नेपाली शब्दसमूह ०१ अ

मुखपृष्ठ

अ१— १. देवनागरी वर्णमालाको स्वरवर्णमध्ये पहिलो स्वरवर्ण; परम्परागत रूपमा कण्ठस्थानबाट उच्चारण हुने ह्रस्व स्वरवर्ण मानिएको र भाषाविज्ञानअनुसार आधाखुला, केन्द्रीय स्वरवर्ण; लेख्य रूपमा सो स्वरवर्णको प्रतिनिधित्व गर्ने लिपिचिह्न । २. लेखाइका क्रममा विषयवस्तुको वर्गीकरण वा विभाजन– उपविभाजनका निम्ति स्वरवर्णको प्रयोग गरिँदा दिइने क्रमबोधक पहिलो चिह्न ।

अ२— [सं॰] ना॰ १. ॐ भित्र अन्तर्निहित मानिएका अ+उ+म् तीन ध्वनिमध्ये विष्णुलाई बुझाउने पहिलो ध्वनि । (उ तथा म् ध्वनि क्रमशः शिव तथा ब्रह्मालाई बुझाउने मानिन्छन् ।) २. संस्कृत एकाक्षरी कोशअनुसार मूलतः विष्णुलाई जनाउने मङ्गलवाची शब्द । ३. पू॰स॰ शब्दका अगाडि लागी अभाव, भिन्नता, विपरीतता आदि अर्थ बुझाउने पूर्वसर्ग (अगति, अज्ञान, अफाप, अयोग्य इ॰) ।

अ३— नि॰ झर्को, गाली, बेवास्ता, अस्वीकार आदि बुझाउन आवेगका अवस्थामा प्रयोग गरिने विस्मयादिबोधक शब्द; आ । (उदा॰— अ, बिनसित्ति कति चलेको < अ, म यति बेला बजार जान्नँ ।)

अँ— नि॰ [प्रा॰ आम < सं॰ आम्] स्वीकार, सम्झना, आश्चर्य, उपेक्षा, प्रसन्नता, पीडा आदि भाव जनाउने, प्रायः वाक्यका अगाडि आउने शब्द । (उदा॰— अँ, मलाई सन्चो छैन । अँ, त्यस्तो पनि होला । अँ, तिमीले भनेर हुन्छ ;)

अँकाइ— ना॰ [रू आँक् (+आइ॰] आँक्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [>] अँकाइनु— क॰ क्रि॰ आँक्न लाइनु । अँकाउनु— प्रे॰ क्रि॰ आँक्न लाउनु; आँक्ने पार्नु ।

अँगरखा/अँगर्खा— ना॰ [प्रा॰ अङ्गरखो घाँटीदेखि घुँडामन्तिरसम्मको लामो कुर्ताजस्तो प्रायः साधुसन्तहरूले र विशेष अवस्थामा राजा, मन्त्री आदिले पनि लगाउने वस्त्र ।

अँगार— ना॰ [प्रा॰ अंगारो < सं॰ अङ्गारे दाउरा आदि ज्वलनशील वस्तु बलेर कोइला भई निभेको, तर खरानी भइनसकेको प्राङ्गारिक, कालो वस्तु; गोल; अङ्गार; अबार । > अँगारे— वि॰ अँगारजस्तो कालो; ज्यादै कालो; अङ्गारे ।

अँगाल्–नु— स॰ क्रि॰ [अँगालो+नु] १. स्नेह वा आत्मीयता जनाउन कसैलाई दुई हातले च्यापेर छातीमा टाँस्नु; निकटता देखाउन परस्परमा अँगालो मार्नु; अङ्कमाल गर्नु । २. कुनै कामकुरा वा पेसालाई ग्रहण गर्नु; लिनु । (उदा॰ उनले शिक्षकको कार्य अँगाले ।) ३. सहायता गर्नु; पक्ष लिनु । > अँगालाइ— ना॰ अँगाल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अँगालिनु— क॰ क्रि॰ अँगाल्ने काम गरिनु; अँगालो हालिनु ।

अँगाले— वि॰ [अँगालो+ए] १. एक अँगालामा अटाउने; अँगालामा बोकिने; अँगालाभरिको । ना॰ २. खलामा धान चुट्ने वा झाँट्ने बेलामा धानका अँगाला बोक्ने खेतालो; बिटा बोक्ने मान्छे ।

अँगालो— ना॰ [सं॰ आलिङ्गने १. स्नेह वा आत्मीयता जनाउन कसैलाई दुवै हातले च्यापेर आ६नो छातीमा टाँस्ने काम; आत्मीयता वा निकटता जनाउन एकले अर्काको वा एक–अर्काको काँधमा हात राख्ने काम; आलिङ्गन; अङ्कमाल; अङ्गालो । २. दुई हात फैलाएर च्याप्न सकिने परिमाण; बाहाँभरिको परिमाण (एक अँगालो दाउरा, एक अँगालो घाँस, अँगालाभरिको रूख इ॰) । ~ दिनु— टु॰ भिड्नु । (उदा॰— निर्धाले बलियालाई अँगालो दिन सक्तैन ।) ~ मार्नु/हाल्नु— टु॰ अङ्कमाल गर्नु ।

अँगुठी— ना॰हे॰ औँठी ।

अँगुठो— ना॰ [प्रा॰ अंगुट्ठो < सं॰ अङ्गुष्ठे १. हात वा खुट्टाको दुई आँख्ला भएको मोटो औँलो; बूढी औँलो; औँठो । २. अँगुठाको छाप; ल्याप्चे सही ।

अँगेठी— ना॰ [प्रा॰ अगिट्ठो < सं॰ अग्निष्ठिको आगो ताप्नाका निम्ति प्रयोग हुने, बोकेर चाहेका ठाउँमा लगिने माटो वा धातुको भाँडो; बोर्सी; मकल; अटल ।

अँगेर— ना॰ पोथ्रो होचो, पात रातोरातो तथा सानो र गेडा रातो हुने एक प्रकारको विषालु वनस्पति; केही मात्रामा गुलियो, तमतमाउँदो र बेसी मात्रामा खाँदा विषालु, वस्तुभाउले खाँदा असर गर्ने वनस्पति र वनस्पतिको फल ।

अँगेरी— ना॰ चैतमा पाउलिने, पाउलो लाग्दा रातो भावको देखिने र पछि हल्का हरियो पात हुने, ल्वाबका आकारका दाना फल्ने, वस्तुभाउले पालुवा खाँदा पेट ढाडिने र त्यसको असरले मर्न पनि सक्ने वनस्पति ।

अँगोछा— ना॰ शरीर पुछ्ने वा कछाडजस्तो गरी बेरिने रुमाल; गम्छा; उपर्ना; अबोछा ।

अँचेट्–नु— स॰ क्रि॰ १. कसैमाथि दबाब दिनु; वशमा ल्याउनु । २. कुनै लचिलो वस्तुलाई बेसरी थिच्नु; घचेट्नु; ठेल्नु । >

अँचेटाइ— ना॰ अँचेट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अँचेटाइनु— क॰ क्रि॰ अँचेट्न लाइनु । अँचेटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ अँचेट्न लाउनु; च्यापिने पार्नु । अँचेटिनु— क॰ क्रि॰ अँचेट्ने काम गरिनु; च्यापिनु ।

अँचेला— ना॰ [सं॰ अञ्चले खेतका गराका छेउमा माटो थुपारी बनाइएको आलीको माथिल्लो भाग ।

अँजुल्–नु— स॰ क्रि॰ [अँजुली+नु] १. अँजुलीले पानी, अन्न आदि वस्तु हुत्त्याउनु । २. कुनै वस्तु अँजुलीमा भर्नु । ३. दुइटा पसर जोड्नु; अँजुली पार्नु । > अँजुलाइ— ना॰ अँजुल्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अँजुलिनु— क॰ क्रि॰ अँजुल्ने काम गरिनु ।

अँजुली— ना॰ [सं॰ अञ्जलि] १. दुई उत्ताना हत्केला जोडी औँलाहरू केही कुप्य्राएर खोची वा बटुकोजस्तो खोबिल्टो पारिएको स्थिति । २. प्रार्थना गर्दा उपर्युक्त किसिमले दुई हत्केला जोड्दा हुने मुद्रा । ३. दुई हत्केला जोडी बनाइएको खाल्टाभरिको कुनै वस्तुको परिमाण (एक अँजुली पानी, एक अँजुली फूल इ॰); अञ्जली; करसम्पुट । ~ जोड्नु— टु॰ बिन्तीभाउ गर्नु । ~ थाप्नु— टु॰ नेहोरा गरी माग्नु । ~ दिनु— टु॰ मृत्युसंस्कारअन्तर्गत मरेका व्यक्तिको सम्झनामा अँजुलीभरि तिलकुशसहित पानी दिनु ।

अँटाइ— ना॰ [आँट्+आइ] आँट्ने काम वा प्रक्रिया ।

अँठि–नु— अ॰ क्रि॰ [आँठ +इ+नु] १. अर्काको पन्जाभित्र पुग्नु; परवश हुनु । २. कुनै बन्धनले च्यापिनु, कसिनु वा मस्किनु ।

अँठिया— ना॰ गुदीमा मरीच जस्ता काला दाना र बोक्रामा कपासको बियाँमा हुने जस्तो झुस लाग्ने एक जातको केरा ।

अँठ्याइ— ना॰ [रू अँठ्याउ -+ आइ_] अँठ्याउने क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अँठ्याइनु— क॰ क्रि॰ अँठ्याउने काम गरिनु; करेपिनु । अँठ्याउ– नु— स॰ क्रि॰ [आँठे +याउ +नु] १. नउम्कने गरी दह्रोसँग समाउनु; जोडले निचोर्नु वा थिच्नु । (उदा॰— भाइचाले साथीको घोक्रो अँठ्यायो ।) २. अरू कसैलाई आ६नो पन्जामा पार्नु; करेप्नु (उदा॰— दाजुले कुरामा अँठ्याएकाले उनी केही बोल्न सकेनन्॰ रू

अँडिर— ना॰ [सं॰ एरण्डे कथ्य॰ अँडिल । १. सातकुने पात भएको, झुप्पामा फल फल्ने, रातो वा सेतो डाँठ भएको, फलबाट तेल निकालिने र पातचाहिँ रेसमका कीरालाई खुवाइने एक जातको बोट । २. त्यसै वनस्पतिको फल । (यस फलको तेल जुलाफका निम्ति प्रयोग गरिन्छ ।)

अँडुवा— वि॰ [सं॰ अण्ड+उवो १. जहरवात भई वा स्वतः ठूला आँडा हुने; ठूलो अण्डकोष भएको; आँडावाल; आँडे । २. खसी नपारेको; नसुमरेको (साँढे, बहर, बोको, घोडो आदि॰ ।

अँतेर्–नु— स॰ क्रि॰ १. कसैलाई लखेट्तै छेक्तै लगी भित्तो, कुनु वा अप्ठ्यारोमा पुथ्याई वशमा पार्नु; कसैलाई लडाई शरीरका खासखास भागमा घुँडाले टेकी हलचल गर्न नदिई कायल पार्नु । २. यातना दिई अत्याउनु । > अँतेराइ— ना॰ अँतेर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अँतेरिनु— अ॰क्रि॰ अँतेर्ने काम गरिनु; अँचेटिनु ।

अँधेर— ना॰ [रू अँध्यारे प्रकाशको अभावमा वस्तुको यथार्थ ज्ञान नभएजस्तै समाजमा वा राज्यमा विवेकविचारशून्य भई अन्धकार भएको अवस्था; न्याय–निसाफ हुन नसकेको र कर्तव्य–अकर्तव्य वा असल– खराबको छ्यान–विचार नभई जथाभाबी भएको स्थिति; विभिन्न प्रकारले भएको अन्धकारको व्याप्ति; दृष्टिविहीनता; अन्धेर (उदा॰— यहाँ दिउसै अँधेर भयो । यस्तो अँधेर सहन सकिँदैन ।) । वि॰ २. अँधेरो; अन्धकार । > अँधेरी— ना॰ १. सधिएका हात्ती, घोडा आदिको आँखामा लगाइने पर्दा । वि॰ २. कृष्णपक्षको; कालो; घाम नछिरी अँध्यारो हुने (अँधेरी रात, अँधेरी खोला, अँधेरी पाखा, अँधेरी वन इ॰) ।

अँधेरो— ना॰/वि॰ [रू अँध्यारो] अन्धकार; अँध्यारो ।

अँध्यार— ना॰/वि॰ [सं॰ अन्धकारे अँध्यारो । — खाउडे/खाउडो— वि॰ अँध्यारमुखे । — मुखे — वि॰ अँध्यारो मुख भएको वा अँध्यारो मुख लाउने; घोसे ।

अँध्यारो— ना॰ [प्रा॰ अन्धकारो < सं॰ अन्धकारे १. प्रकाशको अभाव; उज्यालाको अभाव; मलिनता । वि॰ २. उज्यालो नभएको; निस्तेज; उज्जर नभएको; मड्किलो । (उदा॰— अँध्यारो मुख लाउनु; मन अँध्यारो हुनु; यो लुगाको रब अँध्यारो छ इ॰।) अँध्याराको काम, खोलाको गीत (उखान॰ । अँध्याराको जँघार— टु॰ भेउ नपाई गरिएको काम ।

अँप— ना॰ १. मर्दापर्दा दान गरिने अम्खोराको आकारको भाँडो । २. माटाको भाँडो ।

अंश— ना॰ [सं॰] १. भाग; हिस्सा; खण्ड; टुक्रा । २. दाजुभाइ वा अन्य अंसियारका बीच हुने जायजेथाको भागबन्डा; सो भागबन्डाअन्तर्गतको एक खण्ड । ३. गणितमा भिन्नको सङ्ख्या वा अङ्क; वृत्तका परिधिको ३६० भागमध्ये एक भाग । ४. मेष, वृष आदि राशिका भोग्यकालको तीस भागको एक भाग । ५. चन्द्रमाको सोह्र खण्डमध्ये एक खण्ड । ६. संस्थान, निगम, कम्पनी आदिमा अधिकृत पुँजीअन्तर्गत निश्चित रकमको एक हिस्सा । ७. सङ्गीतमा रागको विस्तार वा थाट प्रकट हुने स्वर । — तः— क्रि॰वि॰ केही अंशमा; केही हदसम्म; केही मात्रामा; अपूर्ण रूपमा । (उदा॰— उहाँ कविताभन्दा नाटकमा अंशतः सफल हुनुहुन्छ । तपाईंको कुरा अंशतः सत्य हो ।) विप॰ पूर्णतः । ~ दान— ना॰ कुनै स्थानीय, क्षेत्रीय, राष्ट्रिय वा अन्तर्राष्ट्रिय सामाजिक, धार्मिक आदि संस्था वा कोषमा आ६ना अधिकारको अंश अर्पने काम; आफूले पाएका अंशको दान । —धर— ना॰ कुनै उद्योगव्यवसाय वा अन्य प्रकारका आर्थिक कारोबारसँग सम्बन्धित संस्था आदिमा पुँजी लगाउने व्यक्ति; हिस्सेदार; साझेदार; अंसियार । ~ पत्र— ना॰ अंशबन्डाको कागत; बन्डापत्र । ~ बखेडा— ना॰ अंशको बाँडफाँड वा भागबन्डा– सम्बन्धी कचिङ्गल । — बन्डा— ना॰ अंसियारहरूका बीचमा रहेको सगोलको श्रीसम्पत्तिको बाँडफाँड । — भागी— ना॰ अंशको हकदार । > अंशावतार— ना॰ भगवान्को वा महापुरुषको अंश लिएर जन्मेको व्यक्ति; अवतारी व्यक्ति ।

अंशु— ना॰ [सं॰] सूर्यको किरण; प्रकाश; ज्योति । —मान्— ना॰ सूर्य । — माली— ना॰ सूर्य । — वर्मा— ना॰ नेपालको इतिहासमा लिच्छविकालका एक प्रसिद्ध शासक; नेपालका राष्ट्रिय विभूतिमध्ये एक; आरम्भमा राजा शिवदेवसँग मिली महासामन्तका हैसियतले संयुक्त रूपमा र अन्तिम समयमा राजाका रूपमा नै शासन गर्ने एक लिच्छविकालीन शासक ।

अंस— ना॰ [सं॰ अंशे हे॰ अंश । > अंसियार— ना॰ १. पुर्ख्यौली सम्पत्ति वा सगोलको सम्पत्तिमा अंश पाउने अधिकार भएको व्यक्ति; अंशको हकदार; अंशको अधिकारी; अंशभागी । २. कानुनी रूपमा अंश पाउने वंशहरूको समूह, जस्तो— अंसियार–बंसियार । श्र अंसियारी— वि॰ अंसियारसम्बन्धी; अंसियारको । अंस्याहा— ना॰ कुनै संस्थान, निगम, कम्पनी वा कारोबारको अधिकृत पुँजीमा निश्चित हिस्सा भएको व्यक्ति; उक्त हिस्साको नाताले हुन आउने हक र दायित्व भएको व्यक्ति ।

अउ— निपा॰ कसैलाई हातको हाउभाउसहित सम्बोधन गर्दा वा बोलाउँदा प्रयोग गरिने आह्वानसङ्केत; ए (उदा॰— अउ, कान्छा ; कहिले आइस् <॰ ।

अऋणी— वि॰ [सं॰ अ+ऋणी] ऋण नभएको; रिन तिरिसकेको; ऋणमुक्त; उऋण । विप॰ ऋणी ।

अकट— ना॰ [सं॰ अकृते १. गरी वा नगरीकन परिआएको अप्ठ्यारो अवस्था । २. पूरा नगरी नहुने खाँचो । (उदा॰— मलाई पैसाको अकट पथ्यो रू) । ~ विकट— वि॰ गर्न वा सँभाल्न गाह्रो पर्ने; साह्रोगाह्रो; गाह्रोसाँघुरो; अप्ठ्यारो । > अकटिलो— वि॰ अप्ठ्यारो परेको; असजिलो ।

अकड— ना॰ [सं॰ अकृते हे॰ अकट; अक्कड ।

अकडम–बकडम— ना॰ हे॰ अगडम–बगडम ।

अकडाइ— ना॰ [रू अकड (+ आइ॰] अकडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अकडाइनु— क॰ क्रि॰ अकडमा पारिनु; अकड्याइनु । अकडाउनु— अ॰क्रि॰ १. अकडिने हुनु । प्रे॰ क्रि॰ २. अकडमा पार्नु; अकडिन लाउनु; अकड्याउनु । अकडिनु— अ॰ क्रि॰ १.आ६ना काम–कुरामा डटेर अडान लिनु; ढिपी गर्ने हुनु । २. अड्भाङ्गे भएर बस्नु; ठर्रिनु । ३. कठ्याङ्ग्रिनु; कक्रिनु ।

अकडी— वि॰ अकड लिने; ढिपीवाल । अकड्याइ— ना॰ अकडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अकड्याइनु— क॰ क्रि॰ अकडिन लाइनु; डटाइनु । अकड्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अकडिने पार्नु; अकडिन लाउनु ।

अकण्टक— वि॰ [सं॰] १. काँडा नभएको । २. कुनै बाधा–विरोध वा डर आदि नभएको । ३. अजातशत्रु; शत्रुरहित ।

अकथनीय— वि॰ [सं॰] वर्णन गर्न वा भन्न नसकिने; बाहिर प्रकट गर्न नसकिने; अकथ्य ।

अकथित— वि॰ [सं॰] नभनिएको; वर्णन नगरिएको; अनुक्त ।

अकथ्य— वि॰ [सं॰] हे॰ अकथनीय ।

अकपट— वि॰ [सं॰] १. धुर्त्या्यँ नभएको; जालझेल नजान्ने वा नगर्ने; खुला वा सफा मन भएको । २. हक्की ।

अकबर— ना॰ [अ॰] मध्यकालीन भारतका मुगलवंशी एक प्रसिद्ध सम्राट् (शासन— वि॰सं॰ १६१२ — १६६२०रू > अकबरी— वि॰ १. अकबरको जस्तो अर्थात् उम्दा; असल; उत्तम वा उत्कृष्ट । २. नम्बरी (सुन॰ । अकबरी सुनलाई कसी लाउनुपर्दैन (उखान॰ ।

अकबरे— वि॰ १. डल्लो खालको र ज्यादै पिरो (खोर्सानी॰; राँगे; अब्बरे । ना॰ २. सोही जातको खोर्सानी ।

अकबाल— ना॰ [अ॰ इकवाले १. ऐश्वर्य । २. प्रताप । ३. चकचकी । (उदा॰— लङ्काको अकबाल् सुनौँ त पहिले कस्तो छ तेस्को तखत् । —भानुभक्त ।)

अकमक— ना॰ [अ॰ मू॰] १. आनेकाने; दोमन । २. दोधार; बिविधा । > अकमकाइ— ना॰ अकमकाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अकमकाइनु— अ॰क्रि॰ अकमकाउने काम हुनु; अकमक्क परिनु । अकमकाउनु— अ॰ क्रि॰ अकमक्क पर्ने स्थिति हुनु; यसो भनूँ कि उसो भनूँ भएर अलमलिनु । अकमकिनु— अ॰ क्रि॰ अकमक्क पर्नु; किंकर्तव्यविमूढ हुनु । अकमक्क— क्रि॰वि॰ १. जिल्ल; जिल्लाराम । क्रि॰वि॰ २. दोधारमा परेर; जिल्लाराम भएर । अकमक्या्यँ— ना॰ अकमकाइ । अकमक्याइनु— क॰ क्रि॰ अकमकिने गराइनु, अकमक्क पारिनु । अकमक्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अकमकिने गराउनु; अकमक्क पार्नु ।

अकम्पित— वि॰ [सं॰] १. नकाम्ने; स्थिर; नहल्लिएको; नडगेको । २. नडराएको ।

अकर१— वि॰ [सं॰] १. सरकारी वा गैरसरकारी कर, पोत, शुल्क आदि नलाग्ने; कर मिनाहा भएको । २. हात नभएको; हातरहित । ३. सुँड नभएको ।

अकर२— ना॰ १. असजिलो वा अप्ठ्यारो स्थिति; अक्कर । २. खाँचो; साह्रोगाह्रो ।

अकरकरा/अकरकला— ना॰ [सं॰ आकरकरभे पिरो र परपथ्याउने स्वाद हुने, गर्मी बढाउने, दाँत दुखेको, वात, पिनास जस्ता रोगमा ओखतीका निम्ति प्रयोग गरिने वनस्पतिविशेष ।

अकरण— ना॰ [सं॰] १. क्रियापदको करण अर्थको विपरीत निषेध अर्थ रू२. क्रियापदको करण रूपको विपरीत निषेधात्मक रूप । ३. वाक्यको उद्देश्यसँग सम्बन्धित विधेयको अर्थको खण्डन वा निषेध (जस्तो— करण: राम घर जान्छ; अकरणः राम घर जाँदैन इ॰) ।

अकरणी— ना॰ गणितमा वर्गमूल नहुने सङ्ख्या । ~ अङ्क— ना॰ गणितमा वर्गमूलको हिसाबमा शेष रहने अङ्क (जस्तै– ८, १०, १५, १७, २४, २६ इ॰) ।

अकरणीय— वि॰ [सं॰] गर्न अनुचित; गर्न नहुने; अकर्तव्य ।

अकरुण— वि॰ [सं॰] करुणा वा दयाको भावना नभएको; निष्ठुरी; निर्दयी । अकर्ण — ना॰ हे॰ अकर्न ।

अकर्तव्य— वि॰ [सं॰] १. नैतिक सीमा वा मर्यादाले गर्न नसुहाउने; गर्न नहुने; अनुचित । ना॰ २. नराम्रो कार्य; कुकर्तव्य ।

अकर्न— ना॰ [फा॰] १. मुलुकीखाना आदिमा कुनै कुरा निश्चित समयमा बुझाउँला भनी सर्तसहित अड्डाले गराएको कबुलियतको कागत । २. कार्यालयमा साबिकवाला कर्मचारीले हालवाला वा बहालवाला कर्मचारीलाई आ६नो जिम्माको सरसामान, कागजात आदि बुझाउँदा बुझ्नेले लेखिदिने कागज; एक किसिमको भरपाई ।

अकर्म— ना॰ [सं॰] १. कर्मको अभाव । २. गर्न अयोग्य काम । ३. खराब काम; कुकर्म । ४. क्षुद्र कर्म; नीच कर्म; दुष्कर्म ।

अकर्मक— वि॰ [सं॰] व्याकरणका अनुसार अकर्मक धातु वा क्रियाको सङ्केत गर्ने । ~ क्रिया— ना॰ अर्थ पूरा हुनाका निम्ति कर्मको आवश्यकता नपर्ने क्रिया; कर्ताको कार्यव्यापारको फल कर्तामा नै टुङ्गिने क्रिया ।

अकर्मण्य— वि॰ [सं॰] १. केही पनि काम नगर्ने; निकम्मा; अल्छी; निष्विm्रय । २. कुनै पनि उल्लेखनीय वा सार्थक काम गर्न नसक्ने; बेकार; व्यर्थ । — ता— ना॰ अकर्मण्य हुने चाल, अवस्था वा स्थिति; निष्क्रियता ।

अकल— ना॰ [अ॰ अक्ले कुनै पनि काम छिटोछरितो रूपमा गर्ने वा तात्कालिक समस्या टार्न सक्ने सुझबुझ; कुशलतापूर्ण समझ; जुक्ति; अक्कल; अक्किल । — गुम— वि॰ १. होस हराएको; सुझबुझ नभएको । ना॰ २. होस हराएको वा सुझबुझ नभएको अवस्था । (उदा॰ अचेल उनको अकलगुम भएको छ ।) —दार— वि॰ १. अकल भएको; बुद्धि पुथ्याएर काम गर्ने । २. सिपालु । — मन्द— वि॰ अकल भएको; अकलदार ।

अकलुषित— वि॰ [सं॰] १. निर्मल; स्वच्छ । २. कुनै प्रकारको दुर्भावना नभएको; सफा हृदयको ।

अकल्पित— वि॰ [सं॰] १. कल्पना नै गर्न नसकिने; कल्पनातीत; चिताउँदै नचिताइएको; सोच्तै नसोचिएको । २. अकाल्पनिक ।

अकल्याण— ना॰ [सं॰] अर्काको कुभलो चिताउने वा गर्ने काम; कष्ट वा दुःख दिने काम; कुभलो ।

अकस्मात्— क्रि॰वि॰ [सं॰] के–कसरी भएको हो थाहा नपाई; अचानक; एकाएक; अपर्झट ।

अकाट्य— वि॰ [सं॰] १. खण्डन गर्न नसकिने । २. असत्य नठहरिने । ३. काट्न नसकिने ।

अकाम— ना॰ [सं॰] १. गर्न नहुने काम; कुकर्म; खराब काम । वि॰ २. राग, बेष आदि कुनै पनि पक्षको चाहना नभएको; वीतरागी; वैरागी; निष्काम ।

अकाय— वि॰ [सं॰] १. शरीर नभएको; निराकार । ना॰ २. अनङ्ग; कामदेव ।

अकार— ना॰ [सं॰] 'अ' स्वरवर्ण । २. 'अ' स्वरवर्णको उच्चारण ।

अकारण— क्रि॰वि॰ [सं॰] १. कुनै पनि कारणविना; बिनसित्ति । वि॰ २. कारण नभएको; निराधार । ना॰ ३. कारणको अभाव ।

अकारादि— वि॰ [सं॰] सुरुमा 'अ' भएको; 'अ' बाट प्रारम्भ भएको । — क्रम— ना॰ वर्णमालामा 'अ' देखि 'ह' सम्मका वर्णहरूको क्रमशः आउने क्रम ।

अकारान्त— वि॰ [सं॰] अन्त्यमा 'अ' स्वरवर्ण हुने -शब्द; जस्तै — कृष्ण, वसन्त इ॰) ।

अकार्थ— ना॰ [सं॰ अकार्यार्थे १. कारणको अभाव; प्रयोजनको अभाव । क्रि॰वि॰ २. विनाकारण; व्यर्थैमा ।

अकाल— ना॰ [सं॰] १. अनिकाल । २. खराब समय । वि॰ ३. समय नपुगेको; दुर्घटना आदिमा परेको; असामयिक । ~

मरण/मृत्यु— ना॰ समय नपुगी वा दुर्घटनामा परी भएको मरण; आकस्मिक मृत्यु । (उदा॰— उसको अकाल मरण वा मृत्यु भयो । ॰

अकास— ना॰ [सं॰ आकाशे १. ब्रह्माण्डको पृथ्वी, तेज, जल र वायुरहित अवस्था; अन्तरिक्ष; आकाश; नभ; सगर; गगन । २ स्वर्ग; देवलोक । — को चरा खसाल्नु— टु॰ असम्भवजस्तो काम पनि पूरा गर्नु । — को फल— ना॰ दुर्लभ वस्तु; असम्भव कुरो । अकासको फल, आँखा तरी मर् (उखान) । ~ पत्ताल— ना॰ १. आकाश र पाताल । २. फुर्तीफार्ती मिसिएको कथन । ~ बत्ती— ना॰ कार्तिक कृष्ण प्रतिपदादेखि कार्तिक पूर्णिमासम्म तुलसीको लिङ्गामा बालिने दीप; आकाशबत्ती । ~ बेली— ना॰ आकाशबेली; सुनलहरो ।

अकासि–नु— अ॰ क्रि॰ [अकास+इनु] १. अकासमा माथिमाथि उड्दै जानु । २. सतह वा जीवनको यथार्थबाट बहकिनु । ३. सम्पत्तिको मात्रा, वस्तुको मोल आदि वृद्धि हुनु ।

अकासे— वि॰ [अकास+ए] १. अकाससम्बन्धी । २. हिँड्दा आँखा माथि पार्ने । ३. आकाशबाट परेको पानी वा झरीमा आश्रित (खेती) । ४. नीलो रबको । ~ खेती— ना॰ अकासबाट परेको पानीको भरमा हुने खेती । ~ वृत्ति— ना॰ निश्चिततासाथ आय वा जीविका नहुने स्थिति; अनिश्चित पेसा ।

अकास्याइ— ना॰ [रू अकासि(+ याइ॰ अकासिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अकास्याइनु— अ॰ क्रि॰ अकासिने पारिनु ।

अकास्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अकासिने पार्नु; अकासिन लाउनु; अकासमा उडाउनु ।

अकिञ्चन— वि॰ [सं॰] १. धनविहीन; दरिद्र । २. स्वास्थ्य, साधन, शक्ति आदिले हीन; असहाय; बबुरो ।

अकुण्ठा— ना॰ [सं॰] मानसिक अवरोध वा कुण्ठित हुने अवस्थाको अभाव; बाधाव्यवधान नहुने स्थिति वा सो स्थितिको बोध । श्र अकुण्ठित— वि॰ १. कुण्ठारहित । २. बाधारहित; निरवरोध; निर्बाध ।

अकुत— वि॰ विपुल; अपरिमित; यति नै छ भन्ने अनुमान गर्न नसकिने; भरपूर ।

अकुल— ना॰ [सं॰] बेठेगानको कुल; नीच कुल; अप्रतिष्ठित कुल ।

अकुलाइ— ना॰ [रू अकुलाउ (+ आइ॰] अकुलाउने क्रिया, प्रक्रिया वा स्थिति । [ > ] अकुलाइनु— क॰ क्रि॰ आकुल पारिनु ।

अकुलाउनु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ आकुल+आउ+नु] आकुल हुनु; आत्तिनु; हडबडाउनु । > अकुलाहट— ना॰ आकुल हुने र पार्ने स्थिति, भाव, क्रिया वा प्रक्रिया ।

अकूत— वि॰ हे॰ अकुत ।

अकृतज्ञ— वि॰ [सं॰] अर्काले लगाएको गुन वा उपकारप्रति आभारी नहुने; बैगुनी; कृतघ्न ।

अकेला— वि॰ [ सं॰ एकले साथमा कोही नभएको; एक्लो; फट्टा ।

अक्कड१— ना॰ [ सं॰ अकटे कुनै कुरामा एकोहोरो किसिमले लिइने जिद्दी; ढिपी; हठ; अकड ।

अक्कड२— प्रत्य॰ विशेषण बनाउनका लागि आउने एक कृत्– प्रत्यय (घुमक्कड, बोलक्कड इ॰) । अक्क न बक्क— क्रि॰वि॰ [(बि॰) न+बक्क] अक्कलगुम; इन्तु न चिन्तु; अकमक्क; जिल्लाराम ।

अक्कर— ना॰ १. यताउति जान नसकिने अप्ठ्यारो ठाउँ; भीर, पहरो आदि भएको विकट ठाउँ; अकर । २. के गर्ने, कसो गर्ने भन्ने अप्ठ्यारो स्थिति; कठिनाइ । > अक्करिलो— वि॰ जान पुग्न नसकिने; अक्कर परेको; अप्ठ्यारो ।

अक्कल— ना॰ [अ॰ अक्ले कुनै अप्ठ्यारो स्थिति वा समस्या सुल्झाउने दक्षता; जटिलभन्दा जटिल काम पनि फत्ते पार्ने खुबी; बुद्धि; चतुथ्या्यँ; समझ । — दार— वि॰ अक्कली । — मन्द— वि॰ अक्कली । > अक्कली— वि॰ अक्कल भएको; सिपालु; बुद्धिमान्; अकली ।

अक्टोपस— ना॰ [अङ्॰] लहराजस्ता आठवटा खुट्टा हुने, साढे अठार फुटसम्म लामो, गुलाफी रबको हिंस्रक जलचर ।

अक्टोबर— ना॰ [अङ्॰] असोजको आधाआधीदेखि कात्तिकको आधाआधीसम्म पर्ने, ग्रेगोरी पात्रोअनुसारको एकतीसदिने महिना; उक्त पात्रोअनुसार दसौँ महिना ।

अक्तियार— ना॰ हे॰ अख्तियार ।

अक्र–नु— अ॰ क्रि॰ १. कुनै कुरो कक्रक्क पर्नु; कठ्याङ्ग्रिनु । २. घमन्ड गर्नु; अभिमान गर्नु ।

अक्रम— वि॰ [सं॰] क्रम नमिलेको; सिलसिला नभएको । — ता— ना॰ ठाउँमा नपरेर पदको क्रम नमिल्ने हुँदा हुने एक प्रकारको काव्यदोष; क्रमविहीनता । > अक्रमातिशयोक्ति— ना॰ अलङ्कारशास्त्रअनुसार कार्य र कारणको एकैसाथ अथवा पहिले कार्य पछि कारणको उल्लेख हुँदा पर्ने एक अलङ्कार; अतिशयोक्ति अलङ्कारको एक भेद ।

अक्राइ— ना॰ [रू अक्र (+ आइ॰] अक्रने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; कक्रक्कपराइ । [ श्रे अक्राइनु— क॰ क्रि॰ अक्रने पार्नु; कक्य्राइनु ।

अक्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ अक्रने पार्नु; कक्य्राउनु । अक्राहट— ना॰ अक्राइ । अक्रिनु— अ॰ क्रि॰ अक्रनु; कक्रिनु ।

अक्रूर— वि॰ [सं॰] १. क्रूर वा निष्ठुर स्वभाव नभएको; दया भएको; दयालु । ना॰ २. कृष्णका काका तथा सल्लाहकारको नाम ।

अक्ष— ना॰ [सं॰] १. पासा । २. पाङ्ग्राको प्वालमा हाल्ने डाँडी; धुरा । ३. पृथ्वीको उत्तरी ध्रुवदेखि दक्षिणी ध्रुवसम्म खिचिएको कल्पित विभाजक रेखा । — क्रीडा— ना॰ पासाको खेल ।

अक्षत— वि॰ [सं॰] १. कतै घाउचोट नलागेको । २. नबिग्रिएको; क्षय नभएको । ३. अक्षता; अछेता । ~ योनि— वि॰ योनि क्षत नभएकी; पुरुषसित समागम नभएकी; कुमारी ।

अक्षता— ना॰ [सं॰] १. चामलका सग्ला गेडा; देवपितृ–कार्यमा चढाउन, पूजा गर्न वा टीका लगाउन प्रयोग गरिने चामलका भिजाइएका गेडा; जोखना आदिमा प्रयोग गरिने चामलका गेडा; अछेता । वि॰ २. सम्भोगक्रियाबारा योनि क्षत नभएकी; कुमारी ।

अक्षम— वि॰ [सं॰] क्षमता नभएको; अयोग्य; असमर्थ । — ता— ना॰ अक्षम हुनाको भाव वा अवस्था; असमर्थता; अशक्तता ।

अक्षमा— ना॰ [सं॰] १. असहनशीलता; क्षमाको अभाव । २. निष्ठुरीपना; निष्ठुरता ।

अक्षमाला— ना॰ [सं॰] १. गायत्री वा कुनै मन्त्र जप्ता जपसङ्ख्याको गन्ती गर्न बनाइएको माला; जपमाला । २. रुद्राक्षको दानाको माला । ३. वसिष्ठ ऋषिकी पत्नी ।

अक्षम्य— वि॰ [सं॰] १. माफी दिन नसकिने वा नहुने । २. सहन नसकिने । ~ अपराध— ना॰ क्षमा दिन नहुने वा नसकिने अपराध ।

अक्षय— वि॰ [सं॰] १. नाश नहुने; अविनाशी । २. कहिल्यै नघट्ने । — कुमार— ना॰ रावणको कान्छो छोरो । ~ कोष— ना॰ १. जति खर्च गरे पनि नसकिने खजाना । २. खर्च नगर्ने भनी अलग्ग राखिएको कोष । ~ तृतीया— ना॰ वैशाख महिनाको शुक्लपक्षको तेस्रो तिथि वा सो तिथिका दिनको पर्वविशेष । ~ नवमी— ना॰ सत्ययुग आरम्भ भएको दिनका रूपमा विश्वास गरिएको एक नवमी तिथि; कार्तिक शुक्ल नवमी; कुष्माण्डनवमी । — वट— ना॰ प्रयागमा गङ्गा र यमुना मिसिएको ठाउँमा पर्ने वरको एक प्राचीन र प्रसिद्ध रूख ।

अक्षयय— वि॰ [सं॰] नाश गर्न नसकिने; अक्षय । > अक्षययोदक— ना॰ हिन्दूहरूबारा श्राद्धमा पिण्डदानपछि पितृहरूको अक्षयय तृप्तिका निम्ति चढाइने जल ।

अक्षर— ना॰ [सं॰] १. रूपभन्दा सानो र ध्वनिभन्दा ठूलो ध्वन्यात्मक एकाइ । (उदा॰— इ, सार् इ॰) २. शब्दको वा शब्दांशका आवाजको एउटै प्रयासमा उच्चरित हुने, प्रायः व्यञ्जनसहित वा रहित स्वर भएको सिङ्गो ध्वनि वा ध्वनिसमूह; अच्छेर । ३. ईश्वर; परमात्मा; ब्रह्म । वि॰ ४. नाश नहुने; अविनाशी । —जीवी— वि॰ लेखपढ गरेका भरमा जीउ पाल्ने; पढ्ने–पढाउने काम गरेर जीवनवृत्ति गर्ने । — न्यास— ना॰ तान्त्रिक पूजापाठमा आ६ना अङ्गप्रत्यङ्गको रक्षाका निम्ति ती अङ्गप्रत्यङ्गका देवताहरूसित सम्बन्धित अक्षरहरूको स्थापना । ~ पत्ती— ना॰ बाक्लो कागजमा अक्षर लेखिएको टुक्रा; अक्षरसिकाइ वा चिनारीका लागि शिक्षणसामग्रीका रूपमा प्रयोग गरिने अक्षरअङ्कित कागत । ~ विन्यास— ना॰ वर्णविन्यास; हिज्जे; खिप्ती; वर्तनी । — शः— क्रि॰वि॰ १. एक–एक अक्षर गरेर; एक अक्षर पनि नछाडीकन । २. एकै अक्षर पनि नबिराई । (उदा॰— हनुमान् रामको आज्ञा अक्षरशः पालन गर्थे ।) ~ सङ्घात— ना॰ १. विचित्र अर्थ र परिमित अक्षर भएको उक्ति हुने नाटकको एउटा लक्षण । २. कठोर ध्वनि उच्चारण गर्दा आइपर्ने अप्ठेरो ।

अक्षरात्मक— वि॰ [सं॰] अक्षरको सृजना गर्ने विशेषता भएको । ~ लिपि— ना॰ स्वरको सहायताले मात्र लेख्न सकिने अक्षर वा वर्ण भएको लिपि (देवनागरी, ब्राह्मी, बङ्गाली इ॰) ।

अक्षरारम्भ— ना॰ [सं॰] १. बालकलाई पढाउन प्रारम्भ गराउने एक धार्मिक कर्म; वैदिक पद्धतिअनुसार गरिने सोह्र संस्कारमध्ये एक । २. अक्षर वा लिपिका अध्ययनको आरम्भ ।

अक्षरेखा— ना॰ [सं॰] पृथ्वी वा त्यसको मानचित्रमा उत्तरी ध्रुवदेखि दक्षिणी ध्रुवसम्म तानिएको कल्पित रेखा; अक्ष ।

अक्षरेपि— क्रि॰ वि॰ [सं॰] रकमसम्बन्धी लेनदेनका कागतमा अङ्कलाई पुष्टि दिनका लागि अक्षरमा अङ्क जनाउनुभन्दा पहिले प्रयोग गरिने शब्द; अक्षरमा पनि । (उदा॰— मैले आजका मितिमा रु. १०)/– अक्षरेपि एक सय सापट लिएको ठीक– साँचो हो ।) ।

अक्षशाला— ना॰ [सं॰] जुवा खेलाउनका निम्ति व्यवस्था गरिएको घर ।

अक्षांश— ना॰ [सं॰] पृथ्वीको अक्ष र भूमध्यरेखाको समानान्तरमा कोरिन सक्ने कल्पित रेखामध्ये कुनै एक; भूमध्यरेखा र धु्रवताराका माझको कोणिक दूरी ।

अक्षार— वि॰ [सं॰] क्षार पदार्थ वा नुनको अंश नभएको; क्षारभिन्न । ~ लवण— ना॰ खानीबाट निस्केको नुन; समुद्री नुनबाहेकको अन्य नुन (सिधेनुन, भोटेनुन ॰ । अक्षि– ना॰ [सं॰] १. आँखा; नेत्र । २. आँख्लो । अक्षीण– वि॰ [सं॰] क्षीण नभएको; नखिइएको; पुष्ट; मोटो ।

अक्षुण्ण— वि॰ [सं॰] १. नटुटेको; नखुँडिएको । २. व्यवधानरहित; लगातार । — ता— ना॰ लगातार भइरहने वा गरिने भाव; कुनै रोकटोकविना चलिरहने भाव; नखुँडिने वा नखुँडिएको अवस्था; अखण्डता ।

अक्षोभ— ना॰ [सं॰] क्षोभ, रिस वा असन्तोषको अभाव । >

अक्षोभ्य— वि॰ १. डगाउन नसकिने; उत्तेजित पार्न नसकिने । २. अविचलित । ना॰ ३. पाँच महाबुद्धमध्ये दोस्रा ।

अक्षौहिणी— ना॰ [सं॰] १. प्राचीन भारतीय सेनाको सबैभन्दा ठूलो एकाइ । २. घोडचढी, हस्त्यारोही, पैदल गरी जम्मा १,०९,३५० योद्धा हुने सैनिकसमूह ।

अक्सर— क्रि॰वि॰ [अ॰] धेरैजसो; प्रायः ।

अक्सिजन— ना॰ [अङ्॰] रङ्गरहित, निर्गन्ध र ग्याँसयुक्त वातावरणको लगभग पञ्चमांश मात्रा भएको, जीवजन्तु र वनस्पतिको सास फेर्ने काममा , प्राणीको शरीरमा ताप दिने काममा र आगो बल्ने काममा सघाउ पुथ्याउने रसायनशास्त्रमा इद्द का रूपमा संज्ञित हुने तत्त्व; उद्जन; प्राणवायु; अमृतवायु ।

अखच— ना॰ जुनसुकै वस्तु वा अवस्थाबाट पर्न आउने अप्ठ्यारो स्थिति । > अखचिलो— वि॰ गाह्रोसाँघुरो परिरहने; खाँचो पर्ने ।

अखटो— ना॰ [सं॰ आक्षते १. रूख वा भिरालो पहाड चढ्दा उक्लन र ओर्लनका निम्ति खुट्टा टेक्न बनाइएको खोबिल्टो । २. डोरीका वा काठको लिस्नु ।

अखट्ट— ना॰ १. निकै ठूलो खाँचो वा अभाव । क्रि॰वि॰ २. ज्यादै; निकै । (उदा॰— मलाई दस रुपियाँको अखट्ट पथ्यो । ॰ ।

अखडा— ना॰ [प्रा॰ अक्खआडो > सं॰ अक्षवाटे १. कसरत गर्ने वा कुस्ती आदि सिक्ने ठाउँ; अखाडा । २. जोगी, फकिर, गँजडी वा जुवाडी आदि भेला हुने ठाउँ । ३. कुनै व्यवसाय वा दलका व्यक्तिहरू थुप्रिएको ठाउँ । (उदा॰— त्यो ठाउँ चोरको अखडा थियो रू) । ४. मनोरञ्जन गर्ने ठाउँ ।

अखण्ड— वि॰ [सं॰] १. नटुक्रिएको; अटुट; सिङ्गो । २. बाधाविरोध वा रोकटोक नभएको । — ता— ना॰ अटुटपना; सिङ्गो अवस्था वा रूप । > अखण्डनीय— वि॰ १. टुक्य्राउन वा अलग्याउन नसकिने । २. काट्न नसकिने (तर्क, वाक्य, कथन इ॰) ।

अखण्डित— वि॰ [सं॰] खण्डन नभएको; खण्डित नभएको । ~ प्रतीतपत्र — ना॰ एक ब्याङ्कले अर्को ब्याङ्कका नाउँमा फलाना आयातकर्ताको यति रुपियाँले खामेसम्मको चेक, ड्रा६ट वा हुन्डी स्वीकार गर्नू तथा निकासीकर्तालाई रकमको भुक्तानी दिनू भनी लेखिएको, निकासीकर्ताबारा प्रतीतपत्र खोलिएको ब्याङ्कको कबुलियतसमेत गाभिएको हुने र निकासीकर्ताको अग्रिम अनुमतिविना खण्डन वा खारेजी हुन नसक्ने पत्र ।

अखने— ना॰ [अखान+ए] दा्यँको पराल तान्ने काम गरिने अङ्कुसे लट्ठी ।

अखबार— ना॰ [अ॰] दैनिक, साप्ताहिक आदि निश्चित समयमा निस्किने खबरका साथै सम्पादकीय, टिप्पणी, लेख, विज्ञापन आदि छापिएको कागत; खबरकागत; समाचारपत्र । > अखबारी— वि॰ १. अखबारसम्बन्धी । २. अखबारमा दिइएको वा भएको ।

अखाडा— ना॰ हे॰ अखडा ।

अखाद्य— वि॰ [सं॰] १. खान नहुने । ना॰ २. खान नहुने वस्तु । ३. खाँदा शरीरलाई अहित गर्ने वस्तु; कुखाद्य ।

अखानु/अखानो— वि॰ [सं॰ अक्षान्ते १. अमिल्दो; सङ्कटमा पारिएको; अकारण उल्झनको स्थितिमा पारिएको । (उदा॰— काम बिगार्ने व्यक्ति अखानु हुनु स्वाभाविक छ ।) । ना॰ २. त्यस्तो स्थितिमा परेको व्यक्ति; अभियोज्य व्यक्ति ।

अखिल— वि॰ [सं॰] प्रत्येकको; सबैलाई समेट्ने; सम्पूर्ण; समग्र; सारा (अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन, अखिल नेपाल महिला सङ्घ इ॰) ।

अख्तियार— ना॰ [अ॰] १. नियम–कानुनबारा दिइएको अधिकार; हक; अक्तियार । २. अधिकारक्षेत्र । ३. प्रभुत्व; सामर्थ्य । ~ दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग— ना॰ नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०३२ अनुसार राष्ट्रसेवकहरूले आ६ना अधिकारहरूको नाजायज र अनियमित प्रयोग गरेमा कारबाई गर्नाका निम्ति गठन भएको एक संवैधानिक निकाय । — नामा— ना॰ कसैलाई आ६ना तर्फबाट काम गर्नू भनी लेखिदिएको कागत; अधिकारपत्र; वारिसनामा । — वाला— वि॰ १. कुनै काम गर्न अधिकार पाएको; नियम– कानुनअनुसार लिखित रूपमा अख्तियार पाउने । ना॰ २. त्यस्तो अख्तियार पाएको व्यक्ति । > अख्तियारी— वि॰ १. अख्तियार प्राप्त गरेको; अख्तियारमा रहेको; अख्तियार–भित्रको । ना॰ २. अख्तियार हुनाको भाव वा अवस्था । > अख्तियारे— वि॰ अख्तियार प्राप्त गरेको (व्यक्ति॰; अख्तियारवाला ।

अख्र–नु— अ॰ क्रि॰ चिसो वा भिजेको वस्तु सुक्नु; थोरै सुक्नु । >

अख्रक्क— वि॰ १. भिजीवरी सुकेर दह्रो भएको (कपडा, छाला इ॰) । क्रि॰वि॰ २. त्यसरी दह्रो हुने गरी । अख्राइ— ना॰ अख्रने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अख्राइनु— क॰ क्रि॰ अख्रिने पारिनु ।

अख्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ अख्रन लाउनु; अख्रने पार्नु । अख्राहट— ना॰ अख्राइ । अख्रिनु— अ॰ क्रि॰ १. अख्रनु । २. अख्रने हुनु । अख्य्राइ— ना॰ अख्रिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अख्य्राइनु— क॰ क्रि॰ अख्रिने पारिनु । अख्य्राउनु— प्रे॰ क्रि॰ अख्रिने पार्नु । अख्य्राहट— ना॰ अख्य्राइ ।

अगकल्चो— वि॰हे॰ अधकल्चो ।

अगच— वि॰ [सं॰ अगत्या/अगम्ये १. अकर; जान वा हिँड्न अप्ठेरो; अघच । ना॰ २. त्यस्तो अप्ठेरो ठाउँ वा स्थिति । >

अगचिलो— वि॰ अगच पर्ने; अप्ठेरो हुने ।

अगडम–बगडम— वि॰ [अ.मू. अगडम (बि.॰] १. धेरै सङ्ख्यामा भएकाले वा तुच्छ भएकाले अनुल्लेखनीय; ह्यानत्यान; फस्याबफुसुब; फासफुसे । ना॰ २. त्यस्तो अनुल्लेखनीय वस्तु ।

अगणनीय— वि॰ [सं॰] १. अगण्य; गन्न नसकिने; गनिनसक्नु; असङ्ख्य; बेगन्ती; अनगन्ती । २. गणना गर्न लायक नभएको; तुच्छ; छुद्र ।

अगणित— वि॰ [सं॰] १. नगनिएको । २. गन्न नसकिने; धेरै; प्रशस्त ।

अगण्य— वि॰हे॰ अगणनीय ।

अगति— ना॰ [सं॰] १. नराम्रो गति; दुर्गति । २. नर्क । (उदा॰— त्यस दुष्टको त मुख हेथ्यो भने पनि अगति परिन्छ ।) वि॰ ३. गतिरहित ।

अगतिलो— वि॰ [अ+गतिलो] नराम्रो; बेकामे ।

अगत्या— क्रि॰वि॰ [सं॰] १. अन्य गति नरहनाले; अन्तमा; एक्कासि । २. नराम्रो संयोगले गर्दा; दुर्भाग्यवश ।

अगम— वि॰ [सं॰] १. जान , जान्न वा थाहा पाउन नसकिने; अथाह । २. पार लगाउन नसकिने; अपार ।

अगम्य— वि॰ [सं॰] अगम । > अगम्या— वि॰ भोग गर्न नहुने (नारी॰ ।

अगर— ना॰ [सं॰ अगरु] १. हिमालमा हुने, बास्ना आउने एक जातको धूपी; अगरु । २. उक्त धूपीको काठ । ३. धूपीको पात वा काठ मिसाई बनाएको धूप । — बत्ती— ना॰ सिन्कामा अगरको लेप लगाइएको धूप; सिन्के धूप ।

अगरु— ना॰ हे॰ अगर ।

अगलबगल— क्रि॰वि॰ [(बि॰) बगले दायाँबायाँ; वरपर; छेउछाउ ।

अगस्त— ना॰ [अङ्॰] ग्रेगोरी पात्रोअनुसार वर्षको आठौँ महिना; त्यसअनुसार साउनको पछिल्लो आधा भाग र भदौको अगिल्लो आधा भागमा पर्ने एकतीसदिने महिना ।

अगस्ति— ना॰ [सं॰] १. मित्रावरुणले उर्वशीलाई देख्दा पतन भएको वीर्य कुम्भमा पर्दा जन्मेका भनिने एक ऋषि; कुम्भयोनि; पुराणमा वर्णित कथाअनुसार समुद्रको सम्पूर्ण जल पान गर्ने एक ऋषि; गोत्रप्रवर्तक अनेक ऋषिमध्ये एक । २. एक तारा; अगस्तितारो । वि॰ ३. घिचुवा; खन्चुवा । ~ गोत्र— ना॰ ढुङ्गेल आदि थरका नेपालीहरूको गोत्र । ~ तारो— ना॰ दक्षिण दिशाका ताराहरूमध्येको एउटा तारो । < अगस्त्य— ना॰ १. अगस्ति ऋषि । २. अगस्ति ।

अगहन— ना॰ [सं॰ अग्रहायणे मङ्सिर महिना । > अगहनी— ना॰ मङ्सिरमा फल्ने वा हुने (मार्सी आदि धान वा अरू अन्न॰ बाली ।

अगाइ–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ अघाइनु ।

अगाउ–नु— अ॰क्रि॰ [सं॰ आघ्राणे हे॰ अघाउनु ।

अगाडि— क्रि॰वि॰ [सं॰ अग्र+आडि] १. सामुन्नेमा; हाकाहाकी; अगिल्तिर । २. पहिले नै; अघिबाटै; उहिले ।

अगाडी— ना॰ काठी नखसोस् भनी घोडाको घाँटीमा लगाइने पेटी ।

अगाध— वि॰ [सं॰] १. गहिरो; तर्न नसकिने । २. जानेर जान्न नसकिने; अथाह । क्रि॰वि॰ ३. अत्यन्त; असाद्धे; अघोरै ।

अगावै— क्रि॰ वि॰ [अगि+आवै] पहिले नै; अगिबाटै; अगाडि नै ।

अगि— ना॰ यो॰ [सं॰ अग्रे १. सामुन्ने; मुखेन्जी; अगिल्तिर; अघि । क्रि॰ वि॰ २. उहिले; पहिले; — अगि— क्रि॰ वि॰ १. प्राचीन कालमा । २. अगाडि–अगाडि; अघिअघि । अगिन्नर पछिन्नर— ना॰ [डो॰] कुनै काठ वा बाँसमा भार पारी अघिल्तिर र पछिल्तिर झुन्डिने किसिमले काँधमा बोकिने भारी; भारबारा बोकिने भारी ।

अगिल्तिर— क्रि॰वि॰ [अगिल्लो+तिर] सामुन्नेपट्टि; अगाडिपट्टि; सम्मुख; अघिल्तिर ।

अगिल्लो— वि॰ [अगि+इल्लो] १. पहिलोचाहिँ; अगिको; अघिल्लो । २. अगाडिको; सामुन्नेको ।

अगिसरा— वि॰ [सं॰ अग्रसरे १. कुनै काममा अगाडि सर्ने स्वभावको; फुर्तिलो; अघिसरा । २. कर्तव्यपरायण ।

अगुल्टो— ना॰ [आगो+उल्टो] बलेको वा सल्केको दाउरो । अगुल्टो पनि नठोसी बल्दैन (उखान॰ ।

अगुवा१— ना॰ [अगि+उवो १. खेतीबारीको काम गर्न जग्गाधनीका तर्फबाट स्थायी वा अस्थायी रूपमा तैनाथ गरिएको कम्तियामुन्तिरको कर्मचारी; कम्तियाको सहायक ।

अगुवा२— वि॰ [अगि+ उवो १. अगि हिँड्ने । २. कुनै काममा अगि सर्ने; बाटो देखाउने; मार्गदर्शक; भेगियारे । ना॰ ३. नेता । श्र अगुवाइ— ना॰ नेताले गर्ने काम; नेतृत्व । — गिरी— ना॰ अगुवाइ; नेतृत्व ।

अगेनु/अगेनो— ना॰ [सं॰ अग्न्याधानम्] मझेरीमा ओछ्यानका छेउमा आगो बाल्न बनाइएको स्थायी अग्निकुण्ड ।

अगोचर— वि॰ [सं॰] कुनै पनि इन्द्रियले ग्रहण गर्न नसक्ने; इन्द्रियको विषय नभएको; देख्न, सुन्न, चाट्न, सुँघ्न, छाम्न र सोच्न वा जान्न नसकिने; इन्द्रियातीत ।

अगोड— ना॰ [अगि+गोड] हौदाको अगिल्लो भागलाई नहल्लिने गरी कस्न दुईतिरबाट बाँध्ने डोरी ।

अगोलित— वि॰ [सं॰] गोलाकार नभएको; गोलित वा वर्तुलित नभएको ।

अगौटे— वि॰ [अगि+औटे] १. अगि लाग्ने वा पाक्ने (बाली॰ । ना॰ २. त्यस्तो बाली (घैया, सठिया इ॰) ।

अग्घोर— क्रि॰वि॰ [अघोरे ज्यादै; चौपट्टै; निकै; अत्यन्त ।

अग्नि— ना॰ [सं॰] १. कुनै पदार्थ जलेर ताप, प्रकाश वा ज्वाला पैदा हुने पुञ्ज; दु्रत रूपले हुने प्रज्वलन–कार्य वा प्रक्रिया; आगो । २. मुख्य रूपले पाचनक्रिया सञ्चालन गर्ने शारीरिक शक्ति । ३. तीनको सङ्ख्या बुझाउने शब्द । ४. आग्नेय कोणका स्वामी मानिएका अधिदेवता । ~ कवच— ना॰ १. आगोले नडढाउने वस्तु । २. आगाबाट बच्न लगाइने वस्त्र । ३. तन्त्रशास्त्रअनुसार शरीरको रक्षा गर्न विभिन्न अङ्ग छोई कल्पना गरिने विभिन्न नामका मन्त्र । ~ काण्ड— ना॰ आगाले गर्ने विनाश; आगलागी । ~ कुण्ड— ना॰ यज्ञ आदिमा हवन गर्नाका निम्ति आगो बाल्न बनाइएको खाडल; यज्ञवेदीको अगेनु । — कुमार— ना॰ १. प्रायः बालबालिकाहरूको पाचनशक्ति बढाउने आयुर्वेदिक औषधी । २. कार्तिकेय; कुमार । — कोण— ना॰ आग्नेय दिशा । ~ चक्र— ना॰ १. आगाका ज्वालाको भुमरी । २. योगशास्त्रअनुसार त्रिकोणाकार आधार भएको मणिपुर । ~ चरो— ना॰ भँगेराजस्तो आकारको, मीठो आवाज भएको एक प्रकारको चरो; तोपचरो । ~ ज्वाला— ना॰ आगाको राँको । —दीपन— ना॰ आयुर्वेदअनुसार पाचनशक्ति बढाउने वा भोक जगाउने एक प्रकारको खास औषधी । ~ परीक्षा— ना॰ १. आगामा पसेर आ६नो निर्दोषपना साबित गर्ने प्राचीन प्रथा ।(उदा॰— सीताले अग्निपरीक्षाबारा आ६नो सतीत्व प्रमाणित गरिन् ।) २. अत्यन्त कठिन वा ज्यान जोखिममा पर्ने किसिमको कुनै जाँच । — पाक— वि॰ १. आगामा पकाइएको । ना॰ २. कुनै वस्तुलाई आगामा पाक गर्ने प्रक्रिया । ~ पुराण— ना॰ अठार पुराणमध्ये एक; आठौँ महापुराण । — पूजक— वि॰ अग्निलाई नै इष्टदेवता मानी पूजा गर्ने (हिन्दू, पारसी आदि॰ । ~ बाण— ना॰ १. पुराणअनुसार आगो उत्पन्न गरी शत्रुलाई ध्वस्त पार्ने एक दिव्य अस्त्र । २. ज्योतिषशास्त्रअनुसार महिनामा शुक्लपक्षका बितीया र एकादशी तथा कृष्णपक्षका पञ्चमी र चतुर्दशी तिथिमा पर्ने अग्निभयको योग । — मान्द्य— ना॰ जठराग्नि मन्द हुने रोग; खाइएको वस्तु अपच हुने रोग; पाचनशक्ति कम हुने रोग । — मोचक— ना॰ दुर्घटनामा प्रयोग गर्न ठूलठूला भवनमा राखिने, आगो निभाउने यन्त्र । ~ रेखा— ना॰ १. डढेलाबाट जोगाउनका निम्ति जङ्गल खण्ड–खण्डमा विभाजित हुने गरी बीच–बीचमा बनाइएका चौडा बाटा । २. डढेलामा झैँ बीच– बीचमा रहेको आगाको पङ्क्ति । — रोहिणी— ना॰ १. राता– राता फोका निस्किने र जलन एवम् छटपटी पैदा गराउने एक रोग । २. प्लेग । — वर्द्धक— वि॰ खाएको वस्तु पचाउने; पाचनशक्ति बढाउने; जठराग्निलाई सक्रिय पार्ने । ~ शर्मा— वि॰ ज्यादै रिसाहा; अत्यन्त क्रोधी । (उदा॰— तिमी त अग्निशर्मा नै रहेछौ ;) । — शाला— ना॰ यज्ञकुण्डको लागि निर्मित घर । ~ शिखा— ना॰ १.आगाको लप्को; बल्दै गरेको आगाको ज्वाला । २. खोर्सानी । — संस्कार— ना॰ १. धर्मशास्त्रअनुसार यज्ञादिमा गरिने अग्निको सोह्र संस्कार । २. हिन्दू संस्कारअन्तर्गत गरिने मरेका व्यक्तिको दाहसंस्कार । ~ स्थापना— ना॰ १. यज्ञकर्ममा वैदिक विधिपूर्वक अग्निको स्थापना गर्ने काम; तत्सम्बन्धी अनुष्ठान वा सो अनुष्ठान सम्पन्न गर्ने विधि । २. त्यसरी अग्निको स्थापना गर्ने विधि लेखिएको पुस्तक । — होत्र— ना॰ वैदिक प्रक्रियाअनुसार अग्निस्थापना गरी नियमित रूपले बिहान–बेलुका होम गर्ने क्रिया; त्यस्ता प्रकारले अग्निलाई अखण्ड राख्न गरिने नित्य हवन । — होत्री— ना॰ अग्निहोत्रसम्बन्धी कार्य गर्ने व्यक्ति वा सो काम गर्ने अधिकार भएको व्यक्ति । > अग्न्यस्त्र— ना॰ पुराण आदिमा वर्णन गरेअनुसार आगाको ज्वाला ओकल्ने प्राचीन अस्त्र ।

अग्र— वि॰ [सं॰] मुख्य; पहिलो; प्रधान । ना॰ २. अगाडिको भाग; सामुन्नेको हिस्सा । — गामी— वि॰ १. कुनै यात्रा, कार्यक्रम, अभियान आदिमा नाइके वा अगुवा भई हिँड्ने । २. कुनै युग वा समाजको यथास्थितिसँग असन्तुष्ट भई त्यसमा आमूल परिवर्तनका निम्ति अग्रसर हुने । — ज— ना॰ १. अगाडि जन्मेको व्यक्ति । २. दाजु । ~ जिह्वा— ना॰ जिब्राको अघिल्लो भाग । >

अग्रणी— वि॰ १. कुनै पनि काम वा विचारमा अगुवा । २. मुख्य; प्रधान । — दूत— ना॰ अगि आउने विचार, विषय वा व्यक्तिको सन्देश ल्याउने व्यक्ति; कुनै पनि कुरामा अरूभन्दा अगि बढेको व्यक्ति । ~ पङ्क्ति— ना॰ १. पहिलो पाँती । २. विशिष्ट व्यक्ति वा वस्तुमध्ये एक; अब्बल दर्जा । — लेख— ना॰ १. समाचारपत्रमा छापिने मुख्य लेख । २. गोष्ठी, कार्यशाला आदिमा छलफलका निम्ति प्रस्तुत गरिने पत्र । — वर्ती— वि॰ अगाडि रहेको; अगिल्तिर रहेको; अघिल्ला पङ्क्तिमा पर्ने । —सर— वि॰ कुनै पनि काम–कुरामा अगि सर्ने; कुनै पनि कुरामा अगि बढ्ने वा चासो लिने । ~ स्वर— ना॰ उच्चारणमा जिब्राको अग्रभाग सक्रिय भएको स्वरवर्ण । > अग्रहायण— ना॰ मङ्सिर महिना । — हार— ना॰ प्राचीन समयमा गुरुकुलबाट शिक्षा पाई आउने विबान् ब्राह्मणलाई जीविकाका निम्ति चलनअुनसार दिइने गरेको जमिन वा जनपद । २. राजाबारा ब्राह्मणलाई जीविकोपार्जनका लागि दिइएको जग्गा; कुशबिर्ता ।

अग्राख/अग्राठ— ना॰ १. सालको काठ । २. कुनै पनि काठको भित्रको चुरो । (उदा॰— काठको बाकलभित्र पलाँस र पलाँसभित्र अग्राख हुन्छ भन्ने चाल नपाउने तँ केको सिकर्मी ;) । वि॰ ३. बलियो (काठपात आदि) । ४. शक्तिशाली (मान्छे॰ आदि ।

अग्राशन— ना॰ [सं॰] खानुभन्दा पहिले देवता र पितृलाई चढाइने खानेकुरा; औसानी; बल ।

अग्रासन— ना॰ [सं॰] कुनै अनुष्ठान, सभा वा गोष्ठीमा आमन्त्रित व्यक्तिहरूमध्ये मुख्य व्यक्तिलाई प्रदान गरिने आसन; उच्चतम आसन ।

अग्राह्य— वि॰ [सं॰] १. लिन नहुने; स्वीकार गर्न नहुने वा नसकिने । २. त्याज्य; उपेक्षायोग्य ।

अग्रिम— वि॰ [सं॰] १. अगिल्लो; अगाडिको; पहिलो । ना॰ २. कुनै काम गर्ने वा काम गर्न जिम्मा लिएको व्यक्तिले काम आरम्भ नहुँदै पाउने केही रकम; पेस्की; बैना । ~ देय— ना॰ कुनै कामकाजमा खटिने व्यक्तिलाई सरकारी वा गैरसरकारी कार्यालयबारा पछि हिसाब मिलाउने गरी पहिले नै दिइने नगदी वा जिन्सी; पेस्की; बैना; अग्रिम । ~ धन— ना॰ अग्रिम देय; पेस्की । ~ रकम— ना॰ अग्रिम धन ।

अग्लाइ— ना॰ [अग्लो+आइ] अग्लोपन; उचाइ ।

अग्लि–नु— अ॰ क्रि॰ [अग्लो+इ+नु] अग्लो हुँदै जानु; उचाइ बढ्नु; उच्चो हुनु ।

अग्लो— वि॰ [प्रा॰ अग्गो] खुट्टा वा फेद पत्तालतिर र टुप्प्ाो वा टाउको अकासतिर गरी उभिएका दुई वा दुईभन्दा धेर प्राणी, पर्वत, वस्तु आदिमा सबैभन्दा लामो; अल्गो; अल्को ।

अग्ल्याइ— ना॰ [ । अग्लि (+ याइ॰] अग्लिने किसिम, क्रिया वा भाव । [ > ] अग्ल्याइनु — क॰ क्रि॰ अग्लो पारिनु; उच्चो पारिनु । अग्ल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अग्लो पार्नु; चुच्चो वा चुली पार्नु ।

अग्ल्याउनु— स॰ क्रि॰ [अग्लो+याउ+नु] १. ढोका, झ्याल आदिलाई आग्लो, चुकुल आदिले बन्द गर्नु । २. कुनै काम हुन नदिन भाँजी हाल्नु; अवरोध तेर्स्याउनु ।

अघच— वि॰ हे॰ अगच ।

अघटित— वि॰ [सं॰] १. घटना नभएको । २. पहिले नभएको; अभूतपूर्व ।

अघा— ना॰ [सं॰ अग्रे गाई–भैँसीहरूलाई पघार लाउनुभन्दा अगाडि दुहिएको दूध; अगार; अघार ।

अघाइ— ना॰ [रू अघाउ (+ आइ॰] अघाउने किसिम, क्रिया वा भाव । [ > ] अघाइनु— अ॰ क्रि॰ अघाएको हुनु वा होइनु ।

अघाउँजी— क्रि॰वि॰ [अघाउ+उन्जी] १. पेट टन्न होउन्जेल; खान मन लागेसम्म; अघाउन्जेल । २. धीत मरुन्जेल; सन्तुष्ट होइन्जेल ।

अघाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ आघ्राणे १. खाएर वा पिएर तृप्त हुनु; टम्म हुनु; अगाउनु । २. कुनै कुराबाट अमन हुनु; वाक्क हुनु; कुनै कुराबाट विरक्त हुनु । > अघाउन्जेल/अघाउन्जेली— क्रि॰वि॰ अघाउँजी ।

अघार— ना॰ [सं॰ अग्र+ट] गाई–भैँसी दुहुँदा पघ्रिनुभन्दा अगाडि थुनमा रहेका गोटा दुहिएको दूध; अगार ।

अघासुर— ना॰ [सं॰] १. श्रीमद्भागवत महापुराणमा वर्णित, कृष्णलाई मार्ने अभियानमा कंसले पठाएको र कृष्णले मारेको अजिङ्गररूपी राक्षस । वि॰ २. खन्चुवा; घिचास; अगस्ति ।

अघि— ना॰यो॰/क्रि॰वि॰ [सं॰ अग्रे हे॰ अगि । ~ अघि— क्रि॰वि॰ हे॰ अगिअगि ।

अघिल्तिर— क्रि॰वि॰ [अघिल्लो+तिर] १. कुनै निश्चित वस्तु, समयरेखा, व्यक्ति आदिका सामुन्ने; अगाडिपट्टि । २. मुखेन्जी; हाकाहाकी ।

अघिल्लो— वि॰ [अघि+इल्लो] हे॰ अगिल्लो ।

अघिसरा— वि॰ [सं॰ अग्रसरे हे॰ अगिसरा ।

अघोर— वि॰ [सं॰ अ+घोर] १. ज्यादै डरलाग्दो । क्रि॰ वि॰ २. ज्यादै; धेरै; ज्यास्ती; बिछट्ट; अग्घोर; अग्घोरै । ना॰ ३. गोरखपन्थको औघड सम्प्रदाय । ४. कापालिक सम्प्रदाय । —पन्थ— ना॰ अघोर– मतावलम्बीहरूको सम्प्रदाय; अघोर सम्प्रदाय । —पन्थी— वि॰ १. अघोरपन्थको अनुयायी । ना॰ २. अघोरपन्थको जोगी । श्र अघोरी— ना॰ १. अघोरपन्थी । वि॰ २. नराम्रो वा जे पायो उही खाने; असत्ती । अघोरै— क्रि॰वि॰ ज्यादै; अत्यन्तै; अघोर ।

अघोथ्या्यँ— ना॰ १. अघोरीपना; असुन्दरता । २. निर्लज्जता; घृणाको अभाव ।

अघोलन— ना॰ [सं॰] पानीमा नपग्लने वा घोलन नहुने काम । —

शील— वि॰ पानीमा हाल्दा नपग्लने वा पानीमा नमिल्ने ।

अघोष— वि॰ [सं॰] १. स्वरचिम्टी यथास्थानमा रही दबाब र प्रकम्पनविना उच्चरित हुने -ध्वनि; जस्तै— क, च, ट, त, प, ख, छ, ठ, थ, फ, स) । २. राम्ररी नसुनिने वा अस्पष्ट (आवाज, स्वर इ॰) । > अघोषित— वि॰ १. घोषणा नगरिएको; औपचारिक रूपमा नबताइएको; नियमपूर्वक दिनुपर्ने सूचना नदिइएको । २. अस्पष्ट (आवाज आदि॰ । अघोषीभवन— ना॰ भाषाविज्ञानअनुसार घोष ध्वनि (ग, ज, ड, द, ब इ॰) अघोष (क, च, ट, त, प इ॰) मा परिवर्तित हुने प्रक्रिया ।

अङ्क— ना॰ [सं॰] १. सङ्ख्या, गन्ती वा सङ्ख्याका आधारभूत समष्टि बुझाउन प्रयोग गरिने प्रारम्भिक चिह्न, शब्द वा त्यस्ता चिह्न र शब्दहरूको समूह; हिन्दू, अरबी र देवनागरी पद्धतिअनुसार शून्यदेखि नौसम्मका सङ्ख्यासूचक चिह्न वा चिह्नसमूह; कुनै पनि कुरालाई खास क्रममा प्रयोग गरिने खास सङ्ख्या; (डिजिट) । २. नाटकको प्रकरणलाई छुट्ट्याउने, दृश्य रहन वा नरहन सक्ने भाग वा अध्याय । ३. रूपकका दस भेदमध्ये करुणरसप्रधान, स्त्रीपात्र ज्यादा तथा साधारण चरित्रको नायक तथा एउटै अङ्क हुने एक भेद; त्यस्तो एकाङ्की काव्य । ४. दैनिक, साप्ताहिक, पाक्षिक आदि पत्रपत्रिकाको सङ्ख्या जनाउने अङ्क; नम्बर । ५. काख । ~ गणित— ना॰ १. अङ्कहरूको विज्ञान, अङ्कसम्बन्धी, गणितविद्या । २. अङ्क– विज्ञानको पुस्तक । ~ धारण— ना॰ १. कुनै चिह्नाङ्कित धातुको साधनलाई तताएर शरीरका अङ्गमा डामी चिह्न लगाउने काम; डाम्ने काम । २. कुनै सम्प्रदायको चिह्न शरीरमा धारण गर्ने काम । ३. चोरी, दामल आदिका अपराधमा दण्डित भएको देखाउन पाखुरा वा गाला आदिमा डाम्ने काम । ४. वृषोत्सर्ग– यज्ञमा शिवप्रीतिका निम्ति साँढेका दुवै पातामा चक्र र त्रिशूलले डामी चिह्न लगाउने काम । — धारिणी— ना॰ १. अङ्कधारण गरिएकी स्त्री; डामिएकी स्त्री । २. काखमा लिने स्त्री । वि॰ ३. अङ्कधारण गर्ने; डामिएको । ४. काखमा लिने । ५. गणना गरिएको; गनिएको । > अङ्कन— ना॰ १. कुनै वस्तुमा चिह्न लगाउने काम । २. छाप वा निस्सा आदि लगाउने काम । ३. कोर्ने काम; लेख्ने काम (चित्राङ्कन, चरित्राङ्कन, छायाङ्कन, नामाङ्कन इ॰) । — पत्र— ना॰ छाप लागी मूल्य तोकिएका कागत, लिफा, टिकट आदि वस्तु । > अङ्कमाल— ना॰ स्नेह वा आत्मीयता जनाउन कसैलाई दुवै हातले बेरेर आ६नो छातीमा टाँस्ने काम; अँगालो हाल्ने काम; आलिङ्गन; अँगालो । — मुख— ना॰ एक अङ्कभित्र पसेको बीजसमेत लिएर सबै अङ्कको सूचना गर्ने गर्भाङ्कजस्तो अंश । > अङ्कावतार— ना॰ अघिल्लो अङ्कका पात्रले सूचना गरेको, अघिल्लो परिशिष्टजस्तो गरी जोडिएको अंश ।

अङ्कित— वि॰ [सं॰] १. कुनै कुरो जनाउनका निम्ति चिह्न लगाइएको; चिह्नित; छाप लगाइएको । २. लेखिएको; उल्लेख हुने (जस्तो— राजपत्राङ्कित) । ३. चित्रित । ४. गनिएको । ५. तोकिएको; निर्धारित (जस्तो— अङ्कित मूल्य॰ । विप॰ अनङ्कित ।

अङ्कुर— ना॰ [सं॰] १. वनस्पतिको बीजबाट निक्लिएको टुसो; बीजले बिरुवाको रूप लिने क्रममा लिने प्राथमिक रूप; कुनै रूख वा बिरुवाबाट निक्लिएको नयाँ टुसो । २. त्यसरी नै प्रस्फुटित कुनै नयाँ कुरो; नयाँ विचारको आरम्भ । ३. आँकुरो; टुसो; मुना; पिपिरो; गाभो । > अङ्कुरण— ना॰ आँकुरा निक्लने काम; बीजमा आँकुरा आउने वा नयाँ आँकुरा लाग्ने काम; फूल वा अन्य वनस्पतिका बीजबाट बिरुवा टुसाउने कार्य वा अवस्था ।

(जस्तै— अङ्कुरण–क्षमता, अङ्कुरण–शक्ति आदि॰ । अङ्कुराउनु— अ॰ क्रि॰ १. टुसाउनु; वा पलाउनु; आँकुरा आउनु । २. कुनै कुरा आँकुरा आएजस्तै प्रकट हुनु । अङ्कुरित— वि॰ १. टुसाएको; पलाएको; आँकुरो आएको । २. कुनै कुरा आँकुरा आएजस्तै प्रकट भएको ।

अङ्कुल— ना॰ [सं॰ अङ्कोले काभ्राका जस्ता पात हुने, ससाना पहेँला रबका फूल फुल्ने र रातो रबमा सेता धर्सा भएका फल फल्ने काँडादार एक वृक्ष ।

अङ्कुश— ना॰ [सं॰] १. काँटा । २. वाहनलाई हाँक्ने छडी । ३. काँटा वा छडीले जस्तै कसैलाई रोक्ने, हाँक्ने वा नियन्त्रित गर्ने साधन । ४. बन्धन; अङ्कुसे ।

अङ्कुसे— ना॰ [सं॰ अङ्कुशे १. कुनै वस्तुलाई तान्न प्रयोग गरिने टुप्पो घुँगुरिएको वा कापे परेको एक किसिमको काँटा वा फलामको साधन । २. हात्ती हाँक्ने सिलसिलामा हात्तीलाई तह लगाउन माहुतेबारा प्रयोग गरिने, टुप्पो नुहेको र अरू भाग सोझो हुने दुईमुखे काँटा । ३. कुनै कामकुरा व्यवहारमा परेको वा पारिएको यस्तै कापे वा अड्को (उदा॰— मैले अङ्कुसे मिलाइसकेकाले त्यो मान्छे उम्किन सक्ने सम्भावना छैन रू) । ~

जुको— ना॰ मानिसको आन्द्रामा पाइने, मुख अङ्कुसेजस्तो घुम्रिएको, गोलो, रातोरातो र खैरोखैरो रबको, रगत कम गराउने जुको ।

अङ्खट— ना॰ [सं॰ अकटे १. अभिभाराको वहन; कबोल; प्रतिज्ञा

(उदा॰— नसक्ने कामको अङ्खट बोक्नु हुँदैन ।) २. असजिलो अवस्था; खुँगे ।

अङ्ग— ना॰ [सं॰] १. कुनै सिङ्गो वस्तु, प्रणाली वा संरचनाका अवयव वा हिस्सा । २. शरीरका भिन्न–भिन्न भाग; शरीर; जीउ; आब । ३. भाग; टुक्रा; अंश; खण्ड; घटक; हिस्सा । ४. कुनै मूल वस्तुको पूरक, सहायक, सहयोगी, अप्रधान वा गौण अंश । ५. आजको बिहारको भागलपुर क्षेत्रको आसपाससम्म रहेको ठानिने प्राचीन भारतीय जनपद । ६. अङ्गुलको ६ गुना बराबरको नाप; ६ अमल बराबरको नाप । ~ उपाङ्ग— ना॰ कुनै वस्तु, प्रणाली वा संरचनाका प्रमुख अवयव वा खण्डका साथै ती अवयव वा खण्डको उपअवयव । ~ क्षय— ना॰ जीवको जो हुने शारीरिक विकास भइसकेपछि शारीरिक विकासको अवरोध वा क्रमिक ह्रासको स्थिति । — ज— वि॰ १. शरीर वा अङ्गबाट उत्पन्न भएको । ना॰ २. रौं, नब आदि । ३. छोराछोरी; सन्तान । ४. कामदेव । ~ पतन— ना॰ १. शरीरका अङ्गहरू आ६नो स्थान छोडी झर्ने वा उछिट्टिने क्रिया । २. पौराणिक पात्रहरूले मृत व्यक्तिको लास वहन गरी देशदेशान्तर डुल्दा सो लास सडी गली शरीरका अङ्गहरू झर्ने वा खस्ने प्रक्रिया ।

(उदा॰— महादेवले काँधमा सतीदेवीको लास बोकी देश–देशान्तर डुल्दा जहाँ–जहाँ सतीदेवीको अङ्गपतन भयो, त्यहाँ–त्यहाँ एक– एकवटा पीठ कायम भयो रू) । ~ पीडन— ना॰ कुनै नसाका कारणबाट शरीरको कुनै क्षेत्र वा भागमा हुने दुखाइ । ~ विच्छेदन— ना॰ शल्यचिकित्साका क्रममा शरीरबाट यसको कुनै दूषित भाग वा अङ्ग काटेर छुट्ट्याउने क्रिया । ~ संयोजन— ना॰ शल्यचिकित्साका क्रममा शरीरको कुनै अङ्गलाई शरीरको अर्को वा अर्को भागको अङ्गसँग जोड्ने प्रक्रिया ।

अङ्गतगुना— वि॰ अङ्गहरूबाटै उत्पन्न भएको; शारीरिक वा अङ्गप्रत्यङ्गका कारणबाट उब्जिएको ।

अङ्गद— ना॰ [सं॰] पाखुरामा बाँधिने रत्न, मोती आदि अमूल्य द्रव्य जडेको सुनको गहना; केयूर; बाजु । २. रामायणमा वर्णित राम–रावणयुद्धमा रामको पक्ष लिने एक प्रसिद्ध वानरसरदार; सुग्रीवको दाजु बालीको छोरो ।

अङ्गना— ना॰ [सं॰] शुभ–लक्षणले युक्त भएकी स्त्री; सुन्दर अङ्ग भएकी नारी; सुलक्षणा नारी । अङ्ग प्रत्यङ्ग— ना॰ [सं॰] हरेक अङ्ग; शरीर वा अन्य वस्तुको प्रत्येक भाग; शरीरका साना–ठूला सबै अङ्ग । अङ्ग भङ्ग— ना॰ [सं॰ अङ्ग+भङ्ग] १. शरीरको कुनै अवयवको टुटफुट वा भँचाइ । २. स्त्री–जातिका हाउभाउ वा कटाक्ष आदि चेष्टा । ३. कुटपिट आदिबारा ठूलै चोटपटक लागी भएको शरीरको कुनै भागको खती । — को खत— ना॰ कसैलाई कुटपिट गरी लगाएको चोट वा खत; अङ्गभङ्गका कारणबाट भएको घाउ वा दाग; गम्भीर चोट । > अङ्गभङ्गी— ना॰ दर्शकलाई मोहित पार्न पात्रबारा गरिने अभिनय; आँखा, मुख, हात आदि नचाएर नायिकाबारा प्रकट गरिने हाउभाउ । अङ्ग रक्षक— ना॰ [सं॰] १. कसैका जीउज्यानको रक्षा गर्ने व्यक्ति । २. उच्च पदमा रहेका विशेष महत्त्वपूर्ण व्यक्तिहरूको सुरक्षाका निम्ति सधैँ साथमा रहने गरी तैनाथ गरिएको प्रहरी वा सैनिक; यस्ता प्रहरी वा सैनिकको समूह; आठपहरिया । ३. बालकहरूको हेरविचार गर्ने ददा । अङ्ग रक्षा— ना॰ [सं॰] शरीरको रक्षा; जीउज्यानको सुरक्षा; शरीरका अङ्गहरूको हिफाजत ।

अङ्गराग— ना॰ [सं॰ अङ्ग+राग] विशेषतः प्राचीन र मध्यकालीन समाजमा प्रचलित, शरीरमा घसिने सुगन्धित द्रव्य । अङ्ग वाक्य— ना॰ [सं॰] मिश्र वाक्यभित्र रहेको, अर्थ बुझाउन अर्को वाक्यको अपेक्षा राख्ने, पूरक वा कारकको रूपमा रहेको उपवाक्य । (जस्तै— 'जसको किताब हो उसैलाई देऊ रू' यो मिश्र वाक्यमा 'उसैलाई देऊ' अङ्गी वाक्यको अधीनमा रहेकाले 'जसको किताब हो' उपवाक्य अङ्गवाक्य बनेको छ ।) अङ्ग विकार— ना॰ [सं॰] शरीरको बनावटमा भएको दोष; जीउका अवयवहरूमा भएको विकृति (कूँजो, डुँडो, अन्धो आदि॰; शरीरका अवयवमा हुने घटबढ वा बाङ्गोटिङ्गो अवस्था । अङ्ग विक्षेप— ना॰ [सं॰] १. दुखाइ वा संवेदनाले हातगोडा ६याँक्ने काम । २. नाचगानमा भाव–प्रदर्शन गर्न हातगोडा आदि अङ्गहरू नचाउने कार्य; हातगोडाको हाउभाउ । अङ्ग विद्या— ना॰ [सं॰] सामुद्रिक शास्त्रका अनुसार शरीरका अङ्ग–प्रत्यङ्गको गठन वा तिनमा रहेका विभिन्न चिह्न वा हातगोडाका रेखाहरू हेरेर भएको वा पछि हुने कुरा बताउने शास्त्र; हस्तरेखा हेरेर शुभाशुभ फल पत्ता लगाउने विद्या ।

अङ्गा— ना॰ [सं॰अङ्गके शरीरका माथिल्ला भागका अङ्गमा लगाइने लबेदा, भोटो आदि वस्त्र । अङ्गाङ्गी भाव— ना॰ [सं॰] अङ्गीको र अङ्गी बन्न चाहिने अङ्गहरूको आपसी सम्बन्ध; गौण र मुख्यको परस्पर सम्बन्ध ।

अङ्गार— ना॰ [सं॰] हे॰ अँगार । > अङ्गारे— वि॰ हे॰ अँगारे ।

अङ्गालो— ना॰ [सं॰ आलिङ्गने हे॰ अँगालो ।

अङ्गिका— ना॰ [सं॰] आइमाईले आबमा लगाउने पोसाक; चोलो ।

अङ्गी— ना॰ [सं॰] १. प्रधान वा मुख्य अङ्ग; अरू अङ्ग आश्रित हुने कुनै प्रणाली वा संरचनाको मुख्य अङ्ग । वि॰ २. देहधारी; अङ्गहरू भएको । ३. मुख्य । ~ रस— ना॰ साहित्यिक कृतिमा पाइने मूल वा केन्द्रीय रस; अन्य सहकारी रसका साथमा आउने प्रधान रस ।

अङ्गीकरण— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु, सल्लाह वा नीति आदिमा प्रदान गरिने स्वीकृति; सहमति; समर्थन; मन्जुरी । २. जिम्मेदारी अभिभारा ।

अङ्गीकार— ना॰ [सं॰] १. स्वीकार; मन्जुरी । २. कबोल; प्रतिज्ञा ।

-उदा॰— उसले अङ्गीकार गरेको कुरा नपुथ्याई छाड्दैन रू) । ३. आइमाईले आबमा लगाउने पोसाक; चोलो ।

अङ्गीकृत— वि॰ [सं॰] १. अँगालिएको; स्विकारिएको; अङ्ग तुल्याइएको । २. जन्मसिद्ध नभई निर्धारित कानुनी प्रक्रियाअन्तर्गत प्राप्त गरिएको (अङ्गीकृत नागरिक, अङ्गीकृत नागरिकता आदि॰ । अङ्गी वाक्य— ना॰ [सं॰] व्याकरणमा मिश्र वाक्यअन्तर्गत अङ्गवाक्यलाई आफूमा मिलाउने मुख्य उपवाक्य । (हिजो मलाई श्यामले 'तँलाई म कोट दिन्छु' भन्यो— यस मिश्र वाक्यमा 'तँलाई कोट दिन्छु' भन्ने अङ्गवाक्य 'श्यामले भन्यो' मुख्य वाक्यको अङ्ग बनेकाले 'श्यामले भन्यो' अङ्गीवाक्य हो ।)

अङ्गुठो— ना॰ [सं॰अङ्गुष्ठे बूढी औँलो; औँठो ।

अङ्गुर१— ना॰ [फा॰ अङ्गूरे पातलो मिही चिल्लो बोक्रा भएको, ससाना सेता फूल फुल्ने, फिक्का पहेँलो रब हुने दानादार झुप्पे फल फल्ने एक जातको लहरो; त्यसै खाइने वा रसबाट द्राक्षासव, चिनी, रक्सी आदि बनाइने, त्यसैको फल ।

अङ्गुर२— ना॰ [सं॰अङ्गीकारे अबभर; जिम्मेदारी; जिम्मा; अभिभारा । (उदा॰— गर्न नसकिने कामको अङ्गुर बोक्नु हुँदैन ।)

अङ्गुल— ना॰ [सं॰] १. हात वा खुट्टाको औँलो । २. पुष्ट जौका आठवटा दाना मिलाएर नाप्ता ढाकिने नापोको परिमाण; एक औँलाको चौडाइको नापो; अमल ।

अङ्गुलि— ना॰ [सं॰] औँलो; अमल । — त्राण— ना॰ १. ताँदोको चोट जोगाउन हातका औँलामा लाइने खोल । २. अम्तर्नु; लक्खु । ३. सितार बजाउँदा औँलामा लाइने तारको उपकरण; नक्खी । ~ निर्देश— ना॰ १. औँलो ठड्याउने काम । २. औँल्याइ । — माल— ना॰ बुद्धकालीन एक क्रूर व्यक्ति -मान्छेका औँला काटेर माला लगाउने व्यक्ति, जो पछि बुद्धको शरण पथ्यो रू_ । ~ मुद्रा— ना॰ नाउँ खोपेको औँठी; छापेमुद्रो ।

अङ्गुष्ठ— ना॰ [सं॰] बूढी औँलो; औँठो ।

अङ्ग्रेज— ना॰ [अङ्॰] संयुक्त अधिराज्य बेलायतका निवासी वा अङ्गीकृत नागरिक; बेलायती मूलका गोरा जाति । > अङ्ग्रेजी— वि॰ १. संयुक्त अधिराज्य बेलायतसित सम्बन्धित वा सोको विशेषता भएको । २. अङ्गे्रजको भाषासित सम्बन्धित । ना॰ ३. बेलायत, संयुक्तराज्य अमेरिका, अस्ट्रेलिया, क्यानाडा, न्युजिल्यान्ड र पहिले संयुक्त अधिराज्य बेलायतबारा अधीन तुल्याइएका क्षेत्रहरूमा बोलिने भाषा; इङ्गलिस ।

अच्— ना॰ [सं॰] संस्कृतका अ–देखि औ–सम्मका स्वरहरूको सङ्क्षिप्तीकृत पारिभाषिक संज्ञा; स्वरवर्ण ।

अचकच— क्रि॰ वि॰ निर्णयमा पुग्न नसकेर; अकमक । > अचकचाइ— ना॰ अचकचाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । ~ अचकचाइनु— अ॰ क्रि॰ अकमकाइनु । ~ अचकचाउनु— अ॰ क्रि॰ निर्णय लिन नसक्नु; अकमकाउनु ।

अचकन— ना॰ [अ॰<] पाँच कल्ली भएको, दुई ठाउँमा मात्र तुना लगाइने लामो कोटजस्तो लबेदा; एक किसिमको लामो दौरा ।

अचकल्टो— वि॰ [सं॰अर्ध > प्रा॰ अद्ध+कच्च<] १. पूरा नभएको; अधुरो । २. आधा पाकेको; कट्मिरो । ३. पूरा परिपक्व नभएको; अर्धशिक्षित । ४. पूरा काम दिन नसक्ने; अधबेस्रो (अचकल्टो काम; अचकल्टो ठिटो; अचकल्टो पढाइ इ॰) ।

अचकाली— क्रि॰ वि॰ / ना॰ हे॰ अचाक्ली ।

अचम्म— ना॰ [प्रा॰ अच्चब्भुअ < सं॰ अत्यद्भुते नचिताएको कुरो; उदेकलाग्दो कुरो; छक्कपराइ; गजब; आश्चर्य ।

अचर— वि॰ [सं॰] १. नचल्ने; गतिरहित; स्थावर; जड (चर–अचर सृष्टि; चराचर जगत्॰ ।

अचल— वि॰ [सं॰] १. नचल्ने; नडग्ने; चलाउन नसकिने । २. जड; स्थावर; स्थिर । ३. निश्चल; दृढ । ना॰ ४. पर्वत; पहाड; डाँडो (उदयाचल, अस्ताचल, हिमाचल इ॰) । ~ जायजेथा/सम्पत्ति— ना॰ एक ठाउँबाट अर्का ठाउँमा लैजान वा सारनतारन गर्न नसकिने घर, जग्गा–जमिन आदि जायजेथा ।

अचला— ना॰ [सं॰] १. पृथ्वी; धरती । २. बौद्ध धर्मका दशभूमि वा त्रयोदशभूमिमध्येको आठौँ भूमि । वि॰ ३. नचल्ने; स्थिर ।

अचाइ१— ना॰ [बा॰ बो॰] अचार ।

अचाइ२— ना॰ [रू अचाउ (+ आइ॰] आचमन गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अचाइनु— क॰ क्रि॰ अचाउने काम गरिनु ।

अचाउ–नु— स॰ क्रि॰ [सं॰ आचमने हत्केलामा पानी राखी सुरुप्प– सुरुप्प खानु; छुवाछूत वा आशौचबाट शुद्ध हुनाका निम्ति यसरी पानी खानु; कुनै देवकार्य र पितृकार्यजस्ता धार्मिक कार्यका सिलसिलामा हत्केलामा केही पानी राखी मन्त्रको उच्चारणपूर्वक सुरुप्प–सुरुप्प खानु ।

अचाक्ली— क्रि॰वि॰ १. हुनुपर्नेभन्दा ज्यादै बढी; मर्यादा नाघेर; अत्यन्तै; चौपट्टै; अचकाली । ना॰ २. अत्यधिकता; ज्यास्ती; अति गर्ने काम । ३. अन्याय; अत्याचार; थिचोमिचो ।

अचाडु— वि॰ [प्रा॰ अच्चाहिद < सं॰ अत्यहिते १. कसैसित नमिल्ने; छुच्चो; छुल्याहा; निहुँखोजाहा । २. अमिल्दो; नसुहाउने ।

अचानक— क्रि॰वि॰ [सं॰ अज्ञानात् ] पूर्वसूचनाविना; एक्कासि; अपर्झट; अकस्मात्; एकाएक ।

अचानु/अचानो— ना॰ [सं॰अञ्चन ] १. पशु आदि काट्ता हतियारको धार नबिग्रियोस् भनी काटिने पशुको गर्धनमुनि जमिनमा राखिने काठको ठेउको । २. मासु आदि काट्ता वा थुँग्दा राखिने काठको ठेउको; थुँगनी । ३. पशु आदि मार हान्दा अचानाले बेहोर्नु परेजस्तै चोट बेहोर्नुपर्ने स्थिति; त्यस प्रकारको सङ्कट । (उदा॰— रामले श्यामसित बदला लिन मलाई अचानु बनायो ।) अचानाको चोट खुकुरीले जान्दैन (उखान॰ ।

अचार— ना॰ [फा॰] मूला, करेला, गोलभेँडा आदि तरकारी, तिल, सिलाम आदि दानादार पदार्थ, निबुवा, कागती, लप्सी, आँप आदि अम्ल पदार्थ आदिलाई काटी, थिची वा पिँधी नुन, खोर्सानी र अमिलो तथा मरमसला र तेल हाली साँधिएको, पकाइएको वा सूर्यपाक गरिएको, भोजनलाई विशेष स्वादिलो बनाउन चाटिने वा खाइने पदार्थ । ~ पार्नु— टु॰ १. अचार बनाउनु । २. किचीमिची तुल्याउनु । (उदा॰— धेरै नजिस्क्या, तँलाई अचार पारिदिउँला रू) ।

अचिनारु— वि॰ [अ+चिनारु] चिनजान नभएको; अपरिचित ।

अचिन्तनीय— वि॰ [सं॰] १. मनले चिताउन नहुने वा नसकिने; अचिन्त्य । २. मन र बुद्धिभन्दा परको; अज्ञेय ।

अचिन्तित— वि॰ [सं॰] १. नचिताएको; नसोचेको । २. अप्रत्याशित ।

अचुक— वि॰ [प्रा॰ अ+चुक्क] नचुक्ने; कहिले पनि खेर नजाने; भूल नगर्ने; विफल नहुने; अमोघ (अचूक निसाना, अचूक औषधी इ॰)रू

अचेत— वि॰ [सं॰] चेतना नभएको; होस गुमेको; सुद्धी हराएको; बेहोस ।

अचेतन— वि॰ [सं॰] १. ज्ञान नभएको; होस नभएको । वि॰ २. चेतन र अर्धचेतनपछिको, सचेत अवस्थामा थाहै नपाइने तर मानवीय क्रियाकलापलाई निर्दिष्ट गर्ने (मन॰ ।

अचेल— क्रि॰ वि॰ [सं॰ अद्यकल्प ] वर्तमान समयमा; हालसाल; हिजोआज; आजभोलि । — भरि— क्रि॰वि॰ हिजोआजको समयमा; आजकाल; आजभोलि ।

अचैतन्य— वि॰ [सं॰] १. चेतनारहित; ज्ञान नभएको; जड । २. तर्कसम्मत नभएको । ना॰ ३. चेतनाको अभाव; जड वस्तु ।

अच्छा— वि॰ [प्रा॰ अच्छअ < सं॰ अच्छक ] १. असल; भलो; बेस । २. राम्रो । निपा॰ ३. स्वीकृति जनाउन भनिने शब्द; ठीक; अँ; हो आदि ।

अच्छिउँ— ना॰ हे॰ अरिँगालजस्तै केही लाम्चो र खील गाडेर चिल्ने पखेटावाल बिखालु कीरो; अच्छ्यूँ ।

अचकाली— क्रि॰वि॰/ना॰ हे॰ अचाकली ।

अचिन्त्य— वि॰ [सं॰] हे॰ अचिन्तनीय ।

अच्छिन्न— वि॰ [सं॰] १. नकाटिएको वा छिँड नभएको । २. अखण्डित; निरन्तर (अच्छिन्न परम्परा ॰ ।

अच्छेद्य— वि॰ [सं॰] १. काट्न नहुने वा नसकिने; टुक्य्राउन वा छेड्न नहुने वा नसकिने । २. नफाट्ने ।

अच्छेर— ना॰ [सं॰ अक्षर ] हे॰ अक्षर । > अच्छेरी— वि॰ पढ्न जान्ने; साक्षर ।

अच्छ्यूँ— हे॰ अच्छिउँ ।

अच्युत— वि॰ [सं॰] १. कुनै कुरामा नचुकेको; आ६नो स्थान वा स्थितिबाट नखसेको वा नडगेको । ना॰ २. विष्णु भगवान् वा उनका अवतारको नाम; विष्णु; कृष्ण ।

अछापे— वि॰ [अ+छाप] ] छाप नलगाइएको; छाप नभएको; विनाछापको । (छाप नहुँदा अड्डाखाना वा कार्यालयका चिठीपत्रमा अछापे जनाई बाहिर पठाउने गरिन्छ ।) ।

अछाम— ना॰ नेपालको सुदूर पश्चिमाञ्चल विकास–क्षेत्रभित्र पर्ने सेती अञ्चलको एक पहाडी जिल्ला । > अछामे— वि॰ अछाम जिल्लामा बस्ने वा त्यससित सम्बन्धित ।

अछुत— [हि॰ अछूते ना॰ १. हिन्दू वर्णव्यवस्थाअनुसार नयाँ मुलुकी ऐन लागू हुनुभन्दा पहिले छुन नहुने वा पानी नचल्ने, छोईछिटो हाल्नुपर्ने भनी मानिएको समुदाय । वि॰ २. छुन नहुने वा नछोइएको; अस्पृश्य । > अछुती— ना॰ १. पहिले पहिले छुन नहुने मानिएको जात, अछुत । वि॰ २. छुन नहुने; तथाकथित तल्ला जातको । अछुतोद्धार— ना॰ अछुत जातिको उद्धार; अछुतीहरूको उद्धार; अछुत जातिसँग छुवाछूतको भेद नगर्ने काम, प्रक्रिया वा स्थिति ।

अछेता/अछेतो— ना॰ [सं॰ अक्षता ] १. हे॰ अक्षता । २. धानको चामल; टुमटुम गरी पुथ्याउनुपर्ने चामल । — पाती— ना॰ देवदेवीका पूजासामान; अक्षता र फूलपाती ।

अज— वि॰ [सं॰] १. आफैँआफ भएको; पहिल्यैदेखिको; जन्मँदै नजन्मेको । ना॰ २. विष्णु; नारायण । ३. ईश्वर; परमात्मा । ४. ब्रह्मा । ५. बाख्राको भाले सन्तान; बोको । ६. छ–सात वर्ष पुरानो भएको धान; नउम्रने धान ।

अजकल्चो— वि॰हे॰ अधकल्चो ।

अजग— ना॰ [अघच ] घन्चमन्च नहुने ठाउँ; अघच ।

अजगन्धा— ना॰ [सं॰] झन्डै बनमाराजस्तो एक झार; बोकेझार ।

अजब— वि॰ लम्बाइ, चौडाइ, उचाइ वा भार आदिमा ज्यादै ठूलो आकार वा प्रकारको । — को— वि॰ १. डरलाग्दो । २. बडेमाको; औधी ठूलो (अजबको रूख, अजबको भारी इ॰) ।

अजनबी— वि॰ [अ॰] १. नचिनेको; अपरिचित । २. अर्को ठाउँबाट आएको; परदेशी । ३. अनौठो; अद्भुत ।

अजन्ता— ना॰ [हि॰] दक्षिण भारतको सह्याद्रि पर्वतको काखमा बग्ने बागुरा नदीको घाटीमा स्थित कलात्मक गुफा र मन्दिरले गर्दा संसारप्रसिद्ध एक स्थान ।

अजन्मा— वि॰ [सं॰] १. जन्म नलिने; नजन्मेको । ना॰ २. ईश्वर; परमात्मा । ३. ब्रह्मा ।

अजप— वि॰हे॰ अजब ।

अजपा— ना॰ [सं॰] १. प्रत्येक सास तान्दा र ६याँक्ता थाहै नपाई जपिने गायत्री मन्त्र; मनमनै ध्यान मात्र गरिने मन्त्र; प्रत्येक प्रश्वास र निःश्वासमा स्वतः गरिने जप । २. योगशास्त्रमा वर्णन भएअनुसार श्वास बाहिर जाँदा 'हं' र भित्र आउँदा 'स' ध्वनिको उच्चारण भई 'हंस' अक्षरको चौबीस घण्टामा २१,६०) पटक स्वतः भइरहने जप ।

अजब— वि॰ [अ॰] अनौठो; गजबको; विलक्षण; अजप । — गजब— ना॰ अचम्म; आश्चर्य; गजब । अजब नेपाल, गजब काश्मीर (उखान॰ ।

अजमाइ— ना॰ [रू अजमाउ (+ आइ॰] अजमाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अजमाइनु— क॰ क्रि॰ अजमाउने काम गरिनु; अजमाइस गरिनु ।

अजमाइस— ना॰ [फा॰ आजमाइसे १. के–कस्तो होला वा हुन्छ– हुँदैन भनी जाँची पर्गेली हेर्ने काम । २. जाँच; परीक्षा; परीक्षण । ३. पारख; परख । ४. प्रयोग वा कल्पना ।

अजमाउ–नु— स॰ क्रि॰ [फा॰ आज्मा+आउ+नु ] १. उपयोग वा प्रयोग गरी हेर्नु; परीक्षा वा जाँच गरी हेर्नु; परीक्षण गर्नु । २. पारख वा परख गर्नु । ३. ठीक–बेठीक वा हुने–नहुने जाँच्नु या पर्गेल्नु । ४. मनमा गढ्नु; कल्पना गर्नु; मनमा सोच्नु ।

अजमोदा— ना॰ [सं॰] धनियाँका छाँटको पात हुने, मसिना झुप्पाकार फूल फुल्ने, ज्वानुजस्तै फल हुने एक झार; जङ्गली ज्वानु ।

अजम्मर— वि॰ [सं॰ अजरामरे कहिल्यै बूढो नहुने र नमर्ने; धेरै समयसम्म रहने । > अजम्मरी— ना॰ १. रङ्गीबिरङ्गी, ताजा छँदा पनि सुकेको जस्तो देखिने र पानीमा परे फेरि कोपिलाजस्तो हुने फूल फुल्ने एक बोट; त्यस्तो फूल । २. अजम्मर हुनाको भाव वा अवस्था । वि॰ ३. कहिल्यै बूढो नहुने र नमर्ने; सधैँ रहिरहने; अमर । ४. कहिल्यै नमर्ने ओखती हुने (बुटी॰ । अजम्मरे— वि॰ अजम्मरी ।

अजय— वि॰ [सं॰] १. जित्न नसकिने; विजय गर्न नसकिने; अजेय । (उदा॰— अजय छ हाम्रो झन्डा, अजय छ हाम्रो देश॰ । ना॰ २. पराजय; हार । — पाल— ना॰ १. सङ्गीतमा भैरव रागको छोरो; शुद्ध स्वर लाग्ने एक राग । २. काभ्राका जस्तै पात हुने, हरियो फूल फुल्ने, खैरो रबको फल फल्ने एक वृक्ष वा त्यसकै फल; जमालगोटा ।

अजर— वि॰ [सं॰] १. कहिल्यै बूढो वा पुरानो नहुने; नाश नहुने । ना॰ २. देवता ।

अजशृङ्गी— ना॰ [सं॰] पर्वत–प्रदेशमा उम्रिने, ठूलो रूख र रातो फूल हुने, डोलो, लामो र बटारिएको फल फल्ने रूख; त्यसकै फूल वा फल ।

अजस्र— क्रि॰ वि॰ [सं॰] लगातार; नटुटीकन; निरन्तर; सधैँ ।

अजहत्स्वार्था/अजहल्लक्षणा— ना॰ [सं॰] लक्षणाका दुई भेदमध्ये कुनै शब्दले आ६नो वाच्य अर्थलाई नछाडीकन सोही अर्थसित सम्बन्धित, भिन्न वा अतिरिक्त लक्ष्य अर्थसमेत बुझाउने एक भेद (जस्तो— 'बिरालाबाट दूध जोगाऊ' यहाँ वाच्य अर्थ बिरालाका साथै दूध खाने अन्य जीवातबाट दूध जोगाउने अर्थ लक्षित छ॰; उपादानलक्षणा ।

अजा— ना॰ [सं॰] १. ईश्वरीय माया; प्रकृति । २. दुर्गा । ३. बाख्री ।

अजात— वि॰ [सं॰] १. तल्लो जातको; सानो जातको; जात काडिएको; जातिच्युत भएको; पतित; कुजात । २. नजन्मिएको; जन्म नभएको; उत्पन्न नभएको । ना॰ ३. सानो वा तल्लो जात । —

शत्रु— वि॰ १. शत्रु हुँदै नभएको; शत्रु पैदा नभएको । २. कसैसँग पनि शत्रुता वा वैरभाव नगर्ने । ना॰ ३. महाभारतमा वर्णित पाँच पाण्डवमध्येका जेठा युधिष्ठिरको नाम । ४. राजगृह (मगध॰– का राजा बिम्बिसारका छोराको नाम (उनी गौतम बुद्धका समकालीन थिए॰ । > अजाति— वि॰ १. जातबाट पतन भएको वा निकालिएको; पुरानो परम्पराअनुसार भात, पानी आदि काडिएको । २. तथाकथित सानो जातको; अछुत जात भनी ठानिएको । ३. अर्कै जातको; कुनै जातिसित सम्बन्ध नभएको ।

अजान— वि॰ [सं॰ अज्ञान ] १. ज्ञान नभएको; नजान्ने; अबोध; अनभिज्ञ; अबुझ; नासमझ । २. सुधो; सीधा; अनजान ।

अजायब— वि॰ [अ॰] १. अचम्मको; विलक्षण; अनौठो; अद्भुत । २. असाधारण । — घर— ना॰ अनेक प्रकारका पुरातात्त्विक, कलाकौशलसम्बन्धी र अन्य महत्त्वपूर्ण तथा अनौठा वस्तुहरू सङ्ग्रह गरी संरक्षणका साथै जनसाधारणलाई देखाउनाका निम्ति राखिएको भवन वा कक्ष; अद्भुत वस्तुको सङ्ग्रहालय; कौतुकागार; म्युजियम । (उदा॰— यो मान्छे त कस्तो अचम्मको रहेछ, अजायबघरमा लगेर राख्नुपर्ने जस्तो ;) ।

अजार–बजार— ना॰ ठूलो डाँको गरी गरिने बिलौना; आलापविलाप; विलाप । (उदा॰— प्रिया ; म मरेँ भने तिमी अजार–बजार गरी नरोए ।) ।

अजिङ्गर— ना॰ [सं॰ अजगरे १. विष नहुने तर सासले तानेर निली खाने, ज्यादै ठूलो किसिमको, उष्णकटिबन्धप्रदेशमा हुने सर्प । वि॰ २. अजिङ्गरजस्तै ज्यादा चलमलाउन नसक्ने किसिमको; ज्यादै ठूलो; अजबको । ३. अजिङ्गरजस्तै ज्यादै खाने वा सुत्ने । ४. अल्छी; अकर्मण्य । अजिङ्गरको आहारा दैवले जुराउँछ/पुथ्याउँछ (उखान॰ । > अजिङ्गरे— वि॰ १. अजिङ्गरसम्बन्धी; अजिङ्गरको । २. ज्यादै ठूलो; अजबको । ३. धेरै खाने; खन्चुवा । ४. धेरै सुत्ने; सुताहा ।

अजिटन— ना॰ [अङ्॰ एड्जुटान्ट ] सेनामा कमान्डिब अफिसरको सहायक अधिकृत; ऐटनपति । > अजिटनी— ना॰ अजिटनको पद वा दर्जा ।

अजित— वि॰ [सं॰] १. कसैले जित्न नसकेको; अजेय । ना॰ २. विष्णु । ३. शिव ।

अजिब— वि॰ [अ॰ अजीबे अनौठो; आश्चर्यलाग्दो; गजबको; अद्भुत ।

अजिमा— ना॰ [नेवा॰] १. बूढी बज्यै । २. नेवारी संस्कृतिअन्तर्गत बालरोग पन्छाउनाका निम्ति पूजा गरिने, काठमाडौँको स्वयम्भू स्तूपको देब्रेपट्टि रहेको मन्दिरकी देवी; शैवमार्गीहरूका बीच मातङ्गी नामले प्रख्यात भएकी देवी ।

अजिमाना— ना॰ कट नछुट्ट्याइएको जाँड ।

अजिर/अजिरा— वि॰ १. अटेर; जिराहा; हेपाहा । २. धिङ्न्याहा ।

अजिर्न— ना॰ [सं॰ अजीर्णे हे॰ अजीर्ण । > अजिर्निनु— अ॰ क्रि॰ अजीर्ण हुनु; धेरै खानाले पच्न नसक्नु । अजिर्न्याइ— ना॰ अजिर्न पार्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । अजिर्न्याइनु— स॰ क्रि॰ अजिर्न पारिनु । अजिर्न्याउनु— स॰ क्रि॰ अजिर्न होउन्जेल खुवाउनु; पेट ढाडिउन्जेल खुवाउनु; अजिर्न पार्नु ।

अजीर्ण— ना॰ [सं॰] १. खाएको कुरो नपच्दा हुन जाने पेटको रोग; अपच । वि॰ २. नपचेको; अपच । ३. जीर्ण नभएको ।

अजीव— वि॰ [सं॰] १. जीव नभएको । २. प्राण गइसकेको; मरेको; मृतक; मुर्दा । ना॰ ३. मृत्यु; काल । ~ कल्प— ना॰ भूगर्भशास्त्रअनुसार जीवको सृष्टि हुनुभन्दा पहिलेको युग ।

अजुर— वि॰ [अ+जुर ] १. अमिल्दो; बेमेलेको । २. नजुर्ने; नजुरेको । ना॰ २. ज्योतिषशास्त्रअनुसार नजुर्ने वा उपयुक्त नठहरिने क्रिया वा स्थिति । (उदा॰— जुर–अजुर हेरेर मात्र बिहा छिन्ने चलन छ ।) ।

अजेय— वि॰ [सं॰] जित्न नसकिने ।

अजोग्गे— वि॰ [सं॰ अयोग्ये अयोग्य; योग्य नभएको । विप॰ जोग्गे ।

अजोड— वि॰ [अ+जोड ] १. जोडा नभएको; बिजोडा; अजोर । २. जोडा लाग्न नसकिने; बेजोड; अनुपम; अबितीय । ३. ज्यादै ठूलो; भयानक । ४. ज्यादा; धेर । > अजोडी— वि॰ अजोड; अजोरी ।

अजोर— वि॰ [अ+जोर ] हे॰ अजोड; बेजोड । > अजोरी— वि॰ १. जोडा नभएको; बेजोड । २. अबितीय । ३. प्रतिबन्दी नभएको ।

(उदा॰— तिमी त अजोरी मान्छे रहेछौ, कसैले पनि तिम्रो मुकाबिला गर्नै सकेन ।) ।

अज्यौली— ना॰ [सं॰ अपजालिके झगडातगडा गर्न थापिएको खोचे वा निहुँ; अर्घेली; अर्घेल्या्यँ; अझ्यौली ।

अज्ञ— वि॰ [सं॰] १. नजान्ने; नबुझ्ने; अनजान । २. नसम्झने; नासमझ; मूर्ख । विप॰ विज्ञ । — ता— ना॰ १. नजान्नेपन; अनजानपन । २. नासमझ; मूर्खता; अज्ञान ।

अज्ञात— वि॰ [सं॰] १. नजानेको । २. नचिनेको; अपरिचित । ३. प्रकट नभएको; अप्रकट । ४. नदेखिएको । ५. भेउ नभएको; जानकारी नपाइएको; थाहा नपाइएको । ६. गुप्त । विप॰ ज्ञात । — ता— ना॰ नजानिएको अवस्था वा भाव; कुनै कुरासँगको अपरिचय; अनभिज्ञता । — नामा— वि॰ नाम थाहा पाउन नसकिएको; चिनापर्ची नभएको । ~ यौवना— ना॰ यौवनको आगमनप्रति सचेत नभएकी नायिका; मुग्धा नायिका । — वास— ना॰ कसैले थाहा नपाउने गरी लुकेर बसेको अवस्था; गुप्तवास; गुप्तबसाइ ।

अज्ञान— ना॰ [सं॰] १. ज्ञान वा बोध नहुने क्रिया, भाव वा स्थिति; ज्ञानको अभाव; ज्ञानको कमी; जानकारीको कमी । २. असल– खराबको छ्यान–विचार गर्ने क्षमता जागृत नरहेको स्थिति; आन्तरिक चेतना जागृत नभएको अवस्था । ३. मूर्खता । ४. अविद्या, माया वा मोह जसले गर्दा जीवले परब्रह्मसँग आ६नो भिन्नता अनुभव गरी मिथ्या जगत्लाई वास्तविक ठानेको हुन्छ र त्यो हटेपछि मात्र जीव ब्रह्मसँग आ६नो अभेदको अनुभव गर्न र मुक्त हुन सक्छ भनिन्छ । वि॰ ५. ज्ञान नभएको; अजान; मूर्ख । > अज्ञानी— वि॰ १. ज्ञान नभएको; ज्ञानरहित; अज्ञ । २. अबोधग् अजान । ३. लट्ठक; मूर्ख । ४. अविद्या, माया वा मोहका वशमा रहेको; आफू नै परब्रह्म हुँ भन्ने ज्ञान नभएको ।

अज्ञेय— वि॰ [सं॰] १. जान्न नसकिने; ज्ञान गर्न नसकिने । २. बुझ्न, सम्झन, भेउ पाउन वा थाहा पाउन नसकिने; दुर्बोध; अगम्य । विप॰ ज्ञेय । — ता— ना॰ १.नजानिँदोपन; नबुझिँदोपन । २. नबुझिँदो स्थिति; अगम्यता । — वाद— ना॰ दृश्य वा बोध्यभन्दा परको वस्तुलाई जान्न वा सोचेर मात्र निर्णय दिन सकिँदैन भन्ने सैद्धान्तिक मत ।

अझ— क्रि॰ वि॰ [प्रा॰ अज्ज < सं॰ अद्ये १. अहिलेसम्म; अद्यापि ।

(उदा॰— राम अझ आएको छैन । अझ त्यो कुरा रहस्यमय नै रहेको छ । ) । २. फेरि पनि; अब पनि; अरू पनि । (उदा॰— उसले हप्काए पनि अझ उसलाई भेट्ने रहर छ; मलाई अझ पढ्ने रहर छ रू) । ३. तैपनि; त्यसो भए पनि; त्यति हुँदाहुँदै पनि । (उदा॰— मैले कति सम्झइ सकेँ; ऊ अझ मान्दैन रू) । ४. झन् । (पुरस्कार पाएपछि ऊ अझ उत्साहित छ रू) । ५. अटेरलाई सम्झाउँदा वा हप्काउँदा प्रयोग गरिने शब्द । (के गरेको < अझ ;) ।

अझक— ना॰ [अ+झक] केटाकेटी र गैह्र जिम्मेवार व्यक्तिहरू पुग्न र दखल दिन नसक्ने सुरक्षित ठाउँ । (उदा॰— यो ऐना अझकमा राख, केटाकेटीले फुटाउलान् ।) ।

अझारो— ना॰ [सं॰ अध्यारोप ] १. दोष लाउने काम; दोषारोपण; अभियोग । २. अत्तो; फत्तुर । ~ र बझारो— ना॰ १. गाली र बझौटी । २. दोषारोपण र बाझाबाझ ।

अझेउलो— ना॰ [रू अज्यौली ] १. टन्टा; लेठो । २. अन्याय; फट्या्यँ; अचाडू कार्य ।

अझेटो— ना॰ [रू अचेटो ] बेपत्ताको रडाको; झमेला; लेठो; अनावश्यक टन्टा ।

अझै— क्रि॰वि॰ [अझ+ऐ] अझ ज्यादा । (ऊ अझै निश्चिन्त हुन सकेको छैन ।) ।

अझ्यौली— ना॰हे॰ अज्यौली ।

अञ्चल— ना॰ [सं॰] १. शिर वा काँध भई छातीमा फैलिएको वा लपेटिएको सारी, पछ्यौरा आदिको भाग; सारी, पछ्यौरा आदिको छेउ वा किनारा; सप्को । २. किनार; तीर; तट । ३. घाटी; फेदी । ४. कुनै मुलुक वा प्रदेशको एक भाग; भूभाग; क्षेत्र; प्रदेश । ५. नेपालका चौध प्रादेशिक विभागमध्ये एक (मेची, कोसी, सगरमाथा, जनकपुर, वाग्मती, नारायणी, गण्डकी, लुम्बिनी, धवलागिरि, कर्णाली, रापती, सेती, भेरी र महाकाली॰ । ~ अदालत— ना॰ जिल्ला अदालतबाट निर्णय भएका मुद्दामा पुनरावेदन सुन्ने पञ्चायतकालमा गठित अञ्चलस्तरीय अदालत । — व्यापी— वि॰ अञ्चलभरको; पूरै अञ्चलको; अञ्चलभर फैलिएको । ~ सभा— ना॰ सम्बन्धित अञ्चलका सबै जिल्लाका पदाधिकारीहरू र सदस्यहरू समावेश भएको सभा । ~ सभापति— ना॰ अञ्चलस्तरीय पञ्चायत वा अञ्चल तहमा गठित निकायका सभापति; अञ्चलस्तरीय कुनै सङ्गठनका सभापति । ~ स्तरीय— वि॰ अञ्चल तहको; अञ्चल तहमा सीमित; अञ्चल तहमा हुने ।

अञ्चलाधीश— ना॰ अञ्चलको प्रशासनिक जिम्मेवारी पाएको पञ्चायतकालीन एक उच्च पदाधिकारी । ~ कार्यालय— ना॰ अञ्चलाधीशको अड्डा; अञ्चलाधीशका प्रत्यक्ष रेखदेखमा रही निजको कार्यसम्पादनमा सहयोग गर्ने अड्डा । — को कार्यालय— ना॰ अञ्चलाधीश–कार्यालय ।

अञ्जन— ना॰ [सं॰] १. तोरीको तेलको बत्ती बाली त्यसमाथि कुनै भाँडो घोप्ट्याई माथिबाट छोपी सो बत्ती बलेर समाप्त हुँदा माथिल्लो भाँडाको भित्री भागमा जम्मा भएको ध्वाँसोमा तेल आदि हाली संस्कार गरी तयार गरिएको, आँखाका कोसको डिलमा आँखाको निरोगिता र शोभाका निम्ति लगाइने एक प्रकारको मलम वा लेप; गाजल; सुर्मा । २. सोह्र शृङ्गारमा एक; अङ्गराग ।

अञ्जलि/अञ्जली— ना॰ [सं॰] हे॰ अँजुली । — पुट— ना॰ १. दुवै खुला उत्ताना हत्केला जोडी ती हत्केलाको माथिल्लो भाग चाहिँ केही झुकाउँदा हुन आउने छत्रको जस्तो आकार परेको खोबिल्टो । २. आदर वा प्रार्थनाका मुद्रामा त्यसो गरी हत्केला जोड्ने काम; करपुट; करसम्पुट; अँजुली ।

अञ्जीर— ना॰ [सं॰] डाँठ खोक्रो र लम्स्याइलो, तीनकुने पात हुने तिमिलाका जस्ता फल फल्ने, मल्बेरी परिवारको, उष्णतटबन्धीय प्रदेशमा हुने एक वृक्ष; पीपलका जस्ता मसिना बियाँ हुने त्यसैको गुलियो फल ।

अट्–नु— अ॰ क्रि॰ [सं॰ अट+नु ] बस्न, रहन आदिका लागि ठाउँ पुग्नु; अटाउने हुनु ।

अटकल— ना॰ हे॰ अडकल ।

अटका— ना॰ [उडि॰ आटिका ] देवतालाई भोग लगाइने वा अर्पण गरिने खाद्य पदार्थ; त्यसैको प्रसादस्वरूप पक्वान्न ।

अटन— ना॰ [सं॰] घुमफिर गर्ने काम; हिँड्डुल; भ्रमण; पर्यटन (तीर्थाटन, देशाटन, भिक्षाटन इ॰) ।

अटपट— ना॰ [अ॰ मू॰ पट्+अ (बि॰)] १. गडबड; गोलमाल; खटपट; कठिनाइ । २. अस्पष्ट बोली; बालबोलीजस्तै अर्थ स्पष्ट नखुल्ने बोली । ३. कुनै काम–कुरामा व्यक्तिहरूका बीच परेको खटपट वा मनोमालिन्यको स्थिति । (उदा॰— तिनीहरूका बीच आजकल अटपट परेको छ ।) ।

अटमट्ट— क्रि॰वि॰ [अ॰ मू॰ (बि॰) मट्+ट] १. अटाईनअटाई; नअटाउने गरी; अटेसमटेस; उरमुट्ट । वि॰ २. जीउमा लुगा लाउँदा कसाकस भएको; कुनै भाँडो वा ठाउँमा कुनै पदार्थ बेसरी खाँदिएको वा भरिएको; खाँदाखाँद भएको; कसिएको ।

अटल१— वि॰ [सं॰] १. अडिग; स्थिर । २. आ६नो सिद्धान्तबाट विचलित नहुने । ३. सधैँ कायम रहने । ४. निश्चय हुने; अवश्यम्भावी ।

अटल२— ना॰ [नेवा॰ अथले १. खास गरी माटाको र सामान्यतया धातु वा प्लास्टिकको पीँधभन्दा माथि खुल्दै गएको, लुगा धुने भाँडो । २. खुट्टा भएको थेप्चो र फराकिलो मुख भएको मकल ।

अटाइ— ना॰ [अटाउ (+ आइ॰] अटाउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अटाइनु— अ॰ क्रि॰ अटाउने होइनु । अटाई नअटाई— क्रि॰ वि॰ [अटाई+नअटाई] ठाउँ नपुगे पनि कोचाकोच पारी; अटेसमटेस परेर; ठसाठस भरिएर; उरमुट्ट ।

अटाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [अट्+आउ+नु] १. कुनै कुरा वा वस्तु कुनै ठाउँ वा पात्रमा अट्न–रहन सक्ने हुनु; राख्ने वा हालिने ठाउँ पुग्नु । २. कुनै वस्तु राख्ने वा हाल्ने ठाउँ तुल्याउनु । (उदा॰— मधु र कमल एउटै आसनमा अटाए ।) ।

अटाली— ना॰ [सं॰अट्टाले हावा खान वा बसेर बाहिर हेर्नका निम्ति घरको दोस्रो, तेस्रो आदि तलाको मूल गारोबाट बाहिर निस्केको दलिन, खम्बा वा अन्य साधनबारा अड्याई बनाइएको सम्म खुला भाग; बार्दली; कौसी ।

अटुट— वि॰ [सं॰ अ+त्रुट] १. नटुट्ने; अखण्डित; सग्लो । क्रि॰ वि॰ २. नटुटीकन; लगातार; निरन्तर ।

अट्काउ–नु— स॰ क्रि॰ हे॰ अड्काउनु ।

अटेक— ना॰ [अ+टेके सिद्धान्तमा नअड्ने काम; विचारमा स्थिर रहन नसक्ने स्वभाव; दोमन ।

अटेर— वि॰ [अ+टेरे भनेको कुरा नटेर्ने; भनेको नमान्ने; हेपाहा; मिचाहा । > अटेथ्या्यँ— ना॰ अटेर गर्ने भाव वा क्रिया; अटेरीपन । श्र अटेरी— वि॰ नटेर्ने; अटेर ।

अटेर्नु१— ना॰ [सं॰अत्रिणु] घाँसपात आदिमा फीँजको डल्लोजस्तो गुँड लगाउने, घाँससित खाएमा भेडा–बाख्रा बिरामी हुने एक जातको सानो कीरो ।

अटेर्नु२/अटेर्नो— वि॰ [अटेर्+नु/नो] भुट्ता फूल नउठ्ने (मकै आदि॰; ठेट्नो ।

अटेसमटेस— क्रि॰ वि॰ [अट्+एस (बि॰) ] सकेसम्म कोचकाच पारेर; अटाई–नअटाई; खचाखच; ठसाठस; ठेलमठेल ।

अटैसा— ना॰ बीच–बीचमा समान अन्तर पारी सातवटा वा नौवटा प्रायः सुनको बुट्टेदार गेडी हाली उनेर बनाएको पोतेको माला; नौगेडी ।

अटो— ना॰ [अङ्॰] १. एक प्रकारको छाप्ने यन्त्र । २. स्वहस्तलेख; अटोग्राफ । ३. टेम्पो । वि॰ ४. स्वचालित; आफैँआफ चल्ने, हुने वा बन्ने (अटोबस, अटोरिक्सा, अटोमोबाइल्स इ॰) । —

ग्राफ— ना॰ स्वहस्तलेख । — मेटिक— वि॰ मानवीय नियन्त्रण वा सञ्चालनविना आफैँ चल्ने; स्वचालित (अटोमेटिक घडी; अटोमेटिक राइफल इ॰) ।

अट्काउ— ना॰हे॰ अड्काउ । —पट्काउ— ना॰हे॰ अड्काउपड्काउ ।

अट्टहास— ना॰ [सं॰] ठूलो स्वरको हाँसो; खित्का छोडेको हाँसो ।

अट्टान— वि॰ [सं॰ अट्ट+आन] अत्यन्त बलियो; हट्टाकट्टा; दह्रिलो ।

अट्टालिका— ना॰ [सं॰] अटाली ।

अट्टे— ना॰ मार्सी धानको एक भेद ।

अट्ठा— ना॰ [प्रा॰ अट्ठ < सं॰ अष्ट ] तासको वा गन्जिफाको आठ फुट्टी भएको पत्ती; आठ फुट्टीवाला चक्की ।

अट्ठाइस— ना॰ [प्रा॰ अट्ठाईस < सं॰ अष्टाविंशति ] १. बीस र आठको योगसङ्ख्या; २८– को अङ्क । वि॰ २. गन्दै जाँदा अट्ठाइस सङ्ख्यामा पर्ने; सातको चार गुना हुने । > अट्ठाइसौँ— वि॰ १. गन्ने क्रममा अट्ठाइस चाहिँ सङ्ख्यामा हुने; कुनै बाँडिएका वा बाँडिने वस्तुको बराबरका अट्ठाइसमध्ये एउटा चाहिँ भाग भएको ।

अठचालिस— ना॰ [सं॰ अष्टचत्वारिंशत् ] १. चालीस र आठको योगसङ्ख्या; ४८– को अङ्क । वि॰ गन्दै जाँदा सतचालीसपछिको सङ्ख्यामा पर्ने; चालीस र आठका योगसङ्ख्याको । > अठचालिसौँ— वि॰ गन्तीका क्रममा अठचालीस सङ्ख्याको; अठचालीस सङ्ख्यामा पर्ने ।

अठचालीस— ना॰ हे॰ अठचालिस । > अठचालीसौँ— वि॰ हे॰ अठचालिसौँ ।

अठतिस— ना॰ [सं॰ अष्टत्रिंशत् ] १. तीस र आठको योगसङ्ख्या; ३८–को अङ्क । वि॰ गन्तीका क्रममा सैँतीसपछिका सङ्ख्याको । श्र अठतिसौँ— वि॰ गन्तीका क्रममा अठतीस सङ्ख्याको; अठतीस सङ्ख्यामा पर्ने ।

अठतीस— ना॰ हे॰ अठतिस । > अठतीसौँ— वि॰ हे॰ अठतिसौँ ।

अठन्नी— ना॰ [आठ+आना+ई ] पहिलेको भारतीय आधा रुपियाँ अर्थात् आठ आनाको सिक्का; बत्तीस पैसाको सिक्का ।

अठपहरी/अठबरी/अठबरे— ना॰ [भो॰ ब॰ (राई॰ ] लिम्ब्वानी र खम्ब्वानी मिश्रण भएको भाषा बोल्ने राई–जातिको एक शाखा ।

अठबा— वि॰ १. अप्ठ्यारो; गाह्रो; मुस्किल । ना॰ २. दोठ्याब; असजिलो स्थिति ।

अठसट्ठी— ना॰ [प्रा॰ अट्ठसट्ठी < सं॰ अष्टषष्टि] १. साठी र आठको योगसङ्ख्या; ६८–को अङ्क । वि॰ २. गन्तीका क्रममा सतसट्ठीपछिको सङ्ख्यामा पर्ने; साठी र आठका योगसङ्ख्याको । श्र अठसट्ठि ट्ठि ट्ठि ट्ठि ट्ठिऔँ/अठसट्ठि ट्ठि ट्ठि ट्ठि ट्ठियौँ— वि॰ गन्तीका क्रममा अठसट्ठी सङ्ख्यामा पर्ने; अठसट्ठी सङ्ख्याको ।

अठहत्तर— ना॰ [प्रा॰ अट्ठहत्तरि] १. सत्तरी र आठको योगसङ्ख्या; ७८–को अङ्क । वि॰ २. सतहत्तरपछिको सङ्ख्यामा पर्ने; सत्तरी र आठका योगसङ्ख्याको ।

अठार— ना॰ [प्रा॰ अट्ठार < सं॰ अष्टादशे १. दस र आठको योगसङ्ख्या; १८–को अङ्क । वि॰ २. गन्तीका क्रममा सत्रपछिको सङ्ख्यामा पर्ने; दस र आठका योगसङ्ख्याको । — पोल— ना॰ बोडीमा आधारित धार्नी प्रणालीकोअनुसार बिसौलीभन्दा कम परिमाणको तौल । > अठारौँ— वि॰ गन्दै लाँदा अठार सङ्ख्यामा पर्ने; अठार सङ्ख्याको ।

अठासी— ना॰ [प्रा॰ अट्ठासि < सं॰ अष्टाशीति ] १. असी र आठको योगसङ्ख्या; ८८–को अङ्क । वि॰ २. असी र आठका योगसङ्ख्याको; सतासीपछिको सङ्ख्यामा पर्ने । >

अठासिऔँ/अठासियौँ— वि॰ अठासी सङ्ख्यामा पर्ने; अठासी सङ्ख्याको ।

अठिँगर/अठिबर/अठिङ्गर— ना॰ [आँठ+्यँगर/ इबर/इङ्गरे शरीरको अङ्ग वा हाडको जोर्नी; आब र पाताको जोर्नी ।

अठिया— ना॰ केराको एक जात; अठैँसो ।

अठेब— ना॰हे॰ अठ्याब । — मठेब— क्रि॰वि॰हे॰ अठ्याबमठ्याब ।

अठेसो— ना॰ [अँठ्याउ+एसो] झ्याल, ढोका आदिका खापामा खोल्न वा लगाउन हुने गरी जडिएको वस्तु; हातो; मुर्रा ।

अठैँसो— ना॰ [अट्ठिया+ऐँसो] कमसल खालको केराको एक भेद; अठिया ।

अठोट्–नु— स॰ क्रि॰ [अठोट+नु] १. निधो गर्नु; निर्णय गर्नु । २. बन्दोबस्त मिलाउनु; तजबिज गर्नु ।

अठोट— ना॰ [प्रा॰ अट्ठवत् < सं॰ अर्थवत्] १. पक्कासँग गरिएको निधो वा निर्णय; ठहर । २. तजबिज; तर्जुमा । ३. अनुमान; अडकल; लख ।

अठोटाइ— ना॰ [रू अठोट् (+आइ॰] अठोट्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अठोटाइनु— क॰ क्रि॰अठोट्न लाइनु; अठोट्ने काम गराइनु ।

अठोटाउनु— प्रे॰ क्रि॰ अठोट्न लाउनु; अठोट्ने काम गराउनु ।

अठोटिनु— स॰ क्रि॰ अठोट्ने काम गरिनु; अठोट गरिनु ।

अठोत्तरसय— वि॰ [सं॰अष्टोत्तर+शत ] एकसय आठ सङ्ख्याको; १०८; धार्मिक दृष्टिले ज्यादै महत्त्वपूर्ण मानिने सो सङ्ख्याको ।

(उदा॰— स्वस्थानीको व्रतपूजाअन्तर्गत अठोत्तरसय फूल, अक्षता आदि चढाइन्छ; पाँचसुते अठोत्तरसय बत्ती बाल्नाको ठूलो महिमा छ ।)

अठ्याब— ना॰ [अ॰ मू॰] १. कामकुरा गर्दै जाँदा पर्न आएको असजिलो अवस्था; अठेब । २. कठिनाइ; मुस्किल । ३. कुनै काम गर्ने क्रममा पहिले कुन काम गर्ने भन्ने दोधार; अठेब । — मठ्याब— क्रि॰ वि॰ काम गर्न अप्ठ्यारो वा गोलमाल हुने गरी; गडबड; गोलमाल; दोठ्याब ।

अड्–नु— अ॰ क्रि॰ [प्रा॰ अड्ड < सं॰ अट्ट+नु] १. गति बन्द हुनु; जहाँको तहीँ हुनु वा रहनु; रोकिनु; थामिनु । २. कुनै कुरामा अडिग रहनु । ३. अड्डी वा अडान लिनु । ४. गाईभैँसी आदि बाली हुने क्षणमा निश्चल रहनु ।

अड— ना॰ [प्रा॰ अड्ड ] ढिपी; जिद्दी; टेक ।

अडकल— ना॰ [सं॰ अट्+कल] कुनै व्यवहार, घटना आदि यस्तो भयो होला भन्ने सोचाइ; अनुमान; अन्दाज; अन्जाम; अड्कल । ~ गीता— ना॰ तथ्यबारा सिद्ध नभई खालि अन्दाजका भरमा गरिएको वा भनिएको कुरो; खालि अनुमान; फोस्रो कल्पना । — पच्चु— वि॰ १. अडकलबाजी गर्ने; अडकलगीता गाउने । ना॰ २. त्यस्तो व्यक्ति । ३. कोरा कल्पनाका आधारमा लगाइएको अन्दाज; कपोलकल्पित कुरो; पछि काम बिग्रिने बढी सम्भावना हुने कोरा अनुमान; बेप्रमाणको लख । — बाज— वि॰ १. अन्दाज वा अनुमान लगाउने; अडकल गर्न सिपालु । २. तथ्यतर्फ ज्यादा ध्यान नदिने; निराधार कुरा गर्न खप्पिस; अन्दाजै–अन्दाजका भरमा कुनै कामकुराबारे धारणा बनाउने; डिब हाँक्ने वा गुड्डी हाँक्ने; अन्दाजबाज । — बाजी— ना॰ १. अन्दाज; अनुमान । २. प्रायः तथ्यमा आधारित नरहेको स्थिति । ३. कुनै काम–कुरामा चाहिनेभन्दा बढी अन्दाज लगाउने बानी । (उदा॰— विज्ञानका क्षेत्रमा कोरा अडकलबाजीले काम चल्दैन । ॰

अडग— वि॰ [अ+डग ] नडग्ने; आ६नो स्थान वा कुरामा टेक लिने; अटल ।

अडङ्गा— ना॰ [अड्+अङ्गो १. कुनै कामकुरामा यो वा त्यो मिल्दैन भनी दिइएको बाधा वा बखेडा । (उदा॰— राम जुनसुकै बखत पनि काममा खालि अडङ्गा हाल्छ ।) वि॰ २. त्यस्तो अडङ्गा वा अड्को हाल्ने (व्यक्ति; उदा॰— राम त अडङ्गा छ है ।)

अडबड— ना॰ [अ॰ मू॰] १. अप्ठेरो स्थिति; बाधाजनक अवस्था; दोठ्याब । वि॰ २. सतह नमिलेको; उबडखाबड भएको; सम्म नपरेको ।

अडबाङ्गे— वि॰ [अडबाङ्गो+ए] १. कतै पनि नमिल्दो; अडभङ्गे । २. अर्धङ्गी ।

अडबाङ्गो— वि॰ [सं॰ अर्द्धभङ्ग ] १. अमिल्दो स्वभावको; मिलनसार नभएको । २. अर्धसिल्ली; अर्धङ्गी ।

अडबेखडबे— वि॰ [अ॰ मू॰] अग्लो–होचो परी सतह नमिलेको; खाल्टाखुल्टी परेको (जमिन, ठाउँ आदि॰ ।

अडभङ्गे— वि॰ [प्रा॰ अड्ड+सं॰ भङ्गे १. अप्ठ्यारो । २. कुरा नमिल्ने; अमिल्दो; मिलनसार नभएको; अडबाङ्गे । श्र अडभङ्ग्याहा— वि॰ अर्कासित अमिल्दो; अप्ठ्यारो स्वभाव भएको ।

अडाइ— ना॰ [रू अड् (+ आइ॰] अड्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ रू ] अडाइनु— क॰ क्रि॰ अडाउने काम गरिनु; अड्न लाइनु ।

अडाउ— वि॰ धेरै समयसम्म टिक्ने; टिकाउ; खपाउ । अडाउनु— स॰ क्रि॰ १. कुनै गतिमा भएको वा खस्ने चीजलाई कुनै आधारमा रोक्नु; थाम्नु । प्रे॰ क्रि॰ २. अडान लिने पार्नु; अड्याउनु; टिकाउनु ।

अडान— ना॰ [अड्+आन ] १. आ६नो कुरामा दृढ हुने काम; जिद्दी; दृढ । २. अड्ने वा बिसाउने ठाउँ । ३. यति; विश्राम । ~ लिनु— टु॰ आ६नो कुरामा टिकिरहनु; डेग नचल्नु ।

अडाहा— वि॰ [अड्+आहा ] १. कुरा उचित वा अनुचित जेजस्तो भए पनि अडान लिइरहने; आ६नो कुरा नछाड्ने; अड्डी लिने; जिद्दीवाल । २. हिँड्दाहिँड्दै वा काम गर्दागर्दै टक्क रोकिने बानी भएको; अडैया; अडियल ।

अडिग— वि॰ [अ+डिग] १. डेग नचल्ने; नचलमलाउने वा नहल्लिने । २. आ६नो कुरा नछाड्ने वा त्यसमा अडान लिने; दृढ ।

अडिनी— ना॰ [अड्+इनी] राजदरबार वा राणाहरूका दरबारका भान्सेहरूकी नाइकेनी; अडेनी; अडैनी ।

अडिनु— अ॰ क्रि॰ [अड्+इ+नु] १. अड्ने काम गरिनु; रोकिनु; थामिनु । २. आखिरी पर्नु; खाँचो पर्नु; गर्ज पर्नु । ३. अड्डी लिनु; हठी हुनु । ४. बसेको, पसेको आदि ठाउँबाट बाहिर ननिस्कनु; अड्कनु । ५. नचल्नु; नहल्लनु; राम्ररी गाडिनु ।

अडिन्चे— ना॰ [नेवा॰] ससाना केटाकेटीलाई लाग्ने रुन्चे रोग । (पेट बोकेका वा भरखर बच्चा पाएका आइमाईले बालकलाई छोएमा अडिन्चे रोग लाग्छ भन्ने भनाइ थियो ।) ।

अडियल— वि॰ [अड्+इयल ] १. जेजस्तो भए पनि आ६ना कुरामा अडिरहने; अड्डी लिने; जिद्दीवाल । २. हिँड्दा–हिँड्दै बीचमा अडिने वा रोकिने स्वभाव भएको (घोडा॰; अडाहा ।

अडिलो— वि॰ [अड्+इलो] १. टिक्ने; आड दिने; दह्रिलो । २. अडी–अडी हिँड्ने स्वभावको; हिँड्दाहिँड्दै अड्ने (घोडा॰; अडाहा; अडियल ।

अडेनी— ना॰ हे॰ अडिनी ।

अडेरी— ना॰ [अण्ड+एरी ] लामा–लामा काँढा हुने र फैलेर झाडी हुने एक जातको वनस्पति ।

अडेस— ना॰ [अड्+एस] १. कुनै वस्तु, भित्तो, तकिया आदिमा ढल्किएर आड लिने काम; आड लिने वस्तु वा ठाउँ; आडा । २. ध्यान गर्दा हात अड्याइने, डल्याँठाका आकारको काठको साधन । — दार— वि॰ अडेस लाग्न हुने; अडेस लाग्ने वस्तु वा व्यवस्था भएको । > अडेसा— ना॰ अडेस; आड ।

अडेसि–नु— अ॰ क्रि॰ [अडेस+इ+नु] आड लिनु; भर पर्नु; अडेसा लाग्नु; ढेप्पिनु ।

अडेसो— ना॰ [अड्+एसो ] १. हावा आदिले झ्याल–ढोका बन्द नहोस् भनी खापामा लगाइने फलामे अङ्कुसे वा काठको चुकुल; खापा र चौकोसका बीचमा जडिएको ठ्यौको; झ्यालढोकाको आडा । २. झ्यालढोकालाई बन्द गरिराख्ने चुकुल ।

अडैया— वि॰ [अड्+ऐयो आ६ना कुरामा अडिरहने; अडाहा; अडियल ।

अडैनी— ना॰ हे॰ अडिनी ।

अड्क–नु— अ॰ क्रि॰ [अड्को+नु] १. अल्झिएर रोकिनु । २. कुनै बाधा–अड्काउ परेर अडिनु । ३. कुनै कुरा प्वाल वा त्यस्तै ठाउँमा घुसेर–पसेर निस्कन नसक्नु; थामिनु । ४. खाँचो हुनु; गर्ज पर्नु; हर्जा हुनु ।

अड्कल्–नु— स॰ क्रि॰ [अडकल+नु] अन्दाज गर्नु; यो यति, यस्तो वा यत्रो छ भनी लख काट्नु; अनुमान गर्नु । > अड्कलाइ— ना॰ अड्कल गर्ने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; अनुमानगराइ । अड्कलाइनु— क॰ क्रि॰ अड्कलाउने काम गरिनु; अड्कल्न लाइनु ।

अड्कलाउनु— प्रे॰ क्रि॰ अड्कल्न लाउनु; अड्कल गर्न लगाउनु; अनुमान गराउनु । अड्कलिनु— क॰ क्रि॰ अड्कल गरिनु; अनुमान गरिनु ।

अड्काइ— ना॰ [रू अड्क (+ आइ॰] अड्कने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अड्काइनु— क॰ क्रि॰ अड्काउने काम होइनु; अड्कन लाइनु ।

अड्काउ— ना॰ [अड्क+आउ] कुनै कुराको खाँचो; हर्जा वा अड्को; बाधा; भाँजी; अट्काउ । > अड्काउनु— स॰ क्रि॰ १. चलिरहेको वा चल्ने कामकुरालाई रोक्नु वा बन्द गर्नु; थाम्नु । २. कुनै वस्तु कतै अल्झाउनु वा जोल्ट्याउनु । ३. गर्ज पार्नु; खाँचो पार्नु । प्रे॰ क्रि॰ ४. अड्कने पार्नु; अल्झाउनु । — पड्काउ— ना॰ १. कुनै काम वा व्यवहारको गतिमा पर्ने बाधा; रोकटोक । २. अड्कोपड्को; हर्जा; गर्ज ।

अड्कि–नु— अ॰ क्रि॰ [अड्क+इ+नु] १. कुनै चलिरहेको वा चल्ने कुरा रोकिनु वा बन्द हुनु; थामिनु । २. अल्झनु; फस्नु । ३. खाँचो हुनु; गर्ज पर्नु; हर्जा हुनु ।

अड्को— ना॰ [अड्क+ओ] १. बाधा; अड्काउ; अल्झाइ । २. खाँचो; हर्जा वा गर्ज । ३. पहेली । ~ थाप्नु— टु॰ कुनै कुराको हल गर्नाका निम्ति समस्या खडा गर्नु; गाउँखाने कथा भन्नु । —

पड्को— ना॰ खनखाँचो; अड्काउपड्काउ; आवश्यकता । अड्कोपड्को तेलको धूप (उखान॰ ।

अड्डा— ना॰ [सं॰ अड्डे जागिरे व्यक्तिहरूले आ६नो अधिकारको तहअनुसार काम गर्ने सरकारी वा गैरसरकारी सङ्गठन वा ठाउँ; कार्यालय । २. मुद्दामामिलाको छिनफान गरी न्याय–निसाफको काम गर्ने कानुनी कार्यालय; अदालत । ३. उही खालका वैध वा अवैध काम गर्ने अम्मली, गफाडी, चोर, डाँकू आदि जम्मा हुने वा रोकिने ठाउँ; अखडा । ~ अदालत— ना॰ देवानी, फौजदारी वा मालसम्बन्धी कार्यालय र अड्डाहरूको समूह; न्यायपालिका वा कार्यपालिकासम्बन्धी कार्यालयहरूको समुदाय; अड्डाखाना । — खाना— ना॰ अड्डा वा अड्डाहरू रहेको भवन; अड्डाहरूको समुदाय । ~ जाँच— ना॰ ऐनकानुन, नियम र सवालबमोजिम काम ठीकसँग भएनभएको वा कर्मचारीहरूले सोअनुसार काम गरेनगरेको प्रायः एकाएक छड्के जाँच गरी ऐनसवाल र रीतपूर्वक काम गर्न लगाउने सरकारी अड्डा । ~ प्रमुख— ना॰ अड्डामा काम गर्ने कर्मचारीहरूमा सबैभन्दा माथिल्लो दर्जाको कर्मचारी; अड्डाको हाकिम । ~ बस्नु/लाग्नु— टु॰ कार्यालय वा अदालतको काम सुरु हुनु । — वाल— वि॰ अड्डाको मान्छे; कर्मचारी; जागिरे । — सार— ना॰ सरकारवादी अभियुक्त वा दोषीलाई पक्राउ गरी एक अड्डाले अर्को अड्डालाई सुम्पँदै तोकिएको ठाउँमा पुथ्याई बुझाउने काम ।

अड्डी— ना॰ [अड्+ई] १. झ्यालढोकाका खापाको खुरा अड्याउने खोबिल्टो; खुराघर । २. सेनाले दखल गरी बसेको ठाउँ । ३. आ६नो कुरामा विचलित नभई अडिरहने काम; जिद्दी; हठ वा ढिपी । ~ लिनु— टु॰ आ६नो बुँदा नछाड्नु ।

अड्याइ— ना॰ [रू अडि (+ याइ॰] अडिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अड्याइनु— क॰ क्रि॰ अड्याउने काम गरिनु; अड्न लाइनु । अड्याउनु— स॰ क्रि॰ अडिने पार्नु; अड्न लाउनु; थमाउनु ।

अढाई— वि॰ [प्रा॰ अड्डाइये सङ्ख्यामा तीनभन्दा आधाले कम वा दुईभन्दा आधाले बढी; साढे दुई । > अढैया— ना॰ १. अढाई सेर तौलको ढक; दुई सेर र आधाको ढक । २. अढाई अङ्कको दुनोट । ३. ज्योतिषशास्त्रअनुसार आ६ना जन्मराशिदेखि अष्टम स्थानमा रहँदासम्म एक राशिमा तीस महिना भोग गर्ने शनिग्रहको दशा ।

अणिमा— ना॰ [सं॰] १. योगको अभ्यासबारा होइने अणुजस्तै सानोपन; सूक्ष्मता । २. योगका अष्टसिद्धि अणिमा, महिमा, गरिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाम्य, ईशित्व र वशित्वमध्ये पहिलो ।

अणु— ना॰ [सं॰] १. कुनै पनि तत्त्वको साह्रै सानो र परमाणुभन्दा ठूलो तथा विशेष यन्त्रको सहायताविना देख्न, खण्डित गर्न वा टुक्र्याउन नसकिने, रासायनिक संयोजनमा रहेको खण्ड वा टुक्रा । (यो परमाणुहरू मिलेर बनेको हुन्छ जसको सङ्ख्या र सजावटबारा कुनै पनि पदार्थ अन्य पदार्थभन्दा भिन्न हुन्छ ।) । बमको केन्द्र भएर रहेको, सृजनात्मक वा ध्वंसात्मक शक्तिका रूपमा परिणत हुने सूक्ष्म कण । ३. आँखीझ्यालभित्र पसेको प्रकाशमा उडेको देखिने छ परमाणुजत्रो धूलाको सानो कण । ४. स्वतन्त्र अवस्थामा रहन सक्ने र पदार्थमा रहेका गुणहरूलाई सुरक्षित राख्न सक्ने पदार्थको अति सानो कण वा मात्रा । ~ जगत्— ना॰ दर्शनशास्त्रअनुसार जगत्लाई समष्टि मानेर त्यसका न्यूनतम एकाइहरूको सूक्ष्मतम वर्गीकरण गरिएको खण्ड वा अंश । ~ तरङ्ग— ना॰ विद्युत्बाट निक्लने एक प्रकारको ज्यादै हल्का सूक्ष्म तरङ्ग वा लहर (माइक्रोवेभ) । ~ बम— ना॰ विस्फोटक शक्ति भएका अणुहरूको नाभि (प्लुटोनियम र युरेनियम॰ को विच्छेदबाट पैदा हुने र प्रयोग गर्दा न्युट्रनबाट आणविक ऊर्जा निस्कने संहारकारी बम; अणुबाट बनाइएको, प्रहार गर्दा आणविक शक्तिले आ६नो परिधिभित्रका समस्त वस्तुहरूलाई भस्म पार्ने र विकिरणले प्राणीहरूलाई अङ्गभङ्ग तुल्याउने बम । ~ भार— ना॰ १. अणुको वजन । २. अणुको गुरुत्व । —

वाद— ना॰ १. दर्शनमा जीव वा आत्मालाई अणु मान्ने सिद्धान्त; बल्लभाचार्यको मत । २. पदार्थका अणुहरूलाई नित्य मान्ने सिद्धान्त; वैशेषिक दर्शन; साङ्ख्ययोग, गान्धर्वविद्या तथा जैनहरू र केही वैयाकरणहरूका मतअनुसार शब्दहरू शब्दका अणु–अणु मिलेर बनेका हुन्छन् भन्ने सिद्धान्त । — वादी— वि॰ अणुवाद मान्ने वा त्यसको अनुयायी । २. नैयायिक; वैशेषिक दर्शन मान्ने; बल्लभाचार्यको अनुयायी (वैष्णव) । — वीक्षण यन्त्र— ना॰ अणु वा सूक्ष्म पदार्थलाई देख्न सकिने साधन वा उपकरण; सूक्ष्मदर्शक यन्त्र । — व्रत— ना॰ जैनसम्प्रदायमा निर्धारित गृहस्थ धर्मअन्तर्गतका पाँचवटा कार्य (प्राणातिपात, मृषावाद, अदत्तादान, मैथुन र परिग्रह॰– बाट विरमण या निवृत्तिको अपेक्षा राखिने व्रत । (पातञ्जल योगशास्त्रमा यिनै पाँच कुरालाई 'यम' स्विकारिएको छ ।)

अण्ड— ना॰ [सं॰] १. पोथी जीवजन्तुबारा उत्पादित प्रजननशील कीटाणुहरू भएको डिम्ब; उक्त डिम्बमा अन्तर्निहित प्रजननशील पदार्थ । २. चराचुरुङ्गी आदिले पार्ने प्रजननशील पदार्थ भएको डिम्ब र त्यसलाई बेर्ने जालोसमेत धारण गर्ने गोलो लाम्चो खोस्टोसमेत भएको वस्तु; अन्डा; डिम्ब; डिम्बा; फुल । ३. वीर्य; शुक्र । ४. जीवजन्तुको भाले जातिको जननेन्द्रियका फेदमा झुन्डिएका छालाका थैलाभित्रका दुई बाटुला गेडा; आँडा; अण्डकोश । ५. ब्रह्माण्ड; विश्व । — कोष— ना॰ स्तनपायी जीवजन्तुका भाले जातको लिङ्ग वा जननेन्द्रियका मन्तिरको वीर्यवाहक बिफलक छालाको थैली; आँड । — च्छेदन— ना॰ अण्डकोषको चिरफार गर्ने काम । — ज— वि॰ अन्डाबाट पैदा हुने; फुलबाट जन्मने (चराचुरुङ्गी, सर्प, माछा इ॰) । — मूल— ना॰ अण्ड वा आँडाको जरा; डिम्ब उत्पन्न हुने पोथी जीवका दुई प्रजनन–अवयवमध्ये कुनै एक; अण्ड उत्पत्ति हुने स्त्री–यौनाङ्ग । — वाहिनी नली— ना॰ स्त्री जातिका पाठेघरको मुखसम्म डिम्बहरू ल्याउने काम गर्ने नली । ~ विकार— ना॰ अण्डकोषसम्बन्धी कुनै पनि रोग । ~ विच्छेदन— ना॰ अण्डकोष काटेर छुट्ट्याउने क्रिया । — वृद्धि— ना॰ अण्ड वा अण्डकोष बढ्ने वा सुन्निने कार्य; अण्डकोषमा पानी, बोसो आदि बढ्ने रोग; हन्डे रोग; हाइड्रोसिल । — शोथ— ना॰ अण्डकोषको सुजन; अण्डकोष सुन्निने क्रिया । ~ स्थिरण— ना॰ अण्डकोषलाई निश्चल गराउने क्रिया । ~ स्थूलन— ना॰ अण्डकोषमा पानीको मात्रा बढी भएर फुल्ने क्रिया ।

अण्डा— ना॰हे॰ अन्डा ।

अण्डाकार/अण्डाकृति— वि॰ [सं॰] चराचुरुङ्गीका फुलको जस्तै आकार भएको; अन्डाको बान्की परेको; गोलाइ मिलेको लाम्चिलो ।

अण्डाशय— ना॰ [सं॰ अण्ड+आशय] भाले जीवको अण्ड रहने ठाउँ ।

अण्डे— वि॰ [अण्डा+ए] १. अण्डकोष सुन्निएको; ठूला अण्ड भएको । २. आँडे ।

अतः— क्रि॰ वि॰ [सं॰] यस कारणले; यसैले; यसनिम्ति; यसउसले । — एव— क्रि॰ वि॰ कारण जनाउने वा तथ्यहरू बताउने वाक्य वा वाक्यखण्डपछि सो कारणको फल, असर वा तथ्यको निचोड दिने क्रममा प्रयोग गरिने, जोडसमेत बुझाउने शब्द; यसै कारण; यसै कारणले; यसैले ।

अतथ्य— वि॰ [सं॰] झूटो; अयथार्थ; तथ्यभन्दा विपरीत । विप॰ तथ्य ।

अतन्द्रित/अतन्द्रिल— वि॰ [सं॰] १.कुनै पनि ताना नलिने; नउँघ्ने; अल्छी नगर्ने । २. जागा; सावधान; सतर्क । विप॰ तन्द्रिल ।

अतर्कनीय— वि॰ [सं॰] १. तर्कबारा जान्न–बुझ्न नसकिने; तर्कभन्दा परको; अतर्क्य ।

अतर्कित— वि॰ [सं॰] १. सोच्तै नसोचेको; तर्कना नै नगरेको; कल्पना नै नगरिएको । २. आकस्मिक; अचानक आइपरेको ।

अतर्क्य— वि॰ [सं॰] तर्क गर्नै नसकिने वा नपर्ने; अन्दाज गर्न नसकिने; अचिन्त्य ।

अतल— वि॰ [सं॰] १. पीँध पत्ता लगाउन नसकिने; भु्यँ छुन नसकिने किसिमको ज्यादै गहिरो; थाहा पाइनसक्नु गहिरो; अथाह गहिरो । ना॰ २. पूर्वीय पौराणिक भूगोलअन्तर्गत सप्त पाताल (अतल, वितल, सुतल, तलातल, महातल, रसातल र पाताल॰– मध्ये पहिलो । — स्पर्शी— वि॰ १. पीँधसम्म छुने; पाताल छुने । २. ज्यादै गहिरो; थाहा पाइनसक्नु गहिरो; अथाह गहिरो; अत्यन्त गहन (उदा॰— उहाँको अतलस्पर्शी विबत्ताबाट को प्रभावित नहोला ;) ।

अताराङ्कित— वि॰ [सं॰] ताराको चिह्न नलागेको वा नदिइएको; विशिष्ट तुल्याउन ताराको चिह्न नलगाइएको; ताराको चिह्न नलगाइएको र लिखित रूपमा नै उत्तर दिनुपर्ने (विधायिकाको बैठकमा गरिने प्रश्न॰ । विप॰ ताराङ्कित ।

अतालिनु— अ॰ क्रि॰ [आत्ति+नु ] १. रुँदारुँदै सास फेर्न गाह्रो परी आत्तिएर झन्–झन् ठूलो स्वरले रुनु; कहालिएर रुनु । २. रुँदारुँदै सास रोकिएर बेहोसजस्तो हुनु; विह्वल हुनु; अलल्लिनु; अरल्लिनु । ३. बुद्धिभ्रम हुनु; आत्तिनु । > अताले— वि॰ अतालिने स्वभाव भएको; रुँदारुँदै बेहोसजस्तै हुने । अताल्याइ— ना॰ अतालिने क्रिया, किसिम वा भाव । अताल्याइनु— क॰ क्रि॰ अताल्याउने काम गरिनु; अतालिन लाइनु । अताल्याउनु— प्रे॰ क्रि॰अतालिने पार्नु; अत्त्याउनु ।

अतास— ना॰ [प्रा॰ अत्तास < सं॰ अतित्रास ?] १. कुनै कुराबाट मन ज्यादै आत्तिने क्रिया; त्यसबाट डराउने वा त्रास मान्ने भाव । २. ठूलो डर, त्रास वा भय; अत्यास; आतुस । > अतासिनु— अ॰ क्रि॰ अतास मान्नु; अतासमा पर्नु; आत्तिनु । अतास्याइ— ना॰ अतासिने भाव, किसिम वा क्रिया । अतास्याइनु— क॰ क्रि॰ अतास्याउने काम गरिनु; अतासिन लाउनु । अतास्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ अत्यास लाग्ने तुल्याउनु; अतासिन लाउनु; अत्त्याउनु ।

अति— उप॰ [सं॰] १. नाम र विशेषण शब्दको अगिल्तिर लागी आधिक्य, सीमाउल्लङ्घन, श्रेष्ठता, अतिशयता आदि बुझाउने उपसर्ग (अतिवृष्टि, अतिक्रमण, अतिवृद्ध, अत्याचार इ॰) । वि॰ २. ज्यादा; ज्यादै; औधी; अतिशय; अत्यन्त । (उदा॰— राम त अति काम गर्दछ; ऊ अति सिपालु पनि छ ।) — कण्ठ्य— वि॰ भाषाशास्त्रअनुसार कण्ठस्थानको फेदबाट उच्चरित हुने (ध्वनि) । — काल— ना॰ १. निर्धारितभन्दा बढी समय; अबेर; विलम्ब । २. कुनै मङ्गलकार्य वा संस्कारका निम्ति निर्धारित समय बितेउप्रान्तको समय । — क्रम— ना॰ १. क्रम वा सिलसिलाको नघाइ । २. सीमा, मर्यादा वा नियमको उल्लङ्घन गर्ने र तिनका विरुद्ध व्यवहार गर्ने काम; समय बिताउने काम । — क्रमण— ना॰ १. कुनै कुराको स्वीकृत वा निर्धारित सीमा नाघ्ने काम । २. तोकिएको अधिकारका परिधिको उल्लङ्घन । ३. कुनै मुलुकको निर्धारित अन्तर्राष्ट्रिय सिमाना पार गर्ने काम; सम्प्रभुता रहेको भूभाग वा जलसीमा र वायुसीमाउपर अन्य मुलुक वा व्यक्तिबारा अवैध प्रवेश; त्यस किसिमको आक्रमण वा हस्तक्षेप । — क्रम्य— वि॰ अतिक्रमण गर्न सकिने । — क्रान्त— वि॰ १. नाघेको । २. मर्यादा वा सीमाभन्दा पर पुगेको । ३. बितेको; व्यतीत । ~ गर्नु— टु॰ अचाक्ली गर्नु । (उदा॰— कुनै काममा पनि अति गर्नु हुँदैन ।) अति गर्नू, अत्याचार नगर्नू (उखान) । ~ गोप्य— वि॰ १. सम्बन्धित व्यक्तिबाहेक अरूले थाहा पाउन नहुने वा थाहा नपाएको । २. ज्यादै गोप्य गरी वा लुकाएर राख्नुपर्ने (चिट्ठीपत्र, कागजात आदि॰ । ना॰ ३. सम्बन्धित व्यक्तिबाहेक अरूले पढ्न निषेध गरिएको कागजातको बन्दी खाममा लेखिने वा छाप लगाइने शब्द । — चार— ना॰ १. अर्कालाई ज्यादै ठूलो बाधा वा कष्ट पुग्ने गरी मर्यादा वा सीमा नाघेर गरिने कार्य; गर्न नहुने वा गर्न नसुहाउने काम । २. कसैमाथिको ज्यादै ठूलो अन्याय; अत्याचार; ज्यादती । ३. ग्रह आदिको स्वाभाविक गतिभन्दा बढी गति भएको अवस्था । अति गर्नू, अतिचार नगर्नू (उखान) । — चारी— वि॰ अतिचार वा अत्याचार गर्ने; अत्याचारी; अन्यायी ।

अतिथि— ना॰ [सं॰] १. तिथि नतोकीकन वा नबोलाईकन आउने पाहुना; अनाहूत । २. कुनै पनि पाहुना; अभ्यागत । ३. आमन्त्रित व्यक्ति । ४. समारोह आदिमा विशेष सम्मानका साथ निम्त्याइएको व्यक्ति । ५. कुनै कार्यालय, कम्पनी आदिबाट खटिएर सम्बन्धित कार्यालय, कम्पनी आदिमा विशेष कार्यवश आइपुगेको व्यक्ति । ~ कक्ष— ना॰ अतिथिको लागि बनाइएको कोठा । ~ गृह— ना॰ अतिथिको लागि बनाइएको घर; पाहुनाघर । — त्व— ना॰ अतिथिको गुण, पद वा आसन । ~ निवास— ना॰ पाहुनाघर । ~ सत्कार— ना॰ अतिथिको सेवा वा हेरचाह । ~ सदन— ना॰ पाहुनाघर । ~ सेवा— ना॰ अतिथिको सेवा; अतिथिसत्कार ।

अतिदेय— वि॰ [सं॰] तोकिएको समयभित्र काम नसक्ता बुझाउनुपर्ने रकम नबुझाउँदा दिनुपर्ने; निर्धारित म्याद वा समय गुज्रेपछि पनि नियमले विशेष शुल्क तिरी कुनै काम सम्पन्न गर्न वा कुनै रकम बुझाउन छुट दिइएको अवस्थामा दिनुपर्ने (शुल्क इ॰) ।

अतिदेश— ना॰ [सं॰] १. विस्तारित प्रयोग । २. एउटाको गुण अर्कोमा सार्ने काम । ३. एउटामा लागू भएर पनि अर्कामा सादृश्यबारा लागू हुन सक्ने नियम (व्याकरणमा, दर्शनमा इ॰) ।

अतिधृति— ना॰ [सं॰] १. प्रत्येक पाउमा उन्नाईसवटा अक्षर हुने एक प्रकारको छन्दको भेद । २. वास्तु तथा मूर्तिकलामा सय इन्चबराबरको नापोलाई बुझाउन प्रयोग हुने शब्द ।

अतिनूतनाश्मयुग— ना॰ [सं॰] आजभन्दा एक करोड चालीस लाख वर्ष पहिले प्रारम्भ भएको युग; शिवालिक पर्वत सृष्टि भएको युग ।

अतिप्रजनन— ना॰ [सं॰] १. जन्माइको ठूलो क्रम वा दर; जनसङ्ख्याको अत्यासलाग्दो वृद्धि । २. मृत्युदरभन्दा बढी भएको जन्मदर ।

अतिप्रसङ्ग— ना॰ [सं॰] कुनै कुराबारे सन्दर्भ अर्थात् आवश्यकताभन्दा बढी हुने चर्चा । २. उचितभन्दा धेर मात्रामा गरिने मैथुन ।

अतिबला— ना॰ [सं॰] सुठुनीका जस्ता हरिया र चिल्ला पात हुने, गुन्ठुनिएको लहरो भुईँमा लत्रिएर बढ्ने, सेता र पहेँला रबका ससाना फूल फुल्ने र औषधिका निम्ति प्रयोग हुने एक जातको लहरो ।

अतिमूत्र— ना॰ [सं॰] पटक–पटक पिसाब लागिरहने एक रोग; बहुमूत्र ।

अतियथार्थवाद— ना॰ [सं॰] प्रथम विश्वयुद्धपछि यथार्थवादका विरुद्ध सञ्चालित, बाहिरी इन्द्रियका सामान्य आधारबाट प्रमाणित गर्न नसकिने र साधारण यथार्थभन्दा पनि गूढ तथ्यलाई तत्क्षणका अवचेतन मनका विशृङ्खल र स्वचालित अभिव्यक्तिमा जोड दिइने एक आन्दोलन वा त्यसअनुसारको सिद्धान्त; अधियथार्थवाद ।

अतिरञ्जक— वि॰ [सं॰] १. कुनै कुरालाई चाहिनेभन्दा बढी वर्णन गर्ने; बढाई–चढाई फर्माएर बयान गर्ने । २. कुरा गर्दा फूलजडी भर्ने ।

अतिरञ्जन/अतिरञ्जना— ना॰ [सं॰] १. चाहिनेभन्दा बढी बयान; ज्यादै फर्माएर वा बढाएर तारिफ गर्ने काम । २. उडन्ता वा तिलस्मी किसिमले कुनै घटना वा पात्र आदिको वर्णन गर्ने काम ।

अतिरञ्जित— वि॰ [सं॰] अतिरञ्जन गरिएको; वास्तवमा भएभन्दा बढाई–चढाई बयान गरिएको ।

अतिरथी— ना॰ [सं॰] रथीहरूमा सबभन्दा ठूलो पद; नेपाली सैनिकमा अङ्ग्रेजी सेनाको फिल्डमार्सल तहबराबरको पदवी ।

अतिरिक्त— वि॰ [सं॰] १. भएकामा अरू थप । २. चाहिँदोभन्दा बढ्ता; फाल्तू । ३. उब्रिएको; उब्रने । ना॰ यो॰ ४. बाहेक । क्रि॰ वि॰ ५. बेसीमा; बढीमा । ~ आय— ना॰ नियमित आम्दानीभन्दा बेसी आम्दानी । ~ कर— ना॰ सामान्य करभन्दा बढी कर । ~ क्रियाकलाप— ना॰ शिक्षणसंस्थामा विद्यार्थीका लागि निर्धारित पाठ्यवस्तुभन्दा बाहिरको क्रियाकलाप (खेलकुद, नाटक, वादविवाद इ॰) । ~ न्यायाधीश— ना॰ काममा तैनाथ मुख्य न्यायाधीशको मातहतमा नियुक्त थप न्यायाधीश । ~

पत्र— ना॰ प्रमुख पत्रसँगै थपिएको अर्को पत्र । ~ बजेट— ना॰ सामान्य बजेटदेखि भिन्न थप बजेट; विकासबजेट । ~ भार— ना॰ सामान्य काम, खर्च आदिभन्दा बढी पर्न गई हुने बोझ । ~

लाभ— ना॰ सामान्यभन्दा धेर मात्रामा प्राप्त हुन आएको लाभ वा लाभांश । ~ व्यय— ना॰ निर्धारितभन्दा धेर खर्च; सामान्यभन्दा धेर खर्च । ~ हुलाक— ना॰ सरकारबाट स्वीकृति प्राप्त गरी स्थानीय जनसहयोगबाट सञ्चालित हुलाक; छोटी हुलाकभन्दा तल्लो तहको हुलाक । > अतिरिक्ताङ्क— ना॰ १. नियमित समयमा प्रकाशित हुने पत्रपत्रिकाको अङ्कबाहेक खास अवसरमा निकालिने थप अङ्क । २. पत्र–पत्रिका आदिले खास दिन वा अवसरमा थपेर निकालेको अतिरिक्त पृष्ठ (जस्तो —शनिवासरीय अतिरिक्ताङ्क॰ ।

अतिरुचिरा— ना॰ [सं॰] जगण, भगण, सगण र जगणबारा बन्ने बाह्र अक्षर भएको र चौथो अक्षरमा यति भएको वार्णिक छन्द ।

अतिरेक— ना॰ [सं॰] १. आवश्यकताभन्दा बढी मात्रामा भएको स्थिति । २. हुनुपर्नेभन्दा बढी भएको अवस्था । ३. अतिरिक्त प्रचुरता; आधिक्य; पउल (भावातिरेक, हर्षातिरेक इ॰) ।

अतिवादी— वि॰ [सं॰] १. कुनै कुरा, सिद्धान्त वा काममा पराकाष्ठामा पुग्ने; उग्र । २. ज्यादै क्रान्तिकारी; उग्रपन्थी; उग्रवादी; चरमपन्थी ।

अतिविस्तार— ना॰ [सं॰] १. कुनै वस्तु, विषय वा कामकुराको सुहाउँदोभन्दा धेर विस्तार । २. कुनै कामकुरा ज्यादै लम्बेतान भएको स्थिति । ३. लाग्नुपर्नेभन्दा ज्यादै समयको व्यय ।

अतिवृष्टि— ना॰ [सं॰] १. चाहिनेभन्दा बढी परेको झरी । २. हानिनोक्सानी पुथ्याउने वर्षा वा झरी ।

अतिव्याप्ति— ना॰ [सं॰] १. फैलनुपर्नेभन्दा बढी फैलाइ । २. विशेष वस्तुलाई सामान्य लक्षणबारा परिभाषित गर्दा हुने तर्कशास्त्रीय वा न्यायशास्त्रीय दोष ।

अतिशक्करी— ना॰ [सं॰] १. साठी इन्चबराबरको परिमाण । २. हरेक पाउमा पन्ध्र अक्षर हुने, शास्त्रीय छन्दको एक भेद ।

अतिशय— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. ज्यादै; अत्यन्त । ना॰ २. कुनै कुराको उत्तरोत्तर सम्भावना वा असम्भावना देखाउने एक लक्षण । श्र अतिशयोक्ति— ना॰ वास्तविकताभन्दा बेसी बढाईचढाई राम्रो पारी भनिएको कुरामा हुन आउने एक अलङ्कार; उपमानलाई तिरस्कार गरी उपमेयलाई नै उपमानका स्थानमा प्रस्तुत गर्दा हुन आउने एक अर्थालङ्कार । (उदा॰— चन्द्रमामा दुईवटा कमल हुँदा हुन् त उनको मुहुडाको उपमा दिन सकिन्थ्यो ।)

अतिसार— ना॰ [सं॰] खाएका कुरा नपची पातलो दुर्गन्धी दिसा भइरहने रोग; आउँको रोग ।

अतीत— वि॰ [सं॰] १. बितेको; गएको; भइसकेको; भूत । २. मरेको; मृत । ना॰ ३. बितेको समय; गुज्रेको काल; उहिलेको काल ।

अतीन्द्रिय— वि॰ [सं॰] १. इन्द्रियको पहुँचभन्दा बाहिरको; इन्द्रियबारा थाहा पाउन नसकिने; अगोचर । ना॰ २. साङ्ख्यदर्शनका अनुसार परमात्मा । ३. वेदान्तका अनुसार मन ।

अतीव— क्रि॰ वि॰ [सं॰] खुबै; ज्यादै; अत्यन्त; अत्यन्तै; असाध्यै ।

अतीस— ना॰ [सं॰] लामालामा फूल फुली किम्बुको जस्तो फल लाग्ने एक प्रकारको उत्तिसजस्तो रूख ।

अतुकान्त— वि॰ [सं॰] अन्त्यमा तुक नमिलेको; अन्त्यानुप्रासविहीन ।

अतुल— वि॰ [सं॰] १. अन्दाज गर्न वा तौलिन नसकिने । २. बराबरी नभएको; असमान । ३. उपमा नभएको; कसैसँग दाँज्न नमिल्ने; अनुपम । ४. अत्यधिक; अत्यन्तै बढी; ज्यादै बढी; ज्यादै ठूलो । > अतुलनीय— वि॰ अन्दाज गर्न वा दाँज्न नसकिने । २. बराबर नभएको; असमान । ३. उपमा नभएको; अनुपम ।

अतुल्य— वि॰ १. तुलना नै हुन वा गर्न नसकिने । २. जोडा नै नभएको । ३. नाप्न वा परिमाण लिन नसकिने । क्रि॰ वि॰ ४. अत्यन्तै; ज्यादै; बेजोड; अनुपम ।

अतृप्त— वि॰ [सं॰] १. खाद्य वस्तुहरू खाएर पेट नभरिएको; भोक शान्त नभएको । २. जनुसुकै विषयको जिज्ञासाबाट सन्तुष्ट नभएको; बौद्धिक वा मानसिक भोकले सताएको । > अतृप्ति— ना॰ १. मन नअघाएको स्थिति; पेट नभरिने अवस्था ।

अत्तर— ना॰ [अ॰ इत्र ] १. फूल आदि सुगन्धित वस्तुबाट निकालिएको, विशेष किसिमको मगमग बास्ना आउने सार; खुस्बु । २. मीठो बास्ना वा सुगन्ध । ३. गाँजा, भाब आदिबाट निकालिएको सार । ~ गुलाफ/गुलाब— ना॰ सामान्य गुलाफभन्दा धेरै रातो वा पहेँलो हुने, सुकेपछि पनि बास्ना रहिरहने, अत्तर बनाउने काममा प्रयोग हुने एक प्रकारको गुलाफ । — छाला— ना॰ १. शरीरको बाहिरी छालाभन्दा भित्र र रानीमासुभन्दा बाहिरको पातलो छाला । २. बोटबिरुवाको बोक्राभन्दा भित्र र पलाँसभन्दा बाहिरको पातलो जाली ।

अत्तालि–नु— अ॰ क्रि॰ हे॰ अतालिनु ।

अत्तो— ना॰ [प्रा॰ अत्त > सं॰ आत्ते १. नबिराएका कुरामा लगाइएको दोष वा आरोप; फतुर । २. अड्को । ~ न पत्तो— ना॰ कुनै कुराको छेउटुप्पो नजानिने वा भेउ नपाइने चाल; कुनै काम– कुराका बारेमा केही पनि थाहा नहुने स्थिति । — पत्तो— ना॰ कुनै किसिमको ठहरठेगाना; कसैका अवस्थाको सङ्केत वा चिह्न; सु्यँको ।

अत्त्याइ— ना॰ [रू आत्ति (+ आइ ॰ ] १. डर, धाक, धम्की आदि उत्पन्न गराउने भाव, क्रिया वा किसिम; तर्साइ । [अत्त्याउ+आइ] २. अत्त्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अत्त्याइनु — क॰ क्रि॰ डर, धाक, धम्की आदिमा पारिनु; तर्साइनु । अत्त्याउ — ना॰ अत्त्याइ । अत्त्याउनु— स॰ क्रि॰/प्रे॰ क्रि॰ डर, धाक, हप्की देखाउनु; भय उत्पन्न गराउनु; तर्साउने काम गर्नु; आत्तिने पार्नु वा पार्न लगाउनु । अत्त्याहट— ना॰ आत्तिने, अत्त्याउने वा अत्त्याइने क्रियाप्रक्रिया; अत्त्याइ; अत्याहट ।

अत्यधिक— वि॰ [सं॰] १. ज्यादै बढी; एकदमै धेरै । क्रि॰ वि॰ २. अत्यन्तै ।

अत्यन्त— वि॰ [सं॰] १. यतिउति भन्ने सीमा नाघेको; खूब; ज्यादा; अत्यधिक । क्रि॰ वि॰ २. अति धेरै मात्रामा; बिछट्टै । श्र अत्यन्तातिशयोक्ति— ना॰ काम हुनुभन्दा पहिले नै कार्यसिद्धिको वर्णन गरिने अतिशयोक्ति अलङ्कारको एक भेद । अत्यन्ताभाव— ना॰ १. कुनै कुराको कुनै समय (भूत, वर्तमान र भविष्यत्॰–मा पनि अस्तित्व नहुने अवस्था । २. चार प्रकारका अभाव (प्रागभाव, प्रध्वंसाभाव, अन्योन्याभाव र अत्यन्ताभाव॰–मध्ये चौथो; कहिल्यै कतै नहुने वा हुन असम्भव कुरो ।

अत्यष्ठि— ना॰ [सं॰] असी अमलबराबरको नापोलाई बुझाउने शब्द; असी इन्चीको नापो ।

अत्याइ— ना॰ [आति (+ आइ॰ १. आतिने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया; अत्त्याइ । [अत्याउ+आइ ] २. अत्याउने भाव, क्रिया वा प्रक्रिया । [ > ] अत्याइनु— क॰ क्रि॰ हे॰ अत्त्याइनु । अत्याउनु— प्रे॰ क्रि॰ हे॰ अत्त्याउनु ।

अत्याचार— ना॰ [सं॰] १. अर्काउपर गरिने दबाउ; थिचोमिचो । २. नियमकानुन नाघेर कमजोरउपर गरिने अन्याय; जोरजुलुम; उधुम; अतिचार । ३. उपध्रो; रा्यँदा्यँ । > अत्याचारी— वि॰ १. अत्याचार गर्ने । ना॰ २. अत्याचार गर्ने व्यक्ति ।

अत्याज्य— वि॰ [सं॰] छोड्न नसकिने वा नहुने; त्याग्न नमिल्ने ।

अत्याधुनिक— वि॰ [सं॰] समसामयिक वा आधुनिक अवधिमा सबभन्दा पछिल्ला समयको; ज्यादै नयाँ (विचार, कविता, धारा, शैली, परिपाटी इ॰) ।

अत्यास— ना॰ [प्रा॰ अत्तास < सं॰ अतित्रास ] १. कुनै कारणले निकै डराउने वा तर्सिने क्रिया वा अवस्था; ठूलो डर र शङ्का भएको त्रास; अत्याहट । २. कामको हडबडी; आतुरी । — मत्यास— क्रि॰ वि॰ मन ठेगानमा नभएर विचलित हुने स्थिति; बेचैनी वा छटपटी लाग्ने किसिम । ~ लाग्दो— वि॰ १. डरलाग्दो; भयावह । श्र अत्यासिलो/अत्यासे— वि॰ १. अत्यास लाग्ने किसिमको; कहालीलाग्दो; डरलाग्दो । २. डराउने; डर मान्ने; अताले ।

अत्याहट— ना॰हे॰ अत्त्याहट ।

अत्युक्त— वि॰ [सं॰] बढाईचढाई भनिएको; नचाहिँदो; अयुक्त; अत्युक्तिपूर्ण । > अत्युक्ता— ना॰ एक चरणमा दुई अक्षर मात्र हुने छन्दको नाम; वार्णिक छन्दको एक भेद । > अत्युक्ति— ना॰ १. कुनै वस्तु, व्यक्ति वा काम–कुराका बारेमा वास्तवमा भएभन्दा बढाई–चढाईकन गरिने वर्णन; अतिशयोक्ति । २. भन्नपर्नेभन्दा बढी मात्रामा कुनै कुरा भन्ने काम; त्यस प्रकारको चर्चा वा भनाइ । ३. गुण वा दोषको बढाई–चढाई गरिने प्रसिद्ध एक काव्यालङ्कार ।

अत्युत्तम— वि॰ [सं॰] १. उत्तमभन्दा पनि उत्तम; सबभन्दा उत्तम; अत्यन्त उत्तम । २. ज्यादै असल; ज्यादै बेस; ज्यादै उत्कृष्ट । ३. मूल्याङ्कनका क्रममा निर्धारित विभिन्न श्रेणीमध्ये उच्च ।

अत्र— क्रि॰ वि॰ [सं॰] यहाँ । (प्राचीन शैलीका चिठीपत्रमा प्रयुक्त, जस्तै — अत्र कुशल छु ।)

अत्रि— ना॰ [सं॰] १. सप्तर्षि—कश्यप, अत्रि, भरबाज, विश्वामित्र, गौतम, जमदग्नि र वशिष्ठमध्ये एक; धर्मशास्त्रका प्रवर्तक र अत्रिसंहिताका निर्माता तिनै ऋषि । २. अत्रिगोत्रका प्रवर्तक ऋषि । ~ गोत्र— ना॰ अत्रि ऋषिको कुल वा वंशपरम्परामा पर्ने (गोतामे, चापागाईं, वस्ती, मिश्र, खतिवडा, ओझा, पोखरेल, पौडेल आदि थर हुने॰ बाहुनछेत्रीको गोत्र ।

अथ— क्रि॰वि॰ [सं॰] १. अब (प्राचीन र मध्यकालीन ग्रन्थको आरम्भमा र अझै पनि धार्मिक कार्यादि आरम्भ गर्दा प्रयोग गरिने ।) । वि॰ बो॰ २. अब आरम्भ हुन लाग्यो है ; ना॰ ३. आरम्भ; श्रीगणेश । (उदा॰— तिमीलाई यसको न अथ थाहा छ न इति नै ।) — इति— ना॰ आरम्भ तथा अन्त्य ।

अथक— वि॰ [सं॰] १. नथाकेको; नथाक्ने । २. नथाकीकन गरिएको ।

अथर्व— ना॰ [सं॰] वेदका चार प्रकारमध्ये एक; अथर्ववेद; मुख्य रूपमा शान्ति, अभिचार आदिका बारेमा वर्णन गरिएको एक वेद । ~ वेद— ना॰ अथर्व । > अथर्वा— ना॰ अथर्ववेदका एक ऋषि ।

अथवा— संयो॰ [सं॰] १. शब्द, वाक्य र वाक्यांशमा विकल्प जनाउने अव्यय; वा; कि । (उदा॰— राम अथवा श्याम; यो काम हुन्छ अथवा हुँदैन इ॰) । क्रि॰ वि॰ २. नभए; होइन भने; कि भने; कि त । (उदा॰— अथवा तिमी नै जाऊ न त रू) । ३. वि॰ राम्रो; सन्चो (उदा॰— रोगीलाई अलिक अथवा भयो ।) । ना॰ ४. सुबिस्ता; सन्चो ।

अथ–विचार— ना॰ [सं॰] १. कुनै विषय, प्रसङ्ग वा कामकुराका बारेमा अब विचार गरौँ भन्ने आशय । २. कुनै कामकुरा गर्ने निधो भएपछि सो कामकुरा के–कसरी गर्ने भन्ने छलफल वा सोचविचार । ३. उत्तिकै जटिल वा समस्यापूर्ण ठानिएका दुई कुराका बारेमा सोचविचार वा छलफल गर्दै जाँदा एउटाचाहिँ कामकुरामा अलि कम जटिलता वा समस्या अनुभव गरी त्यसका पक्षमा गरिएको झुकाउ ।

अथारी— ना॰ दमाईंहरूले बजाउने सनई बाजाका बीचको अलिअलि घुमुर्किएको, लहरै प्वाल भएको काठको ढुङ्ग्रे भाग ।

अथारे— वि॰ [अथारो+ए] नसुहाउँदो वा भद्दा किसिमको ठूलो; ज्यादै बाक्लो (रोटी॰; भुकुर्चाँदे ।

अथारो— वि॰ बाक्लो, मोटो वा ढोसे (रोटी॰ ।

अथाह— वि॰ [प्रा॰ अत्थाहे १. ज्यादै गहिरो । २. थाहा पाउन गाह्रो पर्ने; अगाध; अगम ।

अथुलाइ— ना॰ [रू अथुलाउ— (+ आइ॰] ज्यादा मोटो हुने किसिम, क्रिया वा भाव । [ > ] अथुलाइनु— अ॰ क्रि॰ थसुल्लो होइनु; मोटाइनु ।

अथुलाउ–नु— अ॰ क्रि॰ [अथुलो+आउ+नु] ज्यादै मोटो हुनु; थसुल्लो वा ढाडी हुनु ।

अथुलो— वि॰ [सं॰अतिस्थूले मोटाएर वा फुलेर भद्दा देखिने; स्थूल आकारको; ढाडी ।

अदक्ष— वि॰ [सं॰] १. कुनै खास सीप वा विशेषज्ञता नभएको । २. गर्नुपर्ने काम राम्ररी गर्न नसक्ने; मखुन्डी । ३. अल्पज्ञ (शिल्पी, कर्मचारी इ॰)रू — ता— ना॰ अनिपुणता; अल्पज्ञता ।

अदत/अदद— ना॰ [अ॰ अदद ] जिन्सी मालसामानका गन्तीको एकाइ; जिन्सीको गोटा वा थान ।

अदना— वि॰ [फा॰] १. केही नजान्ने; अज्ञानी; अबुझ । २. निस्सहाय; निराश्रित; आश्रयविहीन । (अदना केटाकेटी इ॰) ।

अदप/अदब— ना॰ [अ॰ अदब ] १. आदरणीय जनप्रतिको मानमर्यादा; ठूलाबडाको आदरभाउ । २. काइदा र तरिका पुथ्याई गरिने व्यवहार; शिष्टाचार । ३. आफूभन्दा माथिल्ला तहका व्यक्तिको प्रभावमा हुने सङ्कोच वा डर; अनुशासन ।

अदम्भ— ना॰ [सं॰] घमण्डको अभाव ।

अदम्य— वि॰ [सं॰] १. कुनै किसिमले पनि आ६नो वशमा पार्न नसकिने; दबाउन वा दमन गर्न नसकिने; केही गर्दा पनि तह नलाग्ने । २. खूब बलियो ।

अदर्शन— ना॰ [सं॰] १. देखिन नसक्ने हुनाको भाव; दर्शनको अभाव । २. लोप; अलप । ३. नाश; विलय ।

अदल१— ना॰ [अ॰] १. इन्साफ; सदाचारको नियम । २. मुलुकी ऐनको एक महल ।

अदल२— वि॰ [सं॰] हे॰ अदलीय ।

अदलबदल— ना॰ [अ॰] १. समय, मान्यता, मूल्य आदिमा देखा पर्ने फेरबदल; परिवर्तन; हेरफेर । २. सट्टापट्टा । ३. फेरफार । श्र अदलाबदली/अदलीबदली— ना॰ साटासाट वा साटफेर ।

अदलीय— वि॰ [सं॰] १. कुनै दल वा पार्टीसित सम्बन्ध नभएको; दल वा पार्टीको पछि नलागेको; निर्दलीय । २. दलविहीन; बियाँ, दानु नभएको; अदल ।

अदा— ना॰ [अ॰] १. चुक्ता वा फछ्यौर्ट । २. हाउभाउ; भावभङ्गी । ३. रूप; सौन्दर्य ।

अदाच्छे— वि॰ [सं॰अलक्ष ] ज्यादै धनी; धनाढ्य ।

अदायगी— ना॰ [अ॰] रिन वा दिएको कुरो चुक्त्याउने वा भुक्तान गर्ने काम ।

अदालत— ना॰ [अ॰] १. मुद्दामामिलामा न्यायइन्साफ गर्न राखिएको अड्डा । २. मुद्दामामिलाको इन्साफ गर्ने अधिकार पाएका व्यक्तिहरूको इजलास । — को मानहानि— ना॰ अदालतमा इजलास चलेको वा मुद्दाको बहस भएको बेलामा अदालतको वा अदालतका कर्मचारीको बेइज्जत हुने गरी गरिने कानुनविपरीत गालीगो६ता; अदालतका मर्यादामाथिको बेइज्जती । — तहसिल— ना॰ अदालतको फैसलाअनुसार उठतीपुठती आदिको काम गर्ने एक अड्डा ।

अदालती— वि॰ [अ॰ अदालत+ई ] १. अदालतसम्बन्धी; अदालतको । २. अदालतमा काम गर्ने । ३. मुद्दा लड्ने वा लडाउने; झेली । ~ जाँच— ना॰ अदालतले कानुनअनुसार आवश्यक जाँचबुझ गर्ने काम; अदालतका कर्मचारीबारा कानुनका आधारमा नियमपूर्वक गरिने जाँचबुझ । ~ बन्दोबस्त— ना॰ न्यायपालिकाको प्रशासनिक व्यवस्था; न्यायपालिकाको प्रशासनिक व्यवस्थाका निम्ति मुलुकी ऐनमा व्यवस्था भएको एक खण्ड । ~ लिखत— ना॰अदालतमा पेस भएका फिरादपत्र, प्रतिउत्तरपत्र आदि कागजात ।

अदिति— ना॰ [सं॰] पुराण आदि अनुसार कश्यप ऋषिकी पत्नी; देवता वा आदित्यकी माता ।

अदीक्षित— वि॰ [सं॰] दीक्षा नलिएको; दीक्षा प्राप्त नगरेको ।

अदुवा— ना॰ [प्रा॰ अद्द < सं॰ आर्द्रक ] १. झन्डै बेसारको जस्तो बोट र पात भई भुईँमनि पिरा गाना फल्ने एक वनस्पति । २. मसला वा औषधिका प्रयोगमा आउने उक्त गानु । — पाने— वि॰ गोडाका सबै औँला बूढी औँलातिर र बूढी औँलाचाहिँ भित्रतिर फर्केको (खुट्टा, मान्छे आदि॰; अदुवाको पानाजस्तो ।

अदूरदर्शिता— ना॰ [सं॰] अदूरदर्शी हुनाको गुण, स्वभाव वा स्थिति ।

अदूरदर्शी— वि॰ [सं॰] १. टाढा नहेर्ने वा नदेख्ने; नजिकको कुरा मात्र देख्ने वा हेर्ने; अल्पदर्शी । २. पछिको सोचविचार नगर्ने; भविष्यको कुरा नसोच्ने; तत्कालको फाइदा मात्र विचार गर्ने । ३. पृष्ठभूमि वा परिणामबारे ध्यान नदिने । ४. सोचसमझ नभएको; स्थूलबुद्धि ।

अदूषित— वि॰ [सं॰] १. दोष नभएको; निर्दोष । २. चोखो; शुद्ध; पवित्र ।

अदृश्य— वि॰ [सं॰] १. नदेखिने; आँखाको पँहुच वा दृष्टिभन्दा परको । २. अगोचर; पञ्च इन्द्रियले ज्ञान गर्न नसकिने । ३. लोप भएको वा लुप्त; हराएको; गायब; अन्तर्ध्यान भएको । ४. अप्रत्यक्ष; परोक्ष । ५. दैवी; ईश्वरीय ।

अदृष्ट— वि॰ [सं॰] १. नदेखिएको; देखा नपरेको; आँखाका अगाडि नपरेको वा नरहेको । २. नदेखिने भएको; लुप्त; गुप्त; गायब । ३. अन्तर्निहित रहेको वा भएको; अन्तर्ध्यान भएको । ना॰ ४. भाग्य; प्रारब्ध; नियति । ५. जन्मान्तरको वासना; पूर्वजन्मको संस्कार । ६. धर्मअधर्म; पापपुण्य । — पूर्व— वि॰ पहिले कहिल्यै नदेखिएको वा नभेटिएको; अभूतपूर्व; अनौठो; विचित्र; विलक्षण; अचम्मको; आश्चर्यजनक; विस्मयकारी । ~ फल— ना॰ पाप अथवा पुण्यको भावी परोक्ष फल; जन्मान्तरका कर्मको परिणाम । — वाद— ना॰ १.खँदिला तर्क वा प्रत्यक्ष प्रमाणविना दैव, प्रारब्ध, परलोक, जन्मान्तर आदि परोक्ष कुरा मान्ने र त्यसको प्रतिपादन गर्ने सिद्धान्त; जन्मान्तरका अदृष्ट कर्मको फल मान्ने सिद्धान्त; भाग्यवाद; प्रारब्धवाद; नियतिवाद । — वादी— वि॰ अदृष्टवादलाई मान्ने; प्रारब्धवादी; भाग्यवादी; नियतिवादी; परलोकवादी; जन्मान्तरवादी ।

अदेख— वि॰ [अ+देख < प्रा॰ देक्ख ] १. नदेखिएको; अप्रत्यक्ष; परोक्ष । ना॰ २. नदेखिने ठाउँ; अदृष्ट स्थल । ३. हिँड्ने बाटामा नपरी ओल्टेकोल्टे परेको ठाउँ; झट्ट आँखा नपर्ने ठाउँ । ४. अनुपस्थिति; आफू नभएको अवस्था । ५. बुद्धि वा चेतले नभेटेको स्थिति । ६. उपेक्षा । > अदेखा— वि॰ १. नदेखेको । २. प्रकाशमा नआएको । ३. गोप्य; लुकेको ।

अदेय— वि॰ [सं॰] दिन नसकिने वा नहुने; दिन लायक नभएको; दिन अयोग्य । (उदा॰— दानी व्यक्तिहरूका निम्ति कुनै पनि चीज अदेय हुँदैन — राजा शिविले आ६ना अङ्गको मासु पनि बाजलाई दान दिएथे ।)

अदौरी— ना॰ मस्यौराजस्तै वस्तु ।

अद्भुत— वि॰ [सं॰] १. उदेकलाग्दो; आश्चर्यजनक; अजीवको; विलक्षण; अनौठो; विचित्रको । ना॰ २. आश्चर्य; अनौठो कुरो । ३. नवरसमध्ये आश्चर्य स्थायीभाव, रोमाञ्च आदि अनुभाव, वितर्क, हर्ष आदि व्यभिचारी भाव र विस्मय स्थायी भावको सम्बन्धबाट उत्पन्न हुने एक रस । > अद्भुतोपमा— ना॰ उपमेयमा भएका गुणहरू उपमानमा पनि असम्भव भएको रूपमा वर्णन गरिने एक अलङ्कार; उपमा अलङ्कारको एक भेद ।

अद्य— क्रि॰ वि॰ [सं॰] आजको दिन; यो दिन; आज ।

अद्यतन— वि॰ [सं॰] १. आजको; आधुनिक; आजका दिनको । २. हालसालको; आजभोलिको; आजकालको; अचेलको । ~ भविष्यत्— ना॰ अहिलेको क्षणदेखि भरे रातको पूर्वार्धसम्मको अवधिलाई ओगट्ने व्याकरणगत काल । ~ भूत— ना॰ अहिलेको क्षणदेखि गए रातको उत्तरार्धसम्मको समयलाई जनाउने व्याकरणगत काल ।

अद्यापि— क्रि॰ वि॰ [सं॰] १. आजसम्म; आज पनि । २. अझ पनि; अझसम्म पनि । ३. अहिलेसम्म पनि; वर्तमानकालसम्म पनि; यतिखेर पनि । ४. विगत समयका साथै वर्तमान समयमा पनि । (उदा॰— दुर्गम पहाडी क्षेत्रमा अद्यापि मुद्राका सट्टा वस्तुविनिमयको प्रथा प्रचलित छ ।)

अद्यावधि— क्रि॰ वि॰ १. आजसम्म; आजतक; आजपर्यन्त । २. अहिलेतक; हालसालसम्म । ३. बितेको समयदेखि हालसालको अवधिसम्म; अद्यापि । (उदा॰— मल्लकालदेखि चलेका कैयौँ जात्रा अद्यावधि प्रचलित छन् ।) > अद्यावधिक— वि॰ अद्यावधिसम्मको ।

अद्रि— ना॰ [सं॰] १. पहाड; पर्वत । २. हिमाल; हिमाद्रि ।

अबितीय— वि॰ [सं॰] १. तुलना गर्न वा भिडाउन सुहाउने अर्को व्यक्ति नभएको; बेजोड; अतुलनीय । २. उम्दा; उत्तम; श्रेष्ठ । ३. अभूतपूर्व ।

अबैत— वि॰ [सं॰] १. तुलना गर्न लायक दोस्रो नभएको; एकाकी; एक्लो । ना॰ २. बैतता वा बैधताको अभाव; ऐक्य । ३. परमात्मा र जीवात्माको अभेद वा ऐक्य । ४. परमतत्त्व; ब्रह्म । — ता— ना॰ अबैत (ब्रह्म, परमतत्त्व इ॰)–को गुण वा विशेषता । —वाद— ना॰ सृष्टिमा परब्रह्म वा परमात्मा मात्र सत्य छ र बाँकी सारा विश्व मिथ्या छ भन्ने वेदान्तदर्शन । — वादी— वि॰ अबैतवादको अनुयायी ।