चक्र

नेपाली

पद वर्ग

नाम

अर्थ

ना॰ [सं॰] १. विष्णुको बाटुलो आकारको एक अस्त्र । २. माटाका भाँडा बनाउने बाटुलो साधन । ३. गोलो घेरो, मण्डल । ४. हठयोगअनुसार शरीरभित्रका मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर, अनाहत, विशुद्धि, आज्ञा, ब्रह्मरन्ध्र आदि काल्पनिक छ वा त्यसभन्दा बढी स्थान । ५. गाडी, मोटर आदिको गुड्ने गोलो वस्तु; पाङ्ग्रो; चक्का । ६. राज्य; एकाधिपत्य । ७. हातका औँलाको नबको उल्टापट्टि देखिने घुमुर्किएको रेखा । ८. दल; समुच्चय । ~ ऋषि— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका कूर्म, वरुण, वायु आदि ऋषि । ~ गुण— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान आदिमा हुने गन्ध, स्वाद आदिको उत्तेजक ज्ञान । ~ चाल— ना॰ चालबाजी; षड्यन्त्र । ~ चित्र— ना॰ ज्यामितीय गणितमा प्रयोग हुने बाटुलो सङ्ख्यात्मक चित्र । ~ छापा— ना॰ टुँडामा सानो चक्र भएको कलमले लेखिएको कुरा विशेष खालको कागतबारा धेरै प्रति छाप्ने मेसिन; स्टेनसिल पेपरमा काटिएका वा छापिएका कुरा धेरै प्रति छाप्ने मेसिन । — जीवी— ना॰ कुमाले । ~ तत्त्व— ना॰ १. हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका गन्ध, रस, रूप आदि तत्त्व । २. ऐजनका अनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका पृथ्वी, अप्, तेजस् आदि तत्त्व । ~ देवता— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका गणेश, ब्रह्मा, विष्णु आदि वा पार्थिव–नवात्मकेश्वर शाम्भव, दीपेश्वर शाम्भव, तेजस् संवर्तेश्वर शाम्भव आदि । — धर— ना॰ १. विष्णु वा कृष्ण । २. कुनै प्रान्तको शासक; मण्डलाधिप । ३. गाउँको कलाबाज वा चटकी । — धारी— वि॰ चक्रधारण गर्ने; चक्र लिने (विष्णु) । — धूम— ना॰ १. ज्यादतीसाथ गरिएको कार्य; अचाक्ली । २. सीमा नाघेर गरिने काम; उत्पात; झगडा । ~ नसा— ना॰ इन्द्रियलाई घेरेर वा बेरेर बसेको मुकुटाकारको नसा । — पत्र— ना॰ षट्चक्रमा भएका कमलको दल । — पथ— ना॰ १. चक्रझैँ वृत्ताकार बाटो । २. काठमाडौँ उपत्यकाको २७.२ कि॰ मि॰ लामो घुमाउरो मोटर बाटो (रिबरोड) । — पाणि— ना॰ १. विष्णु । २. कृष्ण । — पाल— ना॰ १. कुनै एक प्रशासनिक एकाइको मुख्य पदाधिकारी । २. सेनाको एक प्रभागको अधिकारी । ३. क्षितिज । ~ पूजा— ना॰ एक किसिमको तान्त्रिक पूजा; षड्चक्रलाई सम्झेर गरिने मानसिक पूजा । ~ भ्रम— वि॰ १. चक्रझैँ घुम्ने । ना॰ २. चर्खा; चक्का । ~ मण्डलाकार— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान आदिका वर्ग, अर्द्धचन्द्र आदि मण्डलको आकार । — मर्द— ना॰ चक्राकारको बीच हुने र पहेँलो फूल फुल्ने एक बुटो; ताप्रे । ~ मुद्रा— ना॰ वैष्णवहरूले शरीरमा डाम्न प्रयोग गर्ने चक्राकारको मुद्रा विशेष । ~ यान— ना॰ पाङ्ग्रा लागेका गुड्ने गाडी । ~ लक्षण— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका संयोग, सङ्कोचन, प्रसरण आदि लक्षण । ~ लोक— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका भुवर्लोक, स्वर्लोक, महर्लोक आदि । ~ वर्ण— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका पीत, श्वेत, रक्त आदि वर्ण । — वर्ती — ना॰ सम्राट्; संसारका प्रभु; समुद्रसम्म फैलिएको राज्यका स्वामी । — वाक— ना॰ चखेवा । — वात— ना॰ भुमरी परेजस्तो घुमी–घुमी निम्न चापतिर जोडसँग बहने वायु; निम्न चाप वायु; हावाको भुमरी; आँधीबेरी । — वाती— वि॰ चक्रवातसम्बन्धी; निम्न चापीय वायुसम्बन्धी; चक्रवातजस्तो; चक्रवातको प्रभाव हुने (जलवृष्टि, वर्षा) । ~ वीज— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका लँ, वँ, रँ आदि । ~ वृद्धि— वि॰ १. बारम्बार बढ्दै जाने । २. ब्याजमाथि पनि ब्याज लागी बढेको (धन) । ~ वृद्धि ब्याज— ना॰ मूलधनबाट आएको ब्याजको पनि ब्याज; ब्याजमाथिको ब्याज । ~ व्यूह— ना॰ १. युद्धका समयमा रचिने चक्राकार मोर्चा; बाटुलो आकारको सैन्यदलको मोर्चा । २. जाल; षड्यन्त्र । ~ शक्ति— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान आदिका सिद्धि–बुद्धि, सावित्री आदि शक्ति । ~ स्थिति— ना॰ हठयोगअनुसार शरीरभित्रका क्रमशः मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपूर आदिका जननेन्द्रियको निम्न प्रदेशको मेरुकेन्द्र, उर्ध्वप्रदेशको मेरुकेन्द्र, मेरुमध्यस्थ नाभि आदि । > चक्राकार— ना॰ चक्रका दलमा रहने अक्षर ।

अनुवाद

1. अङ्ग्रेजी: