्ने क्रिया वा प्रक्रिया । (जस्तै— पहिले 'मृग'–को रूढ अर्थ सम्पूर्ण जङ्गली पशु थियो, अहिले यसको अर्थ 'हरिण' नाउँको पशु मात्र हुन्छ ।) ~ पिचास/पिशाच— ना॰ सम्पत्ति प्रशस्त भएर पनि खर्च गर्न इच्छा नभएको व्यक्ति; कन्जुस; द्रव्यपिशाच; मक्खीचुस । — प्रकृति— ना॰ प्रायः काव्य एवं नाटक आदिका कथावस्तुमा रहने बीजावस्थादेखि फलोत्पत्तिसम्मका पाँच कुरा (बीज, बिन्दु, पताका, प्रकरी र कार्य) । ~ बोध— ना॰ अर्थको ज्ञान; अर्थ बुझ्ने भाव वा अवस्था । ~ बोध विधि— ना॰ खास पद्यांश वा गद्यांशको शब्दार्थ वा भावार्थ बुझाउँदै जाने पद्धति । ~ मन्त्री— ना॰ अर्थ मन्त्रालयको अभिभारा सँभाल्ने र राष्ट्रको आय–व्ययसम्बन्धी योजना, नीतिको कार्यान्वयन गर्नेगराउने मन्त्री; वित्तमन्त्री । — मूलक— वि॰ अर्थकै विषय वा सम्बन्धलाई लिएर भएको; अर्थ नै मुख्य भएको । ~ विवाद— ना॰ धनसम्पत्ति वा लेनदेनसम्बन्धी कचिबलो; देवानी मुद्दा । ~ विस्तार— ना॰ शब्दार्थविज्ञानका अनुसार विशेष अर्थ जाहेर गर्ने शब्दले सामान्य अर्थ जाहेर गर्ने अवस्था वा स्थिति, जस्तै — प्रा॰ ने॰ गोठ (गौशाला॰ > आ॰ ने॰ गोठ (कुनै पनि गोठ) । — शास्त्र— ना॰ धनको उत्पत्ति, उपभोग, विनिमय, वितरण आदिको विवेचना गरिएको शास्त्र; सम्पत्ति र मनुष्यका सम्बन्धको व्याख्या गर्ने समाजशास्त्रको एक अङ्ग । — शास्त्री— वि॰ १. अर्थशास्त्रमा विशेष ज्ञान भएको; अर्थशास्त्र पढेको । ना॰ २. अर्थशास्त्रको विशेषज्ञ; अर्थशास्त्रवेत्ता । — श्लेष— ना॰ श्लेषालङ्कारका दुई भेदमध्ये अर्थमा श्लेष पर्ने एक अलङ्कार । ~ सङ्कट— ना॰ १. धनको अभावबाट पर्न आएको दुःख; धन नहुँदा पर्ने दुःख । २. धनहीन भएको स्थिति वा अवस्था । ~ सचिव— ना॰ सरकारबारा निर्धारित अर्थसम्बन्धी नीतिनियम सञ्चालन गराउनका निम्ति नियुक्त विशिष्ट दर्जाको अधिकृत; अर्थ–मन्त्रालयको कार्यभार लिने सचिव । ~ समिति— ना॰ कुनै कार्य वा योजनाको अर्थसम्बन्धी कारोबार वा व्यवस्था गर्न बनेको समिति । ~ साध्य— वि॰ धन खर्च गरेर सिद्ध हुन सक्ने; धनबाट काम पट्टिने; धनबाट पार लाग्ने । ~ सिद्धि— वि॰ १. प्रसङ्गले नै अर्थ बुझिने । २. धन खर्च गरेर हुन सक्ने । ना॰ ३. इच्छा गरेको कुरा पुग्ने काम वा स्थिति । ४. धनलाभ ।

अर्थागम— ना॰ [सं॰] १. आम्दानी हुने स्थिति; आम्दानी; अर्थप्राप्ति । २. शब्दको व्युत्पत्तिमा नभएको अर्थ आउने स्थिति । (जस्तै— 'भयङ्कर'–को व्युत्पत्तिगत अर्थ 'असाध्यै' को अर्थमा हुन थालेको छ — राम भयङ्कर जाती छन्; कर्ण भयङ्कर दानी थिए इ॰ ।) ~ विधि— ना॰ १. अर्थ वा आयका प्राप्तिको विधान । २. शब्दको व्युत्पत्तिमा नभएको अर्थ आउने पद्धति वा तरिका ।

अर्थात्— संयो॰ [सं॰] १. कुनै प्रसङ्गको विशेष विवरण दिँदा वा स्पष्टीकरण दिँदा प्रयोग गरिने शब्द । क्रि॰वि॰ २. प्रसङ्गवश; स्वयमेव; स्वतः ।

अर्थानुवाद— ना॰ [सं॰] शब्दगत अर्थलाई मात्र लिएर गरिएको अनुवाद; अर्थको उल्था वा अनुवाद ।

अर्थान्तर— ना॰ [सं॰] १. अर्को अर्थ; भिन्न अभिप्राय; बेग्लै मतलब । २. अर्को अर्थ दिने प्रसङ्ग वा स्थिति । ३. कुनै शब्दले पुरानो अर्थ छाडेर नयाँ अर्थ लिने भाषागत अर्थवैज्ञानिक प्रक्रिया; एक प्रकारको अर्थपरिवर्तन । — न्यास— ना॰ सामान्य कुरालाई विशेष कुराले र विशेष कुरालाई सामान्य कुराले बुझाउँदा पर्ने एक अलङ्कार ।

अर्थान्वित— वि॰ [सं॰] १. अर्थयुक्त । २. धनवान्; धनी । ३. रहस्यपूर्ण; महत्त्वपूर्ण । ४. अभिप्राययुक्त ।

अर्थापकर्ष— ना॰ [सं॰] पहिले राम्रो अर्थमा चलेको शब्द पछि गएर नराम्रो अर्थमा चल्ने प्रक्रिया । (जस्तै— पहिले वेश्याको अर्थ 'विशु' वा 'बस्तीमा बस्ने' हुन्थ्यो, आजभोलि यसको अर्थ 'चरित्रहीन आइमाई' भएको छ ।) ।

अर्थापत्ति— ना॰ [सं॰] एउटा कुराको प्रमाणबाट अर्को कुरा सिद्ध हुन आउँदा पर्ने एक अर्थालङ्कार; त्यसरी सिद्ध गरिने नाटकको एउटा लक्षण ।

अर्थालङ्कार— ना॰ [सं॰] साहित्यमा अर्थबाट मात्र चमत्कार उत्पन्न हुने प्रसिद्ध अलङ्कार ।

अर्थावनति— ना॰ [सं॰] असल वा माथिल्लो तहको अर्थ बुझाउने शब्दले खराब वा तल्लो तहको अर्थ बुझाउने भाषागत अर्थवैज्ञानिक प्रक्रिया, जस्तै— सं॰ बुद्ध (प्रबुद्ध॰ > ने॰ बुद्धू (मूर्ख॰ ।

अर्थिनु— अ॰ क्रि॰ [अर्थ+इनु] अर्थ लाग्नु; अर्थ बुझिनु; अर्थ, अभिप्राय, कारण आदि छर्लङ्ग हुनु ।

अर्थी— वि॰ [सं॰] १. चाहना गर्ने; इच्छा गर्ने; कामना गर्ने; प्रार्थना गर्ने; याचक । २. कुनै कामना पूरा गर्ने लक्ष्य भएको । ३. वादी; झगडिया । ४. धनी; धनवान् । ५. प्रयोजन राख्ने; अभिप्राय राख्ने । ६. अरथी ।

अर्थुबो— ना॰ [आरो+थुबो] अर्थुङ्गे ।

अर्थुङ्गे— ना॰ [अर्थुङ्गो+ए] खरका जस्ता लामा र तीखा पात तथा डाँठका टुप्पामा बिझ्ने खैरो झुस हुने एक जातको कुरे घाँस; अर्थुङ्गो; अर्थुबे; अर्थुबो ।

अर्थोत्कर्ष— ना॰ [सं॰] कुनै शब्दको अर्थ पहिले नराम्रो र पछि त्यसको अर्थ राम्रो हुने प्रक्रिया । (जस्तो— पहिले 'साहस'–को अर्थ 'जबरजस्ती गरिने कुरा' थियो, अहिले त्यसको अर्थ 'आँट' भएको छ ।) ।

अर्थोन्नति— ना॰ [सं॰] मामुली अर्थ दिने शब्दले असल वा उच्चकोटिको अर्थ दिने भाषागत अर्थवैज्ञानिक प्रक्रिया, जस्तै— प्रा॰ ने॰ केटो (गैँडाको बच्चो॰ > आ॰ ने॰ केटो (मान्छेको बच्चो॰ ।

अर्थोपक्षेपक— ना॰ [सं॰] कथाको सङ्गतिका निम्ति चाहिने तर देखाउन नहुने वा नीरस भएकाले अङ्गच्छेद गर्दा छोडेको विषयको सूचना दिने तत्त्व; विषयसूचक; कथायोजक ।

अर्थोपचार— ना॰ [सं॰] धनसम्पत्तिबारा गरिने क्षतिपूर्ति; मुआबजा ।

अर्थ्याइ— ना॰ [रू अर्थि (+ आइ॰] अर्थिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अर्थ्याइनु— क॰ क्रि॰ अर्थिने पारिनु; अर्थ लगाइनु ।

अर्थ्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ १. कथा, पुराण, काव्य आदिको अर्थ लगाउनु; माने बताउनु; मतलब बुझाउनु । २. कुरा सम्झाउनु वा बुझाउनु ।

अर्दली— ना॰ [अङ्॰ अर्डर्ली] अह्राएपह्राएको सानोतिनो काम गर्ने तल्ला तहको कर्मचारी (पिउन, सिपाही, चपरासी, टहलुवा आदि॰ ।

अर्ध/अर्द्ध— वि॰ [सं॰] १. आधा; सिङ्गोलाई दुई भाग गर्दा बन्ने एक भाग । २. खण्ड; टुक्रा । > अर्धङ्गी/अर्धङ्बी— वि॰ १. बेढङ्गी; अर्धसिल्ली; एकोहोरो । २. आधा शरीर मात्र चल्ने; पक्षाघात भएको । अर्धङ्ग्या्यँ— ना॰ अर्धङ्गी हुनाको भाव वा अवस्था; अर्धङ्गी अवस्था; अर्धङ्गीपना । ~ चन्द्र— ना॰ १. आधा मात्र देखिएको चन्द्रमा; अष्टमीका दिनमा देखिने चन्द्रमा । २. मयूरका प्वाँखमा भएको अर्धवृत्त बुट्टाग् चन्द्रिका । ३. स्त्रीको कुचमर्दन गर्दा स्तनमा हुने नबको चिह्न; नखक्षत । ४. अर्धवृत्ताकार बाण । ५. अक्षरका शिरमा लगाउने अर्धवृत्त चिह्न; चन्द्रविन्दु; जूनटिकी । ६. घोक््रयाउँदा गर्धनमा लगाइने हातको मुद्रा । ~ चन्द्राकार— ना॰ १. अर्धचन्द्रको जस्तो आकार; अर्धवृत्ताकार । २. आधा बाटुलो । ~ चन्द्राकृति— ना॰ अर्धचन्द्रको जस्तो आकृति; अर्धवृत्ताकृति । — चल जोर्नी— ना॰ शरीरको एकापट्टि मात्र चल्ने जोर्नी; घुँडो, कुहिनु आदिको जोर्नीजस्तो पूरै नचलेर औँलाका टुप्पादेखि मुन्तिर मणिबन्धमा रहने जस्ता आधा मात्र चल्ने जोर्नी । — चेतन/चेतना— वि॰ १. पूर्ण रूपले चेतनशील पनि नभएको र पूरै मात्रामा बेहोस पनि नभएको (मन॰ । ना॰ २. आधा लट्ठिएको वा लट्ठ्याइएको अवस्था । —

जल— ना॰ मर्न लागेका व्यक्तिलाई अधोअङ्गबाट प्राणवायु ननिस्कियोस् भनेर गरिने जलसंयोग; अन्तिम अवस्थामा पुगेको व्यक्तिलाई उसको मुक्तिका निम्ति कमरदेखि उँधो आधा शरीर पानीमा डुबाउने काम; अर्धोदक । ~ दक्ष— वि॰ कल–कारखाना आदिमा काम गर्ने कर्मचारीहरूमध्ये निम्नस्तरभन्दा माथिल्लो खालको दक्षभन्दा तल्लो खालको; सामान्य प्राविधिक तालिम पाएको (मजदुर, कामदार॰; सामान्य रूपले प्राविधिक वा व्यावहारिक शिक्षा पाएको; मझौला खालको (जनशक्ति॰ । ~ बैभाषिकता— ना॰ दुई भाषा बुझ्ने, तर जवाफ दिँदा आ६नै मातृभाषामा मात्र दिन सक्ने स्थिति । ~ नारीश्वर— ना॰ दायाँ अङ्ग शिव र बायाँ अङ्ग पार्वतीको गरी दुवैका आधा–आधा अङ्ग मिलेर बनेको रूप; शिव र पार्वतीका आधा–आधा अङ्ग मिलेर बनेको संयुक्त रूप; शिव–शक्तिको संयुक्त रूप । — पक्की— वि॰ आधाआधी पक्की पारिएको (सडक आदि) । ~ पारदर्शक— वि॰ अपारदर्शक पनि नभएको र पूरै मात्रामा पारदर्शक पनि नभएको; आधाआधी देखिने वा धमिलो देखिने । — पृष्ठ— वि॰ उच्चारण गर्दा प्रथम चरणमा श्वासमार्गमा पूर्ण बाधा उपस्थित हुने र अन्ततोगत्वा ऊष्मीभूतमा झैँ सास उम्कन पाउने (जस्तै— नेपाली च, छ, ज, झ आदि वर्ण) । ~ पौष्टिक— वि॰ पूर्ण रूपले पौष्टिक तत्त्व नभएको र अपौष्टिक पनि नभएको; अधपक्को । ~ प्रसृत स्वर— ना॰ उच्चारणमा ओठ आधा फैलने स्वर; अग्र स्वरको आधा खुला अथवा आधा बन्द प्रकार (ए, य आदि॰; केन्द्रीय स्वर (अ आदि॰ । ~ बहुभाषिकता— ना॰ एकभन्दा बढी भाषा बुझ्ने, तर जवाफ दिनुपर्दा आ६नै मातृभाषामा मात्र दिन सक्ने स्थिति । — मागधी— ना॰ प्राकृत भाषाको एक भेद; काशी र मथुराका बीचको क्षेत्रमा चलेको प्राकृत भाषा । — मुदित— वि॰ आधा खुलेको वा आधा चिम्लिएको; आधा बन्द (नयन, आँखा) । ~ मूर्च्छित— वि॰ आधा मूर्छा परेको र आधा होस भएको । — मूर्ति— ना॰ कुनै देवता वा महापुरुषको कमरदेखि मास्तिरको भाग मात्र रहेको मूर्ति । ~ वयस्क— वि॰ आधाआधी मात्र उमेर बितेको; अधबैँसे; प्रौढ । ~ विकसित— वि॰ पूरा नबढेको वा आधा बढेको; आधाआधी विकास भएको । ~ विराम— ना॰ ठूलठूला वाक्यभित्र रहेका वाक्यांशहरूमा पादविरामभन्दा बेसी र पूर्णविरामभन्दा कम्ती अडिनुपर्ने ठाउँ; त्यस्तो ठाउँमा दिइने (;) सङ्केत चिह्न । ~ विवृत— वि॰ जिब्रो तालुभन्दा बढी तलतिर झरेकाले मुख–विवर अर्द्धसंवृतमा भन्दा बढी खुलेको । ~ वृत्त— ना॰ वृत्तको एक भागबाट केन्द्र हुँदै सोझो अर्को भागमा हुँदा हुने गोलाको आधा भाग; अर्धगोलाकार; वृत्तको आधा । ~ व्यञ्जन— ना॰ अक्षरात्मक व्यञ्जन (र, ल, म, न आदि॰–लाई दिइएको भाषावैज्ञानिक नाम; अक्षरात्मक व्यञ्जन । ~ शुष्क— वि॰ आधाआधी चिसो र आधाआधी सुकेको; अधसुक्खा; दरसुको । ~ संवृत— वि॰ संवृतमा जस्तो जिब्रो तालुको नजिकमा गएर टुङ्गिनुको साटो जिब्रो केही तल झर्नाले मुखविवर संवृतमा भन्दा केही बढी खुलेको (प्रयत्न) । — सम— ना॰ श्लोकको आधा भाग एक छाँटको र अर्को आधा भाग बेग्लै छाँटको वा पहिलो र तेस्रो पाउ एक लक्षणको र दोस्रो र चौथो पाउ अर्को लक्षण भएको छन्द । ~ समवृत्त— ना॰ अर्धसम । ~ सरकारी— वि॰ १. कुनै संस्थाको लगानी र आम्दानीमा सरकारको आधा हिस्सा भएको; सरकार र सर्वसाधारण जनताको आधा–आधा हक भएको । २. सरकारी तलब खाएको, तर किताबखानामा नाम दर्ता नभएको; संस्थान, निगम आदिमा काम गर्ने (कर्मचारी॰ । ~ सामन्ती— वि॰ उच्च सामन्ती नभई मझौला खालको सामन्ती; मध्यम स्तरको सामन्ती । ~ सिल्ली— वि॰ १. पूरा मात्रामा पागल नभएको; कहिले होसका कुरा गर्ने र कहिले बेहोसका कुरा गर्ने; चित्तवृत्ति स्थिर नभएको । २. बताहा; बढी फा्यँफुट्टी लगाएर हिँड्ने; बतासे । ~ सुकुमवासी— वि॰ आ६ना नाउँमा जग्गा–जमिन, घर–घडेरी आदि भएर पनि राम्ररी खान लगाउन नसक्ने खालको सुकुमवासी । ~ स्वर— ना॰ कहीँ स्वरका रूपमा रहने र कहीँ व्यञ्जनकै रूपमा रहने (व अथवा य॰ वर्ण ।

अर्धाङ्ग— ना॰ [सं॰] १. आधा अङ्ग; आधा शरीर; आधा जीउ । २. लोग्ने र स्वास्नी । > अर्धाङ्गिनी— ना॰ पत्नी; जोई; श्रीमती; स्वास्नी ।

अर्धानु/अर्धानो— वि॰ [सं॰ अर्धतने आधा नयाँ र आधा पुरानो; आधा सुमरेको; आधा फाटेको र आधा सद्दे; फाटे पनि कामचलाउ रूपमा लगाइने ।

अर्धाली— ना॰ [सं॰] १. आधा पङ्क्ति । २. आधा श्लोक ३. आधा भाग ।

अर्धासन— ना॰ [सं॰] कसैलाई सम्मानपूर्वक वा कर्तव्यपूर्वक दिइने आ६नो आसनको आधा भाग ।

अर्धी— ना॰ [सं॰] गीतका अन्तराको आधा भाग; उत्तरार्ध ।

अर्धो— वि॰ [अर्ध+ओ] १. उमेरैमा स्वास्नी मरेको । २. अर्धाङ्गिनी नभएको; विधुर; राँडो ।

अर्ना— ना॰ [सं॰ आरण्यके १. जङ्गली राँगो । २. बेसरी मोटाएको पशु; बराँठ । वि॰ ३. बेसरी मोटाएको (मानिस, पशु आदि॰ ।

अर्नालिनु— अ॰ क्रि॰ १. भोकले अतालिनु वा पीडित हुनु; भोकले सताइनु । २. धेरै फा्यँफु्यँ गरेर हिँड्नु । > अर्नाल्याइ— ना॰ अर्नालिने क्रिया वा प्रक्रिया । अर्नाल्याइनु— क॰ क्रि॰ अर्नालिने पारिनु । अर्नाल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अर्नालिने पार्नु ।

अर्निको— ना॰ [ची॰] हे॰ अरनिको । अर्नेस्ट मनी— ना॰ [अब॰] बढाबढ वा लिलामबाट सामान प्राप्त गर्ने व्यक्तिले जम्मा गर्नुपर्ने तोकिएको रकम; पछि फिर्ता हुने गरी जम्मा गरिने रकम; पेस्की ।

अर्प–नु— सं॰ क्रि॰ [सं॰ अर्पणे १. कसैलाई श्रद्धापूर्वक कुनै वस्तु दिनु; चढाउनु; अर्पण गर्नु । २. भाकल गर्नु; सङ्कल्प गर्नु ।

अर्पक— वि॰ [सं॰] १. श्रद्धापूर्वक अर्पण गर्ने; विनयपूर्वक दिने वा चढाउने ।

अर्पण— ना॰ [सं॰] श्रद्धापूर्वक दिने वा चढाउने काम; समर्पण; दान । २. सार्वजनिक कार्यका निम्ति निःस्वार्थ भावले कुनै विषयको काम गर्नेगराउने हेतुले गरिने अर्थप्रदान ।

अर्पाइ— ना॰ [रू अर्प (+ आइ॰] अर्पने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अर्पाइनु— क॰ क्रि॰ अर्पन लाइनु । अर्पाउनु— प्रे॰ क्रि॰ अर्पन लाउनु; अर्पण गराउनु ।

अर्पित— वि॰ [सं॰] अर्पण गरिएको; चढाइएको; दिइएको; दान गरिएको ।

अर्पिनु— स॰ क्रि॰ [अर्प+इ+नु] अर्पने काम गरिनु ।

अर्फु— ना॰ पहेँलो केसर भएको, ससाना फूल फुल्ने, धेरै कुना भएका ठूलठूला पात हुने एक प्रकारको काँडे लहरो । (यसको रस माछाका निम्ति विष हुन्छ ।)

अर्बुद— ना॰ [सं॰] १. अरब; अर्ब । २. क्यान्सर रोग । वि॰ ३. सय करोड सङ्ख्याको ।

अर्मल्–नु— स॰ क्रि॰ [अर्मल+नु] नोक्सान भए जतिको बिगो निर्धारित गर्नु; तौल आदिबारा अनुमान गर्नु; अर्मल तोक्नु ।

अर्मल— ना॰ गाईबस्तुले बाली खाँदा गाईबस्तुका धनीबाट बालीधनीलाई सरकार वा पञ्चले भराइदिने बिगो; बाली– नोक्सानीको हर्जाना ।

अर्मलाइ— ना॰ [रू अर्मल् (+आइ॰] अर्मल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अर्मलाइनु— क॰ क्रि॰ अर्मल्न लगाइनु । अर्मलाउनु— प्रे॰क्रि॰ अर्मल्न लाउनु । अर्मलिनु— क॰ क्रि॰ अर्मल्ने काम गरिनु ।

अर्मले— ना॰ पिरिया वा पिर्रेका आकारको, कलिला मुन्टाको तरकारी खाइने झारविशेष ।

अर्माली— ना॰ घरबाहिर पेटी वा पिँडीमा घामपानी छेक्नका निम्ति हालिने सानो छानो; पाली ।

अर्वाचीन— वि॰ [सं॰] हालसालको; वर्तमान समयको; नयाँ; आधुनिक ।

अर्श— ना॰ [सं॰] अलकाई; हर्सा ।

अर्सा— ना॰ खुदोमा वा चिनीको रसमा पीठो मुछेर पातलो गरी बेलेर घिउमा पकाइएको रोटीविशेष ।

अर्ह— वि॰ [सं॰] १. पूजा वा सम्मान गर्न योग्य; पूजनीय; पूज्य । २. योग्य; लायक ।

अर्हत्— ना॰ [सं॰] १. ठूला ज्ञानी; तीर्थङ्कर । २. जिन; बुद्ध । वि॰ ३. आराध्य; पूजा गर्न योग्य; पूज्य ।

अर्हन्त— ना॰ [सं॰] १. बुद्ध । २. बौद्ध भिक्षु; भन्ते । वि॰ ३. योग्य; प्रतिष्ठित ।